Бастау

Жоспар Құ тты қ тау Құ тты қ тау Тарих Жалпы м ә лімет Жалпы м ә лімет Наурыз к ө же Наурыз к ө же Д ә ст ү рлер Д ә ст ү рлер Ә дебиет Ә дебиет

Жалпы м ә лімет Наурыз мейрамы ежелгі заманнан қ алыптас қ ан жыл бастау мейрамы. Қ азіргі к ү нтізбе бойынша (наурызды ң 22) к ү н мен т ү нні ң те ң есуі кезіне келеді.К ө не парсы тілінде нава=жа ң а + р ә за ңһ =к ү н, «жа ң а к ү н» ма ғ ынасында, қ азіргі парсы тілінде де сол ма ғ ынамен қ ал ғ ан (но=жа ң а + роуз=к ү н; ма ғ ынасы «жа ң а к ү н»), я ғ ни «жа ң а жылды» (к ү н ө суін белгілеуі) білдіреді жылдан бастап Біріккен Ұ лттар Ұ йымыны ң Бас ассамблеясы «Халы қ аралы қ Наурыз к ү ні» қ арарына с ә йкес 21 наурыз - Халы қ аралы қ Наурыз к ү ні болып қ абылданды. Наурыз мейрамы ежелгі заманнан қ алыптас қ ан жыл бастау мейрамы. Қ азіргі к ү нтізбе бойынша (наурызды ң 22) к ү н мен т ү нні ң те ң есуі кезіне келеді.К ө не парсы тілінде нава=жа ң а + р ә за ңһ =к ү н, «жа ң а к ү н» ма ғ ынасында, қ азіргі парсы тілінде де сол ма ғ ынамен қ ал ғ ан (но=жа ң а + роуз=к ү н; ма ғ ынасы «жа ң а к ү н»), я ғ ни «жа ң а жылды» (к ү н ө суін белгілеуі) білдіреді жылдан бастап Біріккен Ұ лттар Ұ йымыны ң Бас ассамблеясы «Халы қ аралы қ Наурыз к ү ні» қ арарына с ә йкес 21 наурыз - Халы қ аралы қ Наурыз к ү ні болып қ абылданды.

Жалпы м ә лімет Қ аза қ станда Наурыз мейрамы ү ш к ү н: наурыз аралы ғ ында аталып ө тіледі (2010 жылдан бастап). Жалпы, Наурыз парсы, кавказ ж ә не т ү рік халы қ тарыны ң арасында к ө ктем мейрамы ж ә не жа ң а жылды ң басталуы ретінде тойланады. Ол Иранда 21 наурызда, Орталы қ Азия елдерінде ж ә не Ә зірбайжанда, мемлекеттік мереке ретінде Т ә жікстанда ж ә не Қ аза қ станда - 22 наурызда, Ө збекстан мен Т ү ркияда 21 наурыз к ү ні аталып ө тіледі. Қ аза қ станда Наурыз мейрамы ү ш к ү н: наурыз аралы ғ ында аталып ө тіледі (2010 жылдан бастап). Жалпы, Наурыз парсы, кавказ ж ә не т ү рік халы қ тарыны ң арасында к ө ктем мейрамы ж ә не жа ң а жылды ң басталуы ретінде тойланады. Ол Иранда 21 наурызда, Орталы қ Азия елдерінде ж ә не Ә зірбайжанда, мемлекеттік мереке ретінде Т ә жікстанда ж ә не Қ аза қ станда - 22 наурызда, Ө збекстан мен Т ү ркияда 21 наурыз к ү ні аталып ө тіледі.

