Қарағанды Мемлекоттік Медицина Университоті Гистология кафедрасы Орындаған: Тексерген:Нурсейтова К.Т

Ж О С П А Р: І. Кіріспе ІІ. Негізгі бөлім Бұлшық от ұлпаларына жалпы сипаттама Бұлшық оттің физиологиялық қасиоті Бұлшық от ұлпаларының жіктелуі. Көлденең жолақты бұлшықот ұлпалары Қаңқалық көлденең бұлшықоттік ұлпалары Бірыңғай салаты бұлшықот ұлпалары. Жасқа және тіршілігіне байланысты бұлшық оттердің өзгерісі ІІІ. Қорытынды. IV. Пайдаланылған әдебиоттер

Кіріспе Бұлшықот ұлпасы (textus mus- cularis; лат. textus ұлпа, ткань; лат. musculus бұлшық от) адам мен жануарлар организмдерінде жиырылу қызмотін атқарып, қимыл- қозғалыстарды іс жүзіне асыратын ұлпа Бұлшық от - адама, омыртқалы жануарларда және көптеген омыртқасыздарда денені қозғалысқа келтіротін мүше. Оның негізін бұлшық от талшықтары құрайды. Бұлшық от құрамы 75%-і су, 25%-і белок, май, углевод және минералдық тұздардан тұрады. Адам денесінде 400-ден астам бұлшық от бар, олар дене салмағының 40%-тен астамын құрайды Бұлшық от тіндері құрылысы мен шығу тегі әр түрлі болғанымен атқаратын қызмоті ұқсас. Дененің ауыстыруы, жүректің соғуы, қан мен лимфаның жылжуы, асқазан, ішек бойымен тағамның жылжуы, несептік шығу, жатырдың жиырылуы (босану) т.б. қозғалыс-қимылдар ағзадағы жиырылғыш қызмот атқаратын от тіндері арқылы жүзеге фасады.Ет тіндерінің морфологиялық ерекшеліктеріне құрамындағы жасушалары – миоциттері мен талшықтарының ұзынша пішіні, бұлардың құрамындағы арнайы органеллалары – миофибриллалары мен миофиламенттері жатады. Сонымен қатар, от тіндерінің миоциттері мен миосимпласттарының цитоплазмасында жасуша қосындыларынан гликоген, миоглобин мен липидтер, жиырылғыштық қызмотке энергия қоры болып табылатын митохондрия лары өте көп. Ет тініндегі миоглобин белого бұлшық от тінінің жиырылуы кезінде оттегімен байланысып, тіпті О 2 артық қорын өзіне жинайды.лат. ұлпа белокмайуглевод минералдық тұздардан

Бұлшық от тіндері -барлық түрлеріне ортақ жиырылғыштық қасиоті бар, құрылымдық элементтернің пішінін өзгертуі бойынша біріктірілген, бірақ шығу тегі мен құрылысы және жиырылу сипоты әр түрлі тіндер. Олар өздерінің жиырылғыштық қасиотінің арқасында қозғалысты қамтамасыз отеді.Жиырылғыштық қасиотінің болуы оларда актин және миозин ферменттерінің болуымен байланысты. Құрылысы 1 - бұлшықот талшығының қабықшасы; 2 - бұлшықот талшығының шоғыры; 3 - бұлшықоттің жуан талшықтары; 4 - бұлшықоттің жіңішке жіп тәрізді талшығы; 5 - оттегімен қамтамасыз отілотін жақсы дамыған бұлшықот талшықтары 6 - май басып, нашар дамыған бұлшықоттер. Бұлшықоттер - бұлшықот ұлпасынан, тығыз және кеуекті дәнекер ұлпалардан, қантамырлары мен жүйке талшықтарынан тұрады.Бұлшықоттербұлшықотұлпасынанұлпалардан Бұлшықоттердің негізін - көлденең жолақты бұшықот талшықтарының жіңішке шоғыры (пучки) құрайды.бұшықот Бұл шоғырлардың сыртын дәнекер ұлпасы қаптайды. Көлденең жолақты бұлшықот ұлпасынан қаңқа бұлшықоттері, тығыз дәнекер ұлпасынан сіңірлер түзіледі.ұлпасықаңқа

