1 Құрастырған Профессор Нұрмұхамбетұлы Ә.Н.

Дәрістің мақсаты Гипоксия түсінігімен таныстырып, оның түрлерін, пайда болу себептері мен даму жолдарын және организмде гипоксиядан дамитын дерттік үрдістерді талдап үйрету.

Гипоксия атаусөзі (грек. Hypo - аз, төмен, oxygenium- оттегі сөздерінен) ағзалар мен тіндерде оттегінің жеткі- ліксіздігін немесе (грек. Hypo- oxydation-тотығу сөздерінен) биологиялық тотығу үрдісінің жеткіліксіздігін білдіреді. 2

Гипоксия - тіндерде биологиялық тотығу үрдісіне қажетті оттегі- нің организмге аз түсуінен немесе оның дұрыс пайдала- нылмауынан дамитын біртектес дерттік үрдіс.

О рганизмде оттегі теңгерілімінің қалыпты көрсеткіштері: артериалық қанда оттегінің үлестік қысымы (рО2) – с.б.б. 80 – 100 мм; артериалық қанның оттегіге сыйымдылығы – 20 көлемдік% немесе 100 мл қанда 20 мл. оттегі болады; веналық қанның оттегіге сыйымдылығы –15 көлем. %; артериалық және веналық қандарда оттегінің мөлшері бойынша айырмашылық 5 көлем. %; гемоглобиннің оттегіге қанығу мөлшері : -артериалық қанда: 95 – 98 % -веналық қанда: 65 %

Организмде оттегінің қалыпты көрсеткіштері қалыптасуы: 1.Дем алатын ауада оттегінің үлестік қысымы- мен (рО2) 2.Тыныс алу жүйесінің қызметі- мен 3.Қанда гемогло- биннің деңгейі- мен 4.Жүрек- қан тамырлар жүйесінің қызметі- мен 5.Тіндерде тыныстық ферменттердің белсенділігімен

1. Дем алатын ауада оттегінің үлестік қысымы (рО2): Барометрлік қысымның деңгейіне; Жабық бөлмелерде ауаның алмасып тұруына – байланысты. Дем алатын ауада оттегінің үлестік қысымы атмосфералақ қысымның 1/5 бөлігін құрайды. Теңіз деңгейінде 1 атмосфералық қысым с.б.б.760 мм болғанда, рО2 с.б.б. 150 мм шамасында болады.

2. Тыныс алу жүйесінде: Өкпе ұяшықтарының желдетілуі (вентиля- циясы) нәтижесінде олардың ауасында рО2 с.б.б.110 мм болады; Оттегі көп жағынан аз жағына қарай өкпе ұяшықтары мен қылтамырлар қабырға- лары арқылы веналық қанға жайылып тарайды (газдардың диффузиясы); Өкпе ұяшықтары қабырғалары арқылы жеткілікті қан өтіп тұруы қажет (өкпенің перфузиясы).

3. Веналық қанға өткен оттегі гемоглобинмен байланысып, оны тотықтырады (оксигемоглобин құрылады). Ол үшін қанда: Гемоглобин ( г/л); Эритроциттер (4-5х10 12/л) – жеткілікті және гемоглобиннің сапалық құрылымы дұрыс болуы қажет. Оксигемоглобин артериалық қанда %, көктамыр қанында - 65%

4. Тотыққан гемоглобин ағзалар мен тіндерге жүрек-қан тамырлар жүйесімен тасымалданады Әрбір 1 минут сайын денеде ағып өтетін қанның көлемі (жүректің минуттық көлемі) 4,5-5 л/мин.

5. Тіндерде биоло- гиялық тотығудың маңызы.

Глюкоза, глицерин, май қышқыл- дары және кейбір аминқышқыл- дары ыдыратылуынан пайда болған ацетил-КоА митохондрий- ларға еніп, Кребс оралымында энергия түзіледі (40%-ы бос жылу түрінде және 60%-ы АТФ түрінде).

Тотығу-тотықсыздану реакцияларына қатысатын ферменттер: Никотинамиддинуклеидтерден (НАД), флавинамиддинуклеидтерден (ФАД) тұратын ферменттер; Дегидрогеназалар (тотығатын заттардан сутегі атомын бөліп алады); Цитохромдар оттегі молекуласына электрон мен Н+ тасымалдайды.