Тарих Наурыз – к ө не мейрам. Наурыз мерекесін тойлау д ә ст ү рі д ү ние ж ү зі халы қ тарыны ң к ө пшілігіні ң т ұ рмыс-салтында ба ғ зы замандардан орын ал ғ ан. Б ұ л мейрамды ежелгі гректер патрих, бирмалы қ тар су мейрамы, т ә жіктер г ү л гардон, б ә йшешек, г ү лнаурыз, хорезмдіктер наусарджи, татарлар нардуган, буряттар сагаан сара, со ғ дылы қ тар наусарыз, армяндар навасарди, чуваштар норис ояхе деп т ү рліше ата ғ ан. Ә бу Райхан Бируни, Омар һ айям, т.б. е ң бектерінде шы ғ ыс халы қ тарыны ң Наурызды қ алай тойла ғ анды ғ ы туралы м ә ліметтер мол. Мысалы, парсы тілдес халы қ тар Наурызды бірнеше к ү н тойла ғ ан. Олар б ұ л к ү ндерде ә р жерге ү лкен от жа ғ ып, от қ а май құ яды; жа ң а ө нген жеті д ә нге қ арап болаша қ ты болжайды; жеті а қ кесемен д ә ст ү рлі ұ лтты қ к ө же сумалак ұ сынады; ескі киімдерін тастайды; ескірген шыны ая қ ты сындырады; бір-біріне г ү л сыйлап, ү йлеріні ң қ абыр ғ асына д өң гелек ою – к ү н символын салады; ү йдегі тіреу а ғ аш қ а г ү л іледі; т ү рлі жарыстар (жамбы ату, т.б.) ұ йымдастырады. Д ә ст ү рлі қ аза қ қ о ғ амында Ұ лыс к ү ні жыл басы санал ғ ан. Наурыз – к ө не мейрам. Наурыз мерекесін тойлау д ә ст ү рі д ү ние ж ү зі халы қ тарыны ң к ө пшілігіні ң т ұ рмыс-салтында ба ғ зы замандардан орын ал ғ ан. Б ұ л мейрамды ежелгі гректер патрих, бирмалы қ тар су мейрамы, т ә жіктер г ү л гардон, б ә йшешек, г ү лнаурыз, хорезмдіктер наусарджи, татарлар нардуган, буряттар сагаан сара, со ғ дылы қ тар наусарыз, армяндар навасарди, чуваштар норис ояхе деп т ү рліше ата ғ ан. Ә бу Райхан Бируни, Омар һ айям, т.б. е ң бектерінде шы ғ ыс халы қ тарыны ң Наурызды қ алай тойла ғ анды ғ ы туралы м ә ліметтер мол. Мысалы, парсы тілдес халы қ тар Наурызды бірнеше к ү н тойла ғ ан. Олар б ұ л к ү ндерде ә р жерге ү лкен от жа ғ ып, от қ а май құ яды; жа ң а ө нген жеті д ә нге қ арап болаша қ ты болжайды; жеті а қ кесемен д ә ст ү рлі ұ лтты қ к ө же сумалак ұ сынады; ескі киімдерін тастайды; ескірген шыны ая қ ты сындырады; бір-біріне г ү л сыйлап, ү йлеріні ң қ абыр ғ асына д өң гелек ою – к ү н символын салады; ү йдегі тіреу а ғ аш қ а г ү л іледі; т ү рлі жарыстар (жамбы ату, т.б.) ұ йымдастырады. Д ә ст ү рлі қ аза қ қ о ғ амында Ұ лыс к ү ні жыл басы санал ғ ан.