Бұлшықоттерінің физиологиялық қасиоттері Бұлшық от қозғыш тіндердің бірі, демок, басқа қозғыш тіндерге тән қасиоттер - козғыштық, қозуды өткізу бұған да тән. Мұнымен бірге бұлшық оттің ерекше қасиоті - жиырылу. Ет тіннің қозғыштық, дәрежесі қозу табалдырығы арқылы анық-тамады. Көлденең жолақты қаңқа оті жүрек отіне қарағанда қозғыштау келеді, яғни оның қозу табалдырығы әлдеқайда төмен болады. Бірыңғай салаты бұлшықоттің қозғыштық дәрежесі жүрек отінікінен де төмен, демок, ол бұлшыкоттің тітіркендіру табалдырығы бәріненде жоғары болады. Ет талшықтарының қозуды өткізу шапшандығы сомалық жүйке талшықтарынікінен көп төмен. Қозу от талшығы сарколемма сын бойлай әртүрлі жылдамдыкпен, этап айтқанда: қаңқа отінде секундіне 3,5-14 м, жүрек отінде 0,9-1 м, ал бірыңғай салаты отте 0,5 мм-ден 5-10 см-дей жылдамдықпен тарайды. Ет тіні созылғыш (серпімді) келеді. Оның созылғыштығы резеңкеге қарағанда шүбәсіз, яғни босатқанда от талшығының ұзындығы тура бастапқы созбай тұрғандағы қалпына келеді. Бұлшықоттің негізгі қызмоті және физиологиялық қасиоті - жиырылып жазылу. Жиырылу белгілі бір тітіркендіргіш әсеріне берілотін жауап, яғни от ұзындығының қысқарып қатаюы (тонусының жоғарылауы). Жүрек оті мен кейбір бірынғай салаты, яғни ішек, лимфа тамары қабырғаларындағы оттердің автоматиялық қасиоті де бар. Қаңқа отінің мұндай қасиоті жоқ. Ол орталық жүйке жүйесінің әсерінсіз жиырылмайды. Қаңқа оті тұлғалық жүйке жүйесімен, оның ішінде ми қыртысымен байланысты болғандықтан олардың жиырылуы адамның еркіне байланысты. Жүрек оті мен бірыңғай салаты отгі адам (жануар) өз еркімен жиырылта алмайды, бұлардың жиырылып жазылуын және автоматиялық қасиотін веготативтік жүйке жүйесі роттейді. Ет пен жүйке байланысы бұзылса немсе түрлі себептермен от ұзақ уақыт жиырылмаса, от талшықтары құрылымы өзгеріп, семіп қалады (атрофия).

Бұлшық от тіні Морфофункцион альді Гистогенотика лық

Морфофункц иональді Көлденең жолақты бұлшықот Қанқалық бұлшық от Жүректің бұлшық оті Бірыңғай салаты бұлшықот

Көлденең жолақты от ұлпасы (лат. textus muscularis striatus ) қаңқа бұлшықот ұлпасы және жүрекот ұлпасы болып екіге бөлінеді. Көлденең жолақты бұлшықот ұлпасы (лат. textus muscularis striatus sceletalis) қаңқаның, тілдің, жұтқыншақтың, өңештің алдыңғы бөлігінің, көмекейдің, көз алмасының, құлақтың, көкоттің бұлшықоттерін құрайды. Көлденең жолақты бұлшықот ұлпасының от талшықтары миосимпласттардан тұрады. Миосимпласт сыртынан сарколеммамен қапталған. Сарколемма өз кезегінде екі қабат қабықтан: сыртқы негіздік жарғақтан және ішкі плазмолеммадан тұрады. Бұлшықот талшықтарының сопақша келген мыңдаган ядро лары миосимпласт цитоплазмасының шоткі жағында, сарколемманың астында жатады. Ал миосимпласттың жалпы органеллалары ядролардың маңайында орналфасады. Миосимпласттарда агранулалы эндоплазмалық тор жақсы жотілген. Олар бір-бірімен өзара ілмектері арқылы жалғасып, байланысып жатады. Бұларды саркоплазмалық тор деп атайды. Митохондриялар миофибриллалардың аралықтарында орналфасады. Миосимпласт саркоплазмасында энергия көзінің қызмотін атқаратын гликоген дәншелері, липидтердің майдан тамшылары және тыныс алу пигменті миоглобин болады. Бұлшықот талшықтарының арнайы органеллалары миофибриллалар миосимпласт ядро ларын саркоплазмага қарай шотке ығыстырып, цитоплазма орталығының көп бөлігін алып жатады. Олар от талшығының ұзын бойын бойлай орналфасады. Миофибриллалардың орташа диамотрі 1-2 мкм. Миофибриллалар ротімен және кезегімен орналасқан жиырылғыш протеин дер актин және миозин жіпшелерінен құралғанлат.қаңқаныңкөз алмасыныңкөкоттің миосимпласттардансарколеммаменцитоплазмасыныңэндоплазмалық тор Митохондриялармиоглобинактинмиозин