Цитохромдар темір ионының қатысуымен электрон тасымал- дайды. Тотыққан Fe3+ бір электрон қосып алып тотықсызданған Fe2+ айналады. Олар Н+ мен электронын О2-ге беріп, су және энергия өндіріледі.

Гипоксияның себептері: 1.Дем алатын ауада оттегінің үлестік қысымы (рО2) азаюы 2.Тыныс алу жүйесінің қызметтер і бұзылуы 3.Қанның оттегіге сыйымд ылығы азаюы 4.Жүрек- қан тамырлар жүйесінің бұзылыст ары 5.Тіндерде тыныстық ферменттердің белсенділігі төмендеуі

Гипоксиялардың жіктелуі Экзогендік Эндогендік тыныстықциркуляциялықгемдік тіндік анемиялық гемоглобин әсерсізденуі ГИПОКСИЯ 9

Қазақ дейтін халықтың баласымын, Той-думанда еленер дарасымын. Жан әпкесін көретін әулиедей, Соған сеніп айтатын және сырын. Қазақ дейтін халықтың баласымын, Көңілдердің тілейтін жарасуын. Айлық жерден келетін той шақырса, Тілге ғана беретін бар ашуын. Қазақ дейтін халықтың баласымын, Алда талай алынар бар асуым, Арман жолы жүрерім, бақыт жолы Мүмкін емес сол жолда адасуым, Қазақ дейтін халықтың баласымын. (Тұманбай Молдағалиев)

Экзогендік гипоксия Гипобариялық биікке көтерілгенде барометрлік қысым төмендеуінен Нормобариялық ауасы алмас- тырылмайтын бөлмеде ұзақ тұрудан

биіктік (м) ~~~~ Атмосфералық қысым мен оттегінің үлестік қысымының (РО 2 ) арақатынасы Дем алатын ауада РО 2 мм с.б.б Атмосфералық қысым (mm Hg) Эверест Адам өмір сүретін ең үлкен биіктік Владикавказ 10

ДЕМ АЛАТЫН АУАДА Р О 2 АЗАЮЫ ГИПОКСЕМИЯ ТЫНЫСТЫҚ ОРТАЛЫҚ ҚОЗУЫ ГИПЕРПНОЭ ГИПОКАПНИЯ, ТЫНЫСТЫҚ АЛКАЛОЗ ГИПОБАРИЯЛЫҚ ГИПОКСИЯ Тыныстық орталықтың тежелуі Брадипное Метаболизмдік ацидоз

Таулық ауру ЖітіЖітілеуСүлде

Таулық аурудың жіті түрі Тез арада тауға көтерілгеннен соң: бас ауыруы; ерін мен саусақ ұштары көгілдірленуі; терінің бозаруы; жұмысқа қабілеті төмендеуі; ұйқының бұзылуы; анорексия; жүрек айну, құсу т.б. байқалады.

Биіктікке көтерілгендегі адамның қағазға жазуының өзгерістері (И.Р.Петров) земля 5000 м 6000 м м 12

Сүлде таулық аурудың көріністері: Эритроцитоз; Тахикардия; ОЖЖ бұзылыстары, мый ісінуі, психикалық азғындау; Тыныс алудың бұзылыстары, өкпе эмфиземасы, экспирациялық ентік, үзілісті тыныс, өкпе ісінуі, прекапилярлық гипертензия; Оңжақ жүрекше қызметінің жеткіліксіздігі

Нормобариялық гипоксия (қалыпты барометрлік қысым жағдайында желдетілмейтін бөлмеде тұру ) дем алатын ауада оттегінің үлестік қысымы азаюы (рО 2 ); гипоксемия; гиперкапния; метаболизмдік және газдық ацидоз

Тыныстық гипоксия Өкпе желдетілуінің бұзылуынан; Өкпеде оттегінің диффузиясы бұзылуынан; Өкпе арқылы қан өтуінің (перфузия) бұзылуынан.

Тыныстық гипоксия кезінде: Қанда: оттегінің үлестік қысымы (рО2) (гипоксемия); көмірқышқылы газының үлестік қысымы (рСО2) (гиперкапния); газдық және метаболизмдік ацидоз.