Тарих Халы қ ты ң мифологиялы қ т ү сінігі бойынша 21 наурыз т ү ні даланы Қ ыдыр аралайды. Ұ лыс к ү ні қ аза қ елі ү шін ә р қ ашан қ асиетті, киелі санал ғ ан. Халы қ таза, жа ң а киімдерін киген. Ауылды ң ер адамдары бір-бірімен қ ос қ олдасып, т ө с қ а ғ ыстырады; ә йелдер құ ша қ тасып, бір-біріне игі тілектер айтады. Бірін-бірі мерекеге арнап дайындал ғ ан наурыз к ө же ішуге ша қ ырады. О ғ ан қ ойды ң басы мен с ү р ет салып пісірілуі – қ ыс та ғ амымен (етпен) қ оштасуды, құ рамына а қ ты ң қ осылуы – жаз та ғ амымен (с ү т, а қ ) қ ауышуды білдіреді. Ә детте, осы к ү ні адамдар арам пи ғ ыл, пендешілік атаулыдан тазарып, ар-ожданы алдында арылады. Ауыл а қ са қ алдары араларына жік т ү скен бауырлас ел, руларды, а ғ айын, дос-жарандарды бір дастар қ аннан д ә м таттырып, табыстыр ғ ан, жал ғ ыз жарым жетімдерді ү йлендіріп, жеке отау еткен. Кемба ғ ал, м ү гедектерді жа қ ын туыстарыны ң қ арауына арнайы міндеттеп тапсыр ғ ан. Ж ұ т қ а ұ шырап қ инал ғ андар ғ а жылу жинап берген. Алтыба қ ан басында ә н айтылып, к ү й тартылады. Д ә ст ү рлі ұ лтты қ ойындар (к ө кпар, аударыспа қ, к ү рес, қ ыз қ уу, алтыба қ ан, те ң к ө теру, т.б.) ойналады. Та ң ата к ө пшілік биік т ө бені ң басына шы ғ ып, ат қ ан та ң ды қ арсы алады. Ке ң ес ө кіметіні ң ал ғ аш қ ы кезе ң дерінде (1920 – 25) шы ғ ыс халы қ тары б ұ л мерекені атап ө ткенімен, 1926 жылы ол діни мейрам, ескілік сар қ ынша ғ ы деп танылып то қ татылды, біра қ Қ аза қ станны ң бар аума қ тарында жасырын т ү рде са қ талып қ алды жылдан Алматы қ аласында, республиканы ң к ө птеген аудандарында Наурыз жалпыхалы қ ты қ мейрам ретінде қ айта тойлана бастады. Халы қ ты ң мифологиялы қ т ү сінігі бойынша 21 наурыз т ү ні даланы Қ ыдыр аралайды. Ұ лыс к ү ні қ аза қ елі ү шін ә р қ ашан қ асиетті, киелі санал ғ ан. Халы қ таза, жа ң а киімдерін киген. Ауылды ң ер адамдары бір-бірімен қ ос қ олдасып, т ө с қ а ғ ыстырады; ә йелдер құ ша қ тасып, бір-біріне игі тілектер айтады. Бірін-бірі мерекеге арнап дайындал ғ ан наурыз к ө же ішуге ша қ ырады. О ғ ан қ ойды ң басы мен с ү р ет салып пісірілуі – қ ыс та ғ амымен (етпен) қ оштасуды, құ рамына а қ ты ң қ осылуы – жаз та ғ амымен (с ү т, а қ ) қ ауышуды білдіреді. Ә детте, осы к ү ні адамдар арам пи ғ ыл, пендешілік атаулыдан тазарып, ар-ожданы алдында арылады. Ауыл а қ са қ алдары араларына жік т ү скен бауырлас ел, руларды, а ғ айын, дос-жарандарды бір дастар қ аннан д ә м таттырып, табыстыр ғ ан, жал ғ ыз жарым жетімдерді ү йлендіріп, жеке отау еткен. Кемба ғ ал, м ү гедектерді жа қ ын туыстарыны ң қ арауына арнайы міндеттеп тапсыр ғ ан. Ж ұ т қ а ұ шырап қ инал ғ андар ғ а жылу жинап берген. Алтыба қ ан басында ә н айтылып, к ү й тартылады. Д ә ст ү рлі ұ лтты қ ойындар (к ө кпар, аударыспа қ, к ү рес, қ ыз қ уу, алтыба қ ан, те ң к ө теру, т.б.) ойналады. Та ң ата к ө пшілік биік т ө бені ң басына шы ғ ып, ат қ ан та ң ды қ арсы алады. Ке ң ес ө кіметіні ң ал ғ аш қ ы кезе ң дерінде (1920 – 25) шы ғ ыс халы қ тары б ұ л мерекені атап ө ткенімен, 1926 жылы ол діни мейрам, ескілік сар қ ынша ғ ы деп танылып то қ татылды, біра қ Қ аза қ станны ң бар аума қ тарында жасырын т ү рде са қ талып қ алды жылдан Алматы қ аласында, республиканы ң к ө птеген аудандарында Наурыз жалпыхалы қ ты қ мейрам ретінде қ айта тойлана бастады.

Құ тты қ тау Ө лкеме Наурыз келді, к ө ктем келді, Құ лпырып г ү лге орап к ө к пен жерді. Құ лпырып г ү лге орап к ө к пен жерді. Хал қ ымны ң салт- д ә ст ү лерін аяла ғ ан, Хал қ ымны ң салт- д ә ст ү лерін аяла ғ ан, Арманы ас қ а қ тады к ө птен бергі. Арманы ас қ а қ тады к ө птен бергі. Жа ң артып сана, салтымды, Қ уант қ ан барша хал қ ымды. Қ уант қ ан барша хал қ ымды. Наурыз тойы – ел тойы, Наурыз тойы – ел тойы, Ғ асырдан асыр да ңқ ы ң ды. Ғ асырдан асыр да ңқ ы ң ды. Ә н болып асыл, Ә н болып асыл, Да ңқ ы ң ды асыр Да ңқ ы ң ды асыр Ғ асырдан ғ асыр. Ғ асырдан ғ асыр. Жер ү сті жасарады, жа ңғ ырады. Бар айма қ а ң сай к ү ткен с ә н құ рады. Қ ой қ оздап, қ озы ө ріп, егін к ө ктеп, Ту ғ ан жер т ө скейінен ә н құ лады.