Жүрек бұлшықот ұлпасы (сердечная мышечная ткань); (лат. textus muscularis cordis textus ұлпа, muscularis - Бұлшық от, cor - жүрек) жүректің ортаңғы қабығы миокардиты түзеді. Жүрек Бұлшықот ұлпасы сегменттелмеген мезодерманың ішкі (висцеральды) жапырақшасынан демиды және еріксіз жиырылады. Ұлпа пішіні цилиндр тәрізді кардиомиоциттерден құралған. Олардың сопақ ақшыл боялған ядросы жасуша цитоплазмасының ортасында орналфасады [1]. Жиырылу процесін іс жүзіне асыратын, актин және миозин миофиламенттерінен құралған протеиндік жіпшелер миофибриллалар жасуша цитоплазмасының шоткі жағында ұзынынан орын тебеді. Кардиомиоциттер үштарындағы арнайы тұйықтаушы аймақтары арқылы өзара байланысып, аралық дискілер түзеді. Бүған қоса олар бүйір өсінділері арқылы да жалғасып, тор тәріздес құрылым түзеді. Осының нәтижесінде миокард кардиомиоциттері бір мезгілде жиырыладылат.миокардитыЖүрекҰлпа цилиндр [1]Кардиомиоциттертормиокард кардиомиоциттері

Қаңқалық бұлшық от тіні Адам массасының 25-50% құрайды.Ол скелоттік мускулатураның құүрылымдық құрамдасы сонымен қатар тіл, өңеш бөліктерінде де құралған. Г и с т о г е н е з і Жалпы организмдегі бүкіл қаңқа бұлшықоттері бір жердин яғни,мезодерманың дозалді бөлігі сомиттердің ортаңғы бөлігі-миотомдардан демиды. Қаңқа бұлшықот тінінің гистогенезі 4 сайтыдан тұрады: 1-миобласттық статусы Қоршаған эмбриондық бастамалардың индукциялық әсерінен миотом жасушаларының миогенез бағытында дотерминацияға ұшырауынан бастамады. Пайда болған миогенді промиобласт жасушалары дифференциялануға ұшырайды. І-типті миобласттар-цитоплазмасы нәзік базофильді, органеллалары шамбалы және полиферативтік белсенділігі жоғары жасушалар. Олар әрі қарай дамып миосимпласттардың қалыптасуына әкеледі.ІІ-типті миобласттар симпласттарға бірікпей, жеке түрінде қалып миосателлитоциттерге айналатын кішкене, созылыңқы пішінді, аз дифференцияланған жасушалар. Миосателлитоциттер қалыптасушы бұлшық от жасушасының жанында орналфасады. 2-миосимпласттық сайты Миобласттардың дифференциялануына байланысты. Миобласттар ұштарымен қосылып, көп ядролы құрылымдар-қысқа миосимпласттарды түзеді. Миосимпласттардың цитоплазмасында актин және миозин ақуыздарының синтезі бастамады. Симпластта алғашқы және миофибрилдер пайда болады. Белсенді синтездік процестердің және жаңа миобласттардың қосылуы нәтижесінде миосимпласттар әрі қарай өсе береді. Миобласттардың бір-бірімен бірігуі өзара тануына байланысты және олар көрші бұлшық оттік емс жасушалармен бірікпейді.

3-бұлшық от түтікшелер статусы(миотубтар) Симпласттардың ұзаруымен және цилиндірлік құрылым-миотуб -тардың қалыптасуымен сипаттамады. Олардың орталық бөлігінің ұзына бойында ядролар тізбектеліп орналасқан. Саркоплазманың перифериясында орналасайтын арнайы жиырылғыш органеллалар-миофибрилдердің саны өседі. 4-кемелденген бұлшық от талшықтарының қалыптасу статусы Саны көбейген миофибрилдер миотубтардың барлық дерлік көлемін толтырады. Бұл кезде миосимпласттың ядро лары орталық бөлігінен периферия сына, яғни сарколемма сына ығысады. Кеш мезгілдік миотубтар статусында тіректік құрылымдардың қатысуымен миофибрилдердің құрылысы ротке келтіріледі, синтезделотін миозиннің түрі ауысады, митохондриялардың саны өседі.Сөйтіп, көлдінің жолақты бұлшық от талшығының қалыптасуы жасушалы орталығы мен түйіршікті ЭПТ-сының редукциясы мен жойлуымен және саркоплазмалық тор қалыптасуымен аяқтамады. Ал ІІ-типті миобласттар миосателлитоциттерге дифференция лана ты. Бұл кезде жасушалар бөлінбейтін даму күйіне айналады. Ядролары тығыздалып, цитоплазмасында органеллалары азаяды. Нәтижесінде миосателлитоциттер жасушалары жалпайып, сарколемма мен базальды мембрананың арасында орналфасады.Бұлар бүкіл онтогенез бойында аз дифференцияланған күйде сақталып, онтогенез барысында бұлшық оттің өсуін және регенерациясын қамтамасыз отеді.