ГЕМДІК ГИПОКСИЯ Анемия кезінде (қанда гемо- глобин молекуласы азаюы- нан); Гемоглобиннің оттегі молеку- ласын байланыстыру қабі- леті төмендеп кетуінен (карбокси- немесе метгемогло- бинге айналуынан).

Гемдік гипоксия кезінде қанның отте- гіге сыйымдылығы қатты азаяды. Қанның оттегіге сыйымдылығы – Hb- нің оттегіні байланыстыратын ең үлкен мүмкіншілігі. Hb-нің бір граммы 1,34 мл О2 байланыстырады. Сонда 100 мл қанда 14,5-16,0 грамм Hb болғанда, орташа есеппен 20 мл О2 байланысады. Оны көлемдік% өлшемімен белгілейді

Оксигемоглобин құрылуы HbO 2 (%) pO 2 (mm Hg) Тіндерге беру еріген газ Қанның оттегіге сыйымдылығы 6 қанығу

Көміртегі тотығымен (СО) улану Отынның толық жанып кетпеуі СО құрылуы Қанда карбоксигемоглобин (HbСО) көптеп құрылуы Тіндерге О 2 тасымалдануы бұзылуы (қанның түсі ашық қызыл, тері айқын қызғылтым)

Метгемоглобин құратын заттар: Нитриттер, нитрататтар, селитра Анилин, метилен көгі Тотықтырғыштар – калий перманганаты Новокаин, сульфаниламидтер Гемоглобин тотығуы (Fe +++ ) MetHb Тіндерге О2 тасымалдануы бұзылуы (қанның түсі қою қоңыр, тері сұр топырақтай)

Циркуляциялық гипоксия Жүрек- қантамырлар жүйесінің жалпы жеткіліксіздігі Шеткері қанайналым бұзылыстары Ишемиялық Қан іркілулік (веналық гиперемия)

Қанайналымның жалпы жеткіліксіздігі: Жүрек қызметінің жеткіліксіз- дігінде; Сілейме, коллапс кездерінде; Организмнің сусыздануы кезінде – байқалады.

Шеткері қанайналым бұзылыстары: Жергілікті тіннің ишемиясы; Көктамырмен қанның ағып кетуі бұзылуы – кездерінде тіндердегі микроциркуляция бұзылыста- рынан дамитын (мәселен, жүрек, мый т.б.) гипоксиясы.

Циркуляциялық гипоксия кезінде: Тіндер арқылы қан ағу жылдамдығы баяулайды; Артериалық қанда рО2 қалыпты мөлшерде; Веналық қанда рО2 қатты азаяды; Артериалық және веналық қанда оттегінің мөлшері бойынша айырмашылық ;

Циркуляциялық гипоксия кезіндегі артериялық және веналық қанда оттегінің айырмашылығы қалыпты S O 2 (%) pO 2 (mm Hg) көл% О Циркуляциялық гипоксия S O 2 (%) pO 2 (mm Hg) көл% О вена артерия вена артерия 15

Жастарым, құмар болма көрінгенге, Жас күнде бойды үйретпе ерінгенге. Аз ойна да, көп ойла, осынымды ұқ, Өкінбе жастық бойдан серілгенде. (Шәкәрім Құдайбердіұлы)

ТІНДІК ГИПОКСИЯ – тіндерде О2 пайдаланылмауы немесе АТФ түзілуі бұзылуы тыныстық ферменттердің белсенділігі ; ферменттер түзілуі ; тотығу мен фосфорлану үрдістерінің бір-біріне ұласпауы.

1. Тыныстық ферменттердің белсенділігі химиялық улы заттардың (цианидтердің, монойодацетаттың, наркоздық дәрілердің, ішімдіктің т.б.) әсерінен жоғалады.

2. Тыныстық ферменттердің түзілуі витаминдердің (тиамин, никотин қышқылы, рибофлавин т.б.) тапшылығынан азаяды.

3.Тотығу мен фосфорлану үрдістерінің бір-бірімен ұласпауынан АТФ өндірілуі бұзылады (митохондрий мембранасы бүлінуі, тіндерде Са2+, бос май қышқылдары, тироксин т.б. жиналып қалуы).

