Mavzu: Tiflopsixologiyada shaxs muammolari

1.library.tuit.uz/lectures/filosofiya/psihologiya.htm 2.ziyo.edu.uz/rus/showinfo.cfmr?number 3. lugat/o.html 4. cwww.uzforum.com/index.php?action=printpage;topi c Internet resurslar:

Idrok predmet va hodisalar mohiyatining, sifatining va obrazining ongimizda butunligicha, tolaligicha paydo bolishidir. Bola oyinchoqlar, har xil predmetlar bilan faoliyat korsatarkan, bu predmetlarning mohiyatini, tarkibiy qismlarini, tomonlarini organadi.

A.A.Lyublinskaya korsatib otganidek, predmetlar ortasida makon munosabatlarini idrok etishda nutq, bolalarning makon munosabatlarining nutqiy ifodalarini egallashi birinchi darajali ahamiyat kasb etadi. Makon munosabatlarini togri qayta yaratish bola harakatga hamroh nutqda predmetlarning makon munosabatlarini korsatadigan sozlarni qollagandagina mumkin boladi. L.A.Venger tomonidan maktabgacha yoshdagi bolalarda otkazilgan idrok rivojlanishini organishga bagishlangan tadqiqotlar korsatdiki, pertseptiv harakat bilish usullarini takomillashtirish jarayonida shakllanadi.. Pertseptiv obrazlar predmetlar shakliga nisbatan yangicha mazmun kasb etadi. Predmetlar konturidan (chizgilaridan) tashqari ularning strukturasi, makan xususiyatlari va ularning qismlari nisbatlari ajratiladi.

L.A.Vengerning fikricha, idrok bilan bogliq qobiliyatlar asosini pertseptiv harakatlar tashkil qiladi. Ularning sifati bolaning pertseptiv etalonlar maxsus tizimini ozlashtirishiga bogliq. Idrokda bu kabi etalonlar, masalan shaklni idrok etishda geometrik shakllar, rangni idrok etishda – spektral gamma, olchamni idrok etishda – ularni baholash uchun qabul qilingan fizik kattaliklar sanaladi. pertseptiv harakatlarni takomillashtirish va bunday harakatlarning yangi tiplarini ozlashtirish yosh kattalashishi bilan idrokda progressiv ozgarishlarni, yani ular bolaklash aniqligi ortishi va boshqa muhim sifatlarni egallashni taminlaydi.

Korish idroki: Korish analizatorlari yordamida kishi predmetlarning rangini, shaklini, hajmini, katta- kichikligini, harakat va harakat yonalishini aniqlaydi. Korish idroki funktsiyalarining buzilishi atrof voqelikni bilishda katta qiyinchiliklar keltirib chiqaradi, bu predmetlar olami haqidagi hissiy malumot va uning nutqiy talqini ortasidagi uzilishda namoyon boladi.

B.G.Ananev goyalariga tayanadigan bolsak, sensor taraqqiyot normada ham nuqsonda ham bir yonalishda ketib ularning qonuniyatlariga boysunar ekan. Fiziolog A.A.Uxtomskiy tabiricha «eshitish – inson sezgi azolaridan eng asosiysidirki, insoning inson darajasiga yetishida katta rol oynaydi». Demak, korishdan keyin inson hayotida, bilim egallashida inson bolib yetishishda, eshitish analizatorlari turar ekan. Ухтомский А.А. Танланган асарлар. ТДУ бет.

A.Krogius shunday yozadi: «Korlik haqida gapirganda aslida tuyish sezgilari orqali olingan bilimlar haqida fikrlaymiz. Ammo, korlarni uzoq muddat kuzatishlar asosida shunga amin boldimki, bizlarga korish qancha ahamiyatga ega bolsa, eshitish korlar uchun shunchalik ahamiyat kasb etar ekan» 1. Bu fikrlar R.Dyufoga tegishli fikrlardir. Korlar va zaif koruvchi shaxslar uchun eshitish dunyoni bogliqli bilishda, fazoviy va ijtimoiy moslashuvlarida katta rol oynaydi. Hid bilish jarayonlari ham korlarda oziga xos tarzda rivojlanar ekan. O.I.Skoroxodova bemalol non, oziq-ovqat, sanoat va boshqa tur magazinlarni hech bir qiyinchiliksiz farqlay olgan.