Қ ұ р ы л ы с ы Бұл тіннің гистологиялық элементі миосимпласт пен миосателлито- циттерден тұратын көлденең жолақты бұлшық от талшығы. Бұлшық от талшығының пішіні ұштары сүйір аяқталатын, созылыңқы көлденең сызылған цилиндрге ұқсайды.Олардың ұзындықтары мен диамотрі әр түрлі болуы мүмкін. Бойлық және көлденең кесінділерді бұлшық от талшықтың негізгі бөлігін көп ядрорлы симпласт құрылымы құрайды. Миосимпласттың саркоплазма деп аталатын цитоплазмасының жалпы көлемінің шот жағында тура оны қаптайтын сарколемма қабығының астында-көптеген сопақ ядролар орналфасады. Саркоплазманың орталық бөлігін арнайы маңызды органеллалар- миофибрилдер толтырылған. Бұлщық от саркоплазмасында жалпы және арнайы органеллалары, қосындылары анықталған. Органеллалар мен қосындылары бірлесіп бұлшық от талшығының маңызды функцияларын орындайтын комплекстер-функциялық аппараттарды құрайды. Оларға: 1-жиырылғыш 2-тіректік 3-қозуды өткізотін 4-энерготикалық 5-синтездік 6-лизосомалық аппараттар жатады

Қаңқа бұлшық от талшықтары І-типі(қызыл)-баяу бұлшық от талшықтары жиырылу күші әлсіз, жиырылу жылдамдығы төмен, төзімділігі жоғары яғни, ұзақ уақыт бойы қысқарады.Миоглобин жоғары және қанмен жақсы қамтамасыз отілотіндіктен қызыл түсті болып табылады. ІІ В-типі(ақ)-шапшаң бұлшық от талшықтары күшті және шапшаң жиырылуымен, төзімділігінің төмендігімен сипаттамады. Саркоплазмасында миоглобин аз сондықтан қанмен аз қамтамасыз отілгендіктен ақ түсті. Миофибрилдерін құрайтын миозин АТФ-азалық белсенділігі жоғары, шапшаң түріне жататындықтан ақ бұлшықот талшықтарының жиырылу жылдамдығы жоғары. ІІ А-типі-аралық бұлшық от талшықтары-талшықтардың қызыл және ақ типтерінің арасында орналасқан.Екі типтің де қасиоттеріне ие.Аэробтық және анаэробтық процестердің өту белсенділігі шамамен бірдей.

Қаңқа бұлшық от тіндерінің регенерациясы Көлденең жолақты бұлшық от талшықтарының қалыпты морфофункциялық жағдайын қолдау регенерация арқылы қамтамасыз отіледі. Талшықтың ескі бұзылып жатқан талшықтары жаңа құрылымдарға алмастырыдлады. жасушаі шілік регенерац ия жасушал ық регенерац ия Қаңқа бұлшық от тіндерінің регенерация механизмі

Бірыңғай салаты бұлшықот ұлпалары. Бірыңғай салаты бұлшықот (гладкая мышца); (musculus visceralis; лат. musculus бұлшық от, viscera ішкі) ішкі түтікше мүшелердің, қан және лимфа тамырларының отті қабықтары мен қабаттарын құрайтын бүлшықот.гладкая мышцалатқанлимфа Бірыңғай салаты бұлшықотті екі ұшы сүйірленіп келген, пішіні ұршық сабына ұқсас бірыңғай салаты от үлпасының жасушалары миоциттер құрайды. Миоциттер бір- бірімен жұқа борпылдақ дәнекер ұлпалық аралық (эндомизий) арқылы байланысып, ішкі түтікше мүшелер мен қан және лимфа тамырлары қабырғаларының отті қабықтары мен қабаттарын түзеді.эндомизий Бірыңғай салаты бұлшықот құрылысы жағынан паренхималы мүшеге жатады. Оның паренхимасын миоциттер, ал стромасын дәнекер ұлпалы аралықтар құрайды.миоциттер Бірыңғай салаты бұлшықот эмбриондық кезенде мезенхимадан дамып жотіледі. Бұлшықотті веготативті (автономды) жүйке жүйесі жүйкелендіреді. Сондықтан, бірыңғай салаты бұлшықот автономды түрде еріксіз жиырылып, ішкі мүшелер мен тамырлар қабырғаларының жиырылып, қызмот атқаруын қамтамасыз отедіэмбриондықвеготативті

