Дайында ғ ан: Абуева Гулнур.

Әбілхайыр хандығының құрылуы. А қ орда Но ғ ай ордасы. Шайбани ұ рпа қ тарыны ң иелігі. Ж ұ мады қ хан. Махмуд- қ ожа хан. М ұ стафа хан XV ғ. 20 жылдары Ә білхайыр ханды ғ ы. Жер аума ғ ы: батысында – Жайы қ, шы ғ ысында – Бал қ аш, о ң т ү стігінде - Арал те ң ізі мен Сырдарияны ң т ө менгі а ғ ысы, солт ү стігінде – Тобыл ж ә не Ертіс ө зендеріні ң орта саласы.

Әбілхайыр хандығының нығаюы: 2. XV ғ. 40 жылдарында Бал қ аш өң іріні ң солт ү стік батыс жа ғ ын ө з иелігіне қ осады (б ұ л жерлер Орда-Ежен ә улетіні ң иелігі болатын.) жылы Тобылда ғ ы шай қ аста Махмуд- қ ожа ханды, содан со ң ә мір Едігені ң немересі, Ма ңғ ыт ә мірі Уа қ ас биді же ң ді жылы То қ а Темір ұ рпа қ тарына қ арсы шай қ ас Екірет ү п деген жерде болып, Ә білхайыр хан же ң іске жетеді. Орда Базарды ба ғ ындырып оны ө зіні ң орталы ғ ы етеді жылы атбасар ма ң ында М ұ стафа ханды тал қ анда ғ ан со ң Сырдария мен Қ аратау айма ғ ында ғ ы Сы ғ ана қ, Арк ө к, Соза қ, А ққ ор ғ ан, Ү зкент қ алаларын басып алды. Орта Азияны ң ата қ ты қ алаларын басып алу ма қ сатын 1446 жылы Самар қ анды алумен іске асыра бастайды.

Мәтінге назар аудар. Ә білхайыр жастайынан жетім қ алып, Ж ұ мады қ ханны ң қ олында ө скен. Хан оны жас кезінен жоры қ тар ғ а бірге алып ж ү рген.Ж ұ мады қ хан Ма ңғ ыттар ғ а шабуыл кезінде қ аза болып, 16 жасар Ә біл қ айыр т ұ т қ ын ғ а т ү седі. Біра қ ма ңғ ыт билеріні ң шешімі бойынша т ұ т қ ыннан босатылады. Сол жоры қ та ерлігімен к ө зге т ү скен Ә біл қ айырды 17 жасында, 1428 жылы 200 ден астам а қ с ү йек шонжарлар хан сайлайды. Тарихи жазба деректерде б ұ л жа ң а құ рыл ғ ан ханды қ ты ң аты Ө збек ұ лысы немесе Шайбани ұ лысы, Ә білхайыр ұ лысы деп аталады. Ал ұ лысты ң алып жат қ ан жерімен хал қ ыны ң басым к ө пшілігі қ ыпша қ тар бол ғ анды қ тан оны Қ ыпша қ ханды ғ ы деп те ата ғ ан. Алайда Ә білхайырды ң 40 жылдан хан бролуы Ә білхайыр ханды ғ ы деген атауды қ алыптастыр ғ ан.

Ханды қ ты ң хал қ ыны ң құ рамы найман,б ұ йры қ, қ арл ұқ, қ ият,ма ңғ ыт, ө кіреш, ү йсін, қ о ң ырат сия қ ты бас қ а да к ө птеген т ү рік тілдес ру-тайпалар бол ғ ан.Ал то қ сан екі баулы ө збек деген шежіреге қ ара ғ анда Ө збек ұ лысы немесе Ә біл қ айыр ханды ғ ы 92 тайпадан т ұ р ғ ан.Тарихшы Рузбиханны ң жазуы бойынша, б ұ л ханды қ негізгі 3 халы қ тан - шайбанилерден, қ ара қ алпа қ тардан, қ аза қ тардан т ұ р ғ ан.Оларды ң ішіндегі е ң к ө бі ж ә не ерж ү ректері қ аза қ тар еді дейді.

Ә білхайыр жылдары Сы ғ ана қ қ аласы т ү бінде Ү з –Темір тайшы баста ғ ан ойраттармен со ғ ыста же ң іліп қ алады.Хан б ұ л айма қ ты тастап, Дешті Қ ыпша қ жеріне кетуге м ә жб ү р бол ғ ан. Ә біл қ айырхан ө зіні ң же ң ілісін ішкі алауызды қ тар мен қ айшылы қ тарды ң шиеленісуінен к ө ріп,мемлекетті ң к ү ш- қ уатын арттыруды қ арастырады. Ө зі к ү м ә ндан ғ ан шонжарларды жазалап, қ ата ң за ң орнату ғ а тырысады. Ө зіне ба ғ ынбай, Жетісу айма ғ ына Мо ғ ол ханды ғ ыны ң жеріне ауып кеткен Ж ә нібек пен Керей с ұ лтанды жазалауды ойластырады. Осы оймен 1468 жылы Мо ғ ол ханды ғ ына қ арсы жоры ққ а шы ғ ады.Жоры қ кезінде Ә білхайырхан қ айтыс болады.Ханды қ м ү лде ә лсірейді. Қ аза қ ханды ғ ыны ң құ рылуымен Ә біл қ айыр ұ рпа қ тары Шы ғ ыс Дешті Қ ыпша қ жерінде билік ж ү ргізу құқ ы ғ ынан айырылады.

Тапсырма Шайбан Шайбани ұ лысы Дешті Қ ыпша қ Шы ғ ыс Дешті Қ ыпша қ Орда Базар