Idrok ruhiy va asab tizimida ota murakkab jarayon bolib, uning maxsus markazi bosh miyada joylashgan. Shaxsning hayot tarzi, ish faoliyatining harakatiga qarab biror analizator dominant-etakchi boladi. Ushbu shaxsda osha idrok turi kuchli boladi. Kopgina soglom kishilarda koruv idroki yetakchidir. Ammo, koruv otkirligi jiddiy pasayganda (0,03-0,02 gacha va undan past) va total korlarda teri- mexanik, harakat analizatorlari yoki teri sezgi idroki yetakchilik qiladi.

Korlarda predmet va obektlarni keng va chuqur idrok etish teri va harakat analizatorlari yordamida amalga oshadi. Bu esa idrok etilayotgan narsalarning mohiyati, tarkibi, hamma xossalari haqida yetarli, keng malumot olishga kamlik qiladi. Natijada, korlarda sensor tajriba kam bolib, predmet va hodisalarni ongli va butunligicha idrok etish buziladi.

Kozi ojizlarda koruv idroki korish azolari nuqsonining darajasiga va narsalarning katta-kichikligi, uzoq-yaqinligi, xonaning yorugligiga bogliq soglom inson atrofidagi narsalarni ikkala kozi bilan korganda (binokulyar koruv) obrazlar – idroki toliq boladi, ammo kozi ojizlarda kozning korish otkirligi past yoki bir kozi umuman kormasligi mumkin. Bunday holatda narsa va obektlarning fazoda tomonlarini aniq korish buziladi.

Kozi ojizlar narsalarni, rasmlarni tanishga qiynaladilar. Kozi ojizlar rasmlarni, ayniqsa marakkab rasmlarni butunligicha idrok eta olmaganlari uchun, rasmdagi narsalar, personajlar ortasidagi bogliqlik buziladi. Rasmning muhim qismini kora olmaganligidan tasvirning asosiy (asl) mazmuni haqida hato fikr paydo bolishi mumkin. Rasmni butunligicha (fazodagi narsa va obektlarni ham) idrok etish uchun uni uzokdan, yaqindan, keyin har tomondan turib tomosha qilinadi. Shunday tomosha qilinganda narsa va obektlar (rasmlar) haqida, ularning muhim qismlari yetarli darajada aniq, idrok qilinadi. Kozi ojizlarda koruv otkirligining pastligi, koruv doirasining torligi uchun ham bu jarayon qiyin kechadi. Natijada ular harf va boginlarni, sonlarni, geometrik figuralarni idrok etish tezligi keskin kamayadi.

Rang va tuslarni idrok etish: Insonning diqqatini oziga jalb qiluvchi narsa – bu rangdir. Rang yordamida narsalar haqidagi bilimlarimiz boyiydi, mazmun kasb etadi. Ayniqsa, rang insonda his-tuyguni uygotadi. Kozi ojiz bolalarda rangni idrok etish qiyinlashgan boladi. Ayniqsa, ular qizil, kok, yashil ranglarni qiyinchilik bilan idrok etadilar. Tuslarni idrok etish katta qiyinchilik tugdiradi. Kozi ojizlar aniq yaqqol chiziqlar bilan chizilmagan korgazmali qurol, rasmlarni farqlashga qiynaladilar. Shuning uchun ham kozi ojizlar uchun chiqariladigan korgazmali qurollar, chizma va rasmlar murakkab ranglarda bolmasdan, balki qora-qalin chiziqlar bilan chizilgan aniq va yaqqol bolishi shart.

