Җөмләнең иярчен кисәкләре Баш кисђклђрне ачыклап, аларга ияреп килђ торган кисђклђрне иярчен кисђклђр дип атыйлар. Татар телендђ тђмамлык, аергыч, хђл кисђклђре, аныклагыч, модаль кисђклђр (эндђш џђм кереш сњзлђр) дип аталган иярчен кисђклђр бар.
Җөмләнең иярчен кисәкләре тђмамлыкаергыч хђлләр аныклагыч модаль кисђклђр
Аергыч Исем белђн белдерелгђн телђсђ нинди ќљмлђ кисђген ачыклаган иярчен кисђк аергыч була. Димђк, аергыч ияне дђ, хђбђрне дђ, тђмамлыкны да, хђл кисђклђрен дђ ачыклап килђ ала.
Аергыч Ќанга урын тапмас чаклар була (Зљлфђт). Пристаньдагы халык ярга чыгып баскан (X. Сарьян). Декабрьнећ рђхимсез кырыс ќиллђре њзђккђ њтеп исђлђр (М. Мђџдиев)....Әгђр ђниемнећ батыр џђм оптимистик табигате безгђ рух бљркемђсђ, кем белђ, безнећ тормыш тагын да авыраячак иде (А. Расих).
Аергыч Бәйләүче чара Мисаллар 1. Янәшә тору 2. Иялек килеше кушымчасы: - ның/-нең 3. Сыйфат фигыль формалары: -ган/-гән, -учы/-үче, - а торган/-ә торган һ.б. 4. Сүз ясагыч кушымчалар: -ча/-чә, -дай/-дәй, - лы/-ле, -сыз/-сез, - лык/-лек, -дагы/-дәге 5. Бәйлекләр, бәйлек сүзләр: кебек, шикелле, сыман, кадәрле, хәтле, чаклы, төсле, турындагы һ.б. Төннең кара буявы урманга җәелгән иде. (Н.Г.) Сәвилә баланың йөзенә иелде. (Н.Г.) Челтерәп аккан көмеш елга җир астына китеп югала. (С.С.) Коридорда ул елап утыручы бер кызны шәйләп алды. (С.С.) Суга сикерә торган басма өстендә камыш сабагыдай кыз басып тора.(С.C.) Җемелди көз кояшында Уттай яфрак һаман да. (Ш.М.) Салам эшләпәле карт аның артыннан нәрсәдер кычкырып калды. (Ф.Ш.) Урамдагы хәрәкәтне тыныч кына күзәтеп басып торуын белде. (Р.Г-н) Тагын чөгендер, кишер, шалкан кебек яшелчә азыгы калды әле. (Г.Г-в) Аю юеш тәпие белән Хәлим маңгаендагы борчак кадәрле миңгә тиеп-тиеп карый иде. (Г.Г-в) Иргали яңадан ындыр табагы чаклы өстәл артында утыра. (М.Х.)
Тәмамлык Ќљмлђнећ процесс белдерњче кисђгенђ ияреп, эшнећ объектын, њтђњчене, билгеле бер хђл кичерњче ђйберне, затны белдерњче иярчен кисђге тђмамлык була. Тђмамлык ќљмлђ тљзњдђге роле ягыннан ия белђн хђбђрдђн кала љченче урында тора.
Тђмамлыклар турытуры џђм кыек тђмамлык дигђн ике тљргђ бњленђлђр. кыек турыкыек
Туры тђмамлыклар књчемле фигыльлђргђ ияреп, процесс турыдан- туры аћа тљшђ торган ђйбер, тљшенчђне белдереп киләләр.