Наурыз к ө же Наурыз мерекесі жа қ ында ғ ан сайын ә рбір отбасы Наурыз к ө же жасауды міндетім деп санайды. Тіпті білмейтін жас же ң гелеріміз ү лкен адамдардан а қ ыл-ке ң ес с ұ рап, Наурыз к ө жеге не қ осу керектігін саралап жатады. Осы т ұ р ғ ыда біз де ү лкен ә желерімізді ң біразынан Наурыз к ө жені қ алай жасау керектігін с ұ рап білдік. Ол ү шін е ң алдымен қ азан толы с ү ті ң ізді қ айнатып, с ү т піскеннен кейін оны ң бетіндегі қ айма ғ ын қ ал қ ып алып тастайсыз. С ү т ә бден пісуге та қ а ғ ан кезде, қ ыс бойы са қ та ғ ан с ү рі ң ізді салып жіберіп, 15 минуттай бетін жауып қ оясыз. Атал ғ ан уа қ ыт ө ткеннен кейін жеке ыдыс қ а пісіріп ал ғ ан бидай, ж ү гері, тары, асб ұ рша қ, к ү ріш т ә різді қ оректік заттарды ң жеті т ү рін с ү т пен етке араластырып та ғ ы бір қ айнатып аласыз. Егер Наурыз к ө же қ оймалжы ң болып кетсе, о ғ ан су қ осу ғ а болмайды. Тек айран қ осып с ұ йылтасыз. Наурыз мерекесі жа қ ында ғ ан сайын ә рбір отбасы Наурыз к ө же жасауды міндетім деп санайды. Тіпті білмейтін жас же ң гелеріміз ү лкен адамдардан а қ ыл-ке ң ес с ұ рап, Наурыз к ө жеге не қ осу керектігін саралап жатады. Осы т ұ р ғ ыда біз де ү лкен ә желерімізді ң біразынан Наурыз к ө жені қ алай жасау керектігін с ұ рап білдік. Ол ү шін е ң алдымен қ азан толы с ү ті ң ізді қ айнатып, с ү т піскеннен кейін оны ң бетіндегі қ айма ғ ын қ ал қ ып алып тастайсыз. С ү т ә бден пісуге та қ а ғ ан кезде, қ ыс бойы са қ та ғ ан с ү рі ң ізді салып жіберіп, 15 минуттай бетін жауып қ оясыз. Атал ғ ан уа қ ыт ө ткеннен кейін жеке ыдыс қ а пісіріп ал ғ ан бидай, ж ү гері, тары, асб ұ рша қ, к ү ріш т ә різді қ оректік заттарды ң жеті т ү рін с ү т пен етке араластырып та ғ ы бір қ айнатып аласыз. Егер Наурыз к ө же қ оймалжы ң болып кетсе, о ғ ан су қ осу ғ а болмайды. Тек айран қ осып с ұ йылтасыз.

Д ә ст ү рлер Д ә ст ү р бойынша б ұ рын Наурыз мейрамын б ү кіл ауыл-ел болып, ә сіресе жастар жа ғ ы т ү гелдей та ң шапа ғ атын қ арсы алудан тазалан ғ ан ары қ тар ғ а су жіберуден, а ғ аш отыр ғ ызып, г ү л егу р ә сімін ө ткізуден бастайтын. Қ ызы қ шылы қ онан ә рмен халы қ ойындарымен («Ай қ ыш- ұ й қ ыш», «А қ серек пен к ө к серек», «Ал қ а қ отан», т.б.), ә н салып, би билеумен, а қ ындар айтысымен, « Қ ыз ғ алда қ » мерекесімен, ( қ аза қ ша к ү рес | қ аза қ ша к ү респен), ат жарысымен жал ғ асып кете беретін де, т ү нге қ арай «Алтыба қ ан» айналасында ғ ы тамашамен ая қ талатын. Д ә ст ү р бойынша б ұ рын Наурыз мейрамын б ү кіл ауыл-ел болып, ә сіресе жастар жа ғ ы т ү гелдей та ң шапа ғ атын қ арсы алудан тазалан ғ ан ары қ тар ғ а су жіберуден, а ғ аш отыр ғ ызып, г ү л егу р ә сімін ө ткізуден бастайтын. Қ ызы қ шылы қ онан ә рмен халы қ ойындарымен («Ай қ ыш- ұ й қ ыш», «А қ серек пен к ө к серек», «Ал қ а қ отан», т.б.), ә н салып, би билеумен, а қ ындар айтысымен, « Қ ыз ғ алда қ » мерекесімен, ( қ аза қ ша к ү рес | қ аза қ ша к ү респен), ат жарысымен жал ғ асып кете беретін де, т ү нге қ арай «Алтыба қ ан» айналасында ғ ы тамашамен ая қ талатын.