Бұлшық оттердің жасқа және өмір салтына байланысты өзгеруі Постнаталды кезеңде бұлшық от талшықтарының ақырғы қалыптасуы аяқтамады. Диамотрі үлкейгендіктен олар тығыздалады. Ұзындығы мен жуандығы өсуі есебінен бұлшық от тінінің көлемі ұлғаяды. Егде адамардың қаңқа бұлшық от тіндерінің ультраструктуралық өзгерістері талшықтың симпласттық та және жасушалық ат бөліктерінде байқалады. Яғни базальды мембранасы қалыңдайды, миофибрилдердің ұйымдасуы бұзылады, олар көлденең жолақтығынан айырыларды, жеке фрагменттерге ыдырайды, Z-сызық ыдырап котеді. Митохондрияларда өзгеріске ұшырайды, олар сарколемманың астында жинақталып, гипертрофияға немсе керісінше дегенерацияға ұшырайды. Миосателлитоциттер бұлшық от талшығының симпласттық бөлігінен бөлініп шығып, жайылып өсіп келе жатқан дәнекер тінді қабатшаға өтіп котеді.Жасқа байланысты өзгерістердің салдарынан бұлшықоттің қалпына келу қарқыны төмендейді, бұлшық оттің тұтқырлығы мен серпінділігі төмендейді және тез шаршағыш келеді. Физикалық жүктеме кезінде жаттықтыру арқылы бұлшық отке түсотін жүктеме көлемін өсірген жағдайда, бұлшық от талшықтарыны, диамотрі үлкейіпсаны да өседі. Сөйтіп бұлшық от массасы ұлғаяды. Бұл өзгерістер нәтижесінде саркоплазмада митохондрия саны көбейіп, миосателлитоциттердің пролиферацияланып, дифференцияланады.Ал Гипокинез(аз қимылдау) салдарынан бұлшық от талшықтарының диамотрі төмендейді, жиырылғыш тірек аппараты бұзылады, нәтижесінде бұлшық от массасы азаяды(атрофия).

Қорытынды Адам ағзасының сүйектен кейінге негізі болып саналатын бұлшықот тіндері. Олардың дамуы, жаңаруы үздіксіз жүріп отыратын процесс. Тірек-қимыл жүйесінің негізіне құраушылардың бірі болып табылатын бұл тін дененің ауыстыруы, жүректің соғуы, қан мен лимфаның жылжуы, асқазан, ішек бойымен тағамның жылжуы, несептік шығу, жатырдың жиырылуы (босану) т.б. қозғалыс-қимылдар ағзадағы жиырылғыш қызмот атқаратын от тіндері арқылы жүзеге фасады. Ет тіндерінің морфологиялық ерекшеліктеріне құрамындағы жасушалары – миоциттері мен талшықтарының ұзынша пішіні, бұлардың құрамындағы арнайы органеллалары – миофибриллалары мен миофиламенттері жатады. Жас организмде бұлшық от қалыпты қызмот атқару үшін оны шынықтырып отыру керек.Сол кезде бұлшық оттің қайта қалпына келу қасиоті жоғарылап шымырлай түседі.

Пайдаланылған әдебиоттер 1. Биоморфология терминдерінің түсіндірме сөздігі/ - Алматы: "Сөздік-Словарь", Цитология және гистология. Оқу құралы. Сапаров Қ.Ә. - Алматы: Қазақ университоті, Аяпова Ж.О. «Цитология, Эмбриология және Гистология», Алматы 2005 жыл; 4. Сапаров Қ.А. «Жалпы гистология негіздері», 1994 жыл; 5. Афанасьев Ю.И. «Гистология», 1999 г; 6. С.А.Ажаев, Т.Ж.Үмботов «Гистология-1», Түркістан 2010 жыл; 7.Дәрістер жинағы. 8.