Ќђй кљнен яздым бераз; языйм ђле, кыш, кљзлђрен (Г. Тукай). Сљйлђгђчтен кыйссаны, алды тарагымны ђни (Г. Тукай). Хђдичђтти балаларны ђнђ шулай шатландыра белђ иде (М. Мђџдиев).... Мин њз тирђмдђ сђер генђ хђллђр књрђ башладым (Ә. Еники). Туры тђмамлыклар
Бәйләүче чара Мисаллар 1. Килеш кушымчалары 2. Инфинитив формасы: -ырга/-ергә 3. Бәйлекләр, бәйлек сүзләр: белән, турында, хакында, өчен, башка, тара- фыннан һ.б. Аты урман авызында, гамьсез генә пошкыра-пошкыра, үлән чемченә иде. (М.Г.) Кызның югалуын искәрмәде Зиннәт. (Н.Г.) Гамис кош оясына тап булган икән. (М.Г.) Аларны язмыш очраштырды. (Н.Г) Пар каен ышыгында агачтан юнып ясалган эскәмия тора. (Р.Г-н) Әтисе аны берничә ел элек ерак Себердә яшәүче туганнарында калдырып кайткан иде. (М.Г.) Хан мәчет төзергә кушкан. (Ф.Л.) Керфекләрең тулган кар белән. (И.Ю.) Армиягә китәчәгем турында өйгә хат салдым. (Х.С.) Кичәгә бару-бармау хакында Баязит кызыйга шалтыратырга тиеш. (С.С.) Әтисенең ярдәменнән башка, Камил бу җирләрнең серен ача алмас иде. (Ф.Б.) Туры тђмамлыклар
Кыек тђмамлыклар књчемсез фигыльгђ ияргђн сњзлђр белђн белдерелђлђр. Мђсђлђн, Без бу кыз белђн ничектер ансат кына танышып киттек (А. Расих). Әллђ кайда, ђллђ кемнђр безнећ юашлыктан кљлгђн кебек (Г. Афзал). Туфан язды яшел кара белђн (Г. Афзал).
Хђл Ќљмлђнећ фигыль, сыйфат, рђвеш, хђбђрлек сњз белђн бирелгђн кисђгенђ ияреп, эшнећ, билгенећ билгесен, эшнећ њтђлњ рђвешен, вакытын, урынын, сђбђбен, максатын, шартын, књлђм- дђрђќђсен белдерђ торган кисђклђр хђл дип йљртелђлђр.
Хәл Мђсђлђн, Йокларга яттым кич белђн (Г. Тукай). Мђдрђсђдђ бар иде бер таз малай (Г. Тукай). Књћелемдђ кљн џаман аяз (Г. Тукай).
Хђллђр мђгънђлђре ягыннан 8 тљркемчђгђ бњленђлђр: вакыт хђлевакыт хђле, урын хђле, урын хђле вакыт хђлеурын хђле сђбђп хђлесђбђп хђле, максат хђле, максат хђле сђбђп хђлемаксат хђле рђвеш хђлерђвеш хђле, књлђм хђле, књлђм хђле рђвеш хђлекњлђм хђле шарт хђлешарт хђле, кире хђл. кире хђл шарт хђлекире хђл
Урын хђле процессныћ яки билгенећ булу урынын белдерђ. Ул урын-ара килештђге исемнђр, исемнђр белђн килгђн бђйлеклђр џђм бђйлек сњзлђр, урын рђвешлђре, мљнђсђбђтле сњзлђр белђн белдерелђ. Мђсђлђн, Паркта џичкем юк (Ә. Еники). Әйе, без аныћ белђн моннан нђкъ бер ел элек шушы «Дулкын» санаториенда таныштык (Ә. Еники). Сугыш беткђч, безне дђ моннан, урман буеннан, Ташлытауга кайтарачаклар, ди (М. Мђџдиев).