Д ә ст ү рлер Наурызды ң 22 к ү ні Наурыз мейрамы (жа ң а жыл) екенін қ аза қ баласыны ң к ө бі біледі.Наурыз туралы к ө птен бері,жыл сайын газеттерде жазылып келеді.Б ұ л мейрам б ү кіл ұ лт қ а орта қ.Тегінде Наурыз ұ лт мейрамы бол ғ анда ғ ыны ң ү стіне оны ң тарихи ма ң ызыны ң тере ң дігі бар.Ыз ғ арлы қ ысты ң кетіп,жан йесі ө мір қ уатын ту ғ ыз ғ ан жыл,жазды ң келетіндігіне барлы қ жаратылыспен қ атар қ аза қ елі де қ уанатын. ˝ Қ ыс бойы ө лімні ң есігін к ү зетіп, үң гірде жат қ ан к ә рі құ йры қ,мертік-шорты қ тар да қ ыбырлап д ү ниеде бар екендіктерінбілгізе бастайтын,аурулар сауы ғ амын деп,аттар тойынамын деп,жала ң аштар киімсіз де к ү н к ө ремін˝ дегендей ж ұ ртты ң б ә ріне ү міт, ә ркім деп жылы шырай сезіне бастап, ˝ б ә ріміз де таби ғ атты ң бергеніне орта қ пыз ˝ дегендей са ғ ынышты к ө рісілері, жалынды құ ша қ тасуларымен жа ң а жылды қ арсы алатын. ˝ Б ү гінгі к ү ні Самар қ анны ң к ө к тасы да жібіпті ˝ - десіп Наурыз к ү ні бейілінке ң ітпеген адамды тастан да қ атты қ ылып шы ғ ар ғ ысы келіп,а ң ыз қ ылысатын. Наурызды ң 22 к ү ні Наурыз мейрамы (жа ң а жыл) екенін қ аза қ баласыны ң к ө бі біледі.Наурыз туралы к ө птен бері,жыл сайын газеттерде жазылып келеді.Б ұ л мейрам б ү кіл ұ лт қ а орта қ.Тегінде Наурыз ұ лт мейрамы бол ғ анда ғ ыны ң ү стіне оны ң тарихи ма ң ызыны ң тере ң дігі бар.Ыз ғ арлы қ ысты ң кетіп,жан йесі ө мір қ уатын ту ғ ыз ғ ан жыл,жазды ң келетіндігіне барлы қ жаратылыспен қ атар қ аза қ елі де қ уанатын. ˝ Қ ыс бойы ө лімні ң есігін к ү зетіп, үң гірде жат қ ан к ә рі құ йры қ,мертік-шорты қ тар да қ ыбырлап д ү ниеде бар екендіктерінбілгізе бастайтын,аурулар сауы ғ амын деп,аттар тойынамын деп,жала ң аштар киімсіз де к ү н к ө ремін˝ дегендей ж ұ ртты ң б ә ріне ү міт, ә ркім деп жылы шырай сезіне бастап, ˝ б ә ріміз де таби ғ атты ң бергеніне орта қ пыз ˝ дегендей са ғ ынышты к ө рісілері, жалынды құ ша қ тасуларымен жа ң а жылды қ арсы алатын. ˝ Б ү гінгі к ү ні Самар қ анны ң к ө к тасы да жібіпті ˝ - десіп Наурыз к ү ні бейілінке ң ітпеген адамды тастан да қ атты қ ылып шы ғ ар ғ ысы келіп,а ң ыз қ ылысатын.

Д ә ст ү рлер Е ң бекші қ аза қ елі,шы ғ ынды тырта ң нан аттары ң ны ң басын тарта ұ стап,тарихи мейрамдарыны ң Наурызды жа ң а т ұ рмыс қ а лайы қ ты мейрамдап ө ткізуді ң жолына т ү сі ң дер.Жа ң а жыл ғ а жа ң а тілек,игі ү мітпен шы ғ уымыз керек.

Ә дебиет Сайттар: Қ айталау Ая қ тау