Тіндік гипоксия кезінде: Артериалық қанда рО2 қалыпты; Веналық қанда рО2 көбейген; Артериалық және веналық қанда оттегінің мөлшері бойынша айырмашылық қатты азайған; Дене мүшелерінде цианоз байқалмайды.

Тіндік гипоксия кезіндегі артериялық және веналық қанда оттегінің айырмашылығы қалыпты S O 2 (%) pO 2 (mm Hg) көл% О Тіндік гипоксия S O 2 (%) pO 2 (mm Hg) көл% О вена артерия вена артерия 17

Гипоксия түрлерінің айырмашылықтары: түрлері Артер. қанда рО2 Веналық қанда рО2 А-В қанда рО2 айыр- машылы ғы Қанның оттгегіге сыйымды лығы рСO2 мөлшері Экзоген- дік қалыпты тыныст ық қалыпты гемдік қалыпты циркуля циялық қалыпты тіндік қалыпты

Гипоксияға организмнің икемделіп-бейімделу жолдары: Жедел дамитын:Баяу дамитын: -гипервентиляция; - тахикардия; - эритроцитоз; - гемоглобин молекуласының оттегіге үйірлігі артуы және оны тіндерге беру қабілеті көтерілуі - О2 тасымалдайтын жүйе ағзаларының гипертрофиясы мен гиперплазиясы; - тіндерде қылтамыр- лар мен миоглобин көбеюі; - жасушаларда мито- хондрийлар көбеюі; - сүйек кемігінде эри- тропоез артуы.

Гипоксия кезіндегі зат алмасуларының бұзылыстары: Көмірсуларының, майлардың және нәруыздардың алмасулары аяғына дейін жүрмейді, аралық қышқыл өнімдер (сүт, пирожүзім, май қыш- қылдары, аммиак жиналып, мета- болизмдік ацидоз дамиды. Энергия өндірілуі азаяды. Ағзалар мен жүйелердің қызметтері бұзылады.

Жасушаларда некроз даму патогенезі О2О2 АТФ Гликолиз Лактат- ацидоз Ауыр энергия тапшылығы Na|K насосы қызметі бұзылуы Жасуша ісінуі Лизосомалық ферменттер босап шығуы Балондық дистрофия Жасуша некрозы Гликолиз тежелуі

ОЖЖ қызметтері бұзылыстары: мый қыртысының тежеуші әсерлерінен қыртыс асты құрылымдардың шығып кетуінен: А) эмоциялық және қимылдық қозу; Ә) тоқмейілсу (эйфория); Б) тырыспа-селкілдек; ОЖЖ құрылымдары тежелуінен және әлсіреуінен: А) тұнжырау, селқостық; Ә) тыныстық және тамыр қимылдық орта- лықтар тежелуі; Б) кома дамуы – байқалады.

Жүрек-қантамырлар жүйесінде: Миокардтың қозымдылығы, өткізгішітігі және жиырылғыш- тығы бұзылуы тахикардия, аритмиялар, қанайналымның орталықтануы, Жүрек қызметінің әлсіреуі және қан тамырларының межеқуаты төмендеуі – байқалады.

Тыныс алу жүйесінде: тыныс алу жиілейді; тыныс орталығының қозымды- лығы төмендеуінен үзілісті ты- ныс алу байқалады; өкпеде қан іркілуі дамиды; өкпе ұяшықтары мен қылтамыр- лардың қабырғалары ісініп қалыңдайды.

Асқорыту жүйесінде: Ас қорыту сөлдерінің бөлінуі азаяды; Ішек-қарын жолдарының қимылдық әрекеттері әлсірейді; Бауыр қызметі бұзылады.

Гипоксия: Заттардың алмасуын, барлық жүйелер мен ағзалардың қызметтерін бұзады Организмді шамалы гипоксияға мезгіл-мезгіл жаттықтыру арқылы оның қорғаныстық-бейімделістік мүмкіншіліктерін, көптеген дерт туындататын ықпалдарға төзімділігін арттыруға болады (гипокситерапия).

Назарларыңызға рахмет!