Harakatni idrok etish: Narsalarning fazodagi holatini idrok etish kozi ojiz bolalar va kattalarda koruv doirasining torligidan, koruv otkirligining pastligi, koz soqqasining harakatchanligining pastligi (kamligi)dan sust kechadi. Eshituv idroki: Bola osib borishi bilan eshituv idroki murakkablashib, tovushning uzoq-yaqinligini, tanish-notanishligini, yonalishini va boshqa xususiyatlarini farqlashga organib boradi. Tovushlarni aniq va nafis idrok etish asosan maktabgacha va kichik maktab yoshida shakllanadi. Korlar va zaif koruvchilar eshituv yordamida tashqi muhitni idrok etadilar. Ular eshituv bilan faqat tovushlarni, fazoni idrok etib qolmasdan, joyning tuzilishini, narsalarning katta-kichikligini, hatto gozalligini ham idrok etadilar.

Teri yokt paypaslab idrok etish: Teri yordamida inson ogirlikni, bosimni, yuzaning xossalarini, zichlikni, issiq-sovuqni, ogirlikni va boshqalarni sezadi va idrok etadi. Inson koruv yordamida narsa va obektlarning 8 xil belgilarini farqlasa, teri yordamida paypaslab 11 xil toifadagi belgilarni farqlay oladi. Mehnat jarayonida chap va ong qollarning ish bajarishdagi vazifasida taqsimlanish yuz beradi. Ong qol asosan mehnatda, mehnat qurollaridan foydalanishda yetakchi rol oynaydi, chap qul yordamchi vazifani va nazorat vazifasini bajaradi.

1. Passiv shaklda paypaslash: Bunday idrok teri yuzasidagi analizatorning nisbatan tinch vaqtida amalga oshadi. Narsalarning zamon va makondagi moddiy, fazoviy xususiyatlari, ogirligi, shakli, hajmi, uzun-kaltaligi, issiq-sovuqligi va hokazolar aniqlanadi. Ammo, passiv shaklda idrok etishda predmetlarning kopgina jihatlari: hajmi, shaklini yetarli idrok etish yuz bermaydi va natijada predmetning mohiyati va mazmuni haqida yaxshi tushuncha shakllanmaydi. Inson faoliyatining asosiy turlari: oyin, oqish va Paypaslab idrok etish uch yol bilan amalga oshadi.

2. Faol shaklda paypaslash- gaptika. Narsa va obektlarni faol ravishda paypaslash-gaptika deyiladi. Bunday idrok etishning teri mexanik va harakat analizato.rlarining ozaro hamkorlikda, integrativ faoliyati yotadi. Faol paypaslash jarayonida predmet va obektlarning fazodagi hajmi, belgi va munosabatlari, moddiy dunyosining jismiy mohiyati yetarli va faol tekshiriladi - aniqlanadi Inson faoliyatining asosiy turlari: oyin, oqish va Paypaslab idrok etish uch yol bilan amalga oshadi.

3. Har xil asboblar vositasida narsa va obektlarni sezish-idrok etish. Bunga kor va kozi, ojizlarning hassa yordamida joyni va yonalishni aniqlash yoki grifel yordamida relefli-nuqtali shriftni oqishni misol qilib korsatsa boladi. Korlar va zaif koruvchilar joyning past- balandligi, yumshoq-qattiqligini va boshqa xossalarini yerning relefini oyoq kiyimi yordamida sezadilar. Inson faoliyatining asosiy turlari: oyin, oqish va Paypaslab idrok etish uch yol bilan amalga oshadi.

Shaxsning paypaslab sezish qobiliyati korlikni kompensatsiya qilishning asosiy vositalaridan hisoblanadi. Hatto, soglomlarda ham qol bilan ish bajarilganda, paypaslab sezish asosiy boshqaruv vazifalarini bajaradi. Korlarda paypaslab sezish, bilish va nazorat qilish vazifasini bajaradi. Ammo, paypaslab sezish korishning ornini bosa olmaydi. Birinchidan teri, muskul-bogin sezgisi narsalarning hamma belgisini ozida aks ettira olmaydi. Ikkinchidan paypaslab sezishda tekshirish doirasi chegaralangandir. Shunga qaramasdan paypaslab sezish atrof, olam va tashqi muhit haqida korlarga zarur malumotlarni olishga yordam beradi.