Бәйләүче чара Мисаллар 1. Килеш кушымчалары: -га/-гә, -ка/-кә; -дан/-дән, -тан/- тән; -да/-дә, -та/-тә 2. Бәйлекләр, бәйлек сүзләр: эчендә, өстендә, арасыннан, янында, буена, буйлап, таба, аша һ.б. Кердем карурманнарга Бер кычкырып җырларга. (Г.З.) Өй артындагы бакчадан Өзеп алдым бер йөзем. (Җ.) Тирә-якта кошлар сайрый. (Р.Б.) Алар, бер-берсен узыша-узыша, ишегалдына таба йөгерделәр. (Р.Г-н) Ком сахрасы буйлап автобус бара да бара. (С.С.) Авыл артында җимеш бакчалары урнашкан. (С.С.) Туристлар тын гына хәрабәләр арасында йөриләр. (С.С.) Чыклы үлән өстендә салават күпере уйный. (Г.С.) Авыл янында гына карурман шаулый. (Р.Б.) Урын хђле
Вакыт хђле процессныћ њтђлњ вакытын џђм билгенећ булу вакытын белдерђ. Ул билгесез, чыгыш, тљшем, урын-вакыт килешендђге исемнђр, тљрле бђйлеклђр џђм бђйлек сњзлђр белђн бергђ килгђн исемнђр, вакыт рђвешлђре, тљрле затланышсыз фигыль формалары џђм бђйлеклђр, мљнђсђбђтле сњзлђр белђн белдерелђ. Мђсђлђн, Ул кљнне кич гомуми торакта сњз шулар турында гына булды (М. Мђџдиев). Өч кљннђн соћ мин аны шђџђр вокзалыннан озатып калдым (Ә. Еники). Әмма хђзер мин аны сљйлђп – бирмичђ булдыра алмыйм (Ә. Еники).
Вакыт хђле Бәйләүче чараМисаллар 1. Килеш кушымчалары 2. Хәл фигыль формалары: -гач/-гәч; -ганчы/-гәнче 3. Сыйфат фигыль формасы: -ган/-гән + -да/-дә урын- вакыт килеше кушымчасы 4. Исем фигыль формасы: -у/-ү + -га/-гә юнәлеш килеше кушымчасы 5. Бәйлекләр, бәйлек сүзләр: чакта, вакытта, арада, соң, алдыннан, белән һ.б. Узган ел малай әтисе белән комбайнда эшләгән иде. (Ф.Ш.) Гөлсем таңнан кырга барып, Ай-урагын уйната. (М.Хөс.) Йомшак кына җемелдиләр Йолдызлар җәйге кичтә. (Л.А.) Борынгы урамның борылмасына җиткәч, артына әйләнеп карады. (С.С.) Һади машинаны авылларына җиткәнче үк туктатты. (М.Х.) Күзләреңне ачканда, син инде боз өстендәге тирән карга чумган була- сың. (Г.Б.) Мендәр өстендә утырган эре бөртекле чал чәчле карчыкны күрүгә үк та- ныды. (М.Г.) Мине күрү белән торып басты. (Х.С.) Урманнарга барган чакта Адаштым юлларымны. (Җ.)
Сђбђп хђле процессныћ њтђлњ-њтђлмђњ яки билгенећ булу- булмау сђбђбен белдерђ. Ул тљрле фигыльлђрнећ чыгыш килештђге -дан -дђн, -тан -тђн формасы, юнђлеш џђм чыгыш килешендђге исемнђр, сђбђпле, аркасында, књрђ кебек ярдђмлеклђр белђн килгђн сњзлђр, ма+гач– мђ+гђч кушымчалы фигыльлђр белђн, чљнки теркђгече белђн белдерелђ:
Бњген килеп тљшњчелђр љч-дњрт кенђ булганлыктан, безне кабул итњ озакка сузылмады (Ә. Еники). џђм алар њзлђре дђ моны сизђлђр шикелле. Шућадыр инде бик тыйнак булырга... тырышалар иде (Ә. Еники). Капка тљбендђ суыктан таптанып торулар да... булмады тњгел, булды (Ә. Еники). Карт кешене рђнќеткђн љчен бугазы љзелсен дип телђк телђде (М. Мђџдиев).
Максат хђле эшнећ њтђлњ-њтђлмђњ, билгенећ булу-булмау максатын белдерђ џђм юнђлеш килешендђге исемнђр џђм сњзлђр, инфинитив, љчен, дип бђйлек џђм бђйлек сњзлђре ярдђмендђ белдерелђ. Мђсђлђн, Киткђн урманга утынга, ялгызы бер ат ќигеп (Г. Тукай).... Концерт бирергђ шђџђрдђн бик мђшџњр артистлар кљткђн идек (Ш. Камал). Ќићњ љчен генђ ант итђлђр џђм яшилђр бљтен ил љчен (Ф. Кђрим). Орлыкка дип чњплђгђнебез менђ монысы була (Г. Бђширов).
Рђвеш хђле эшнећ ничек, ни рђвешле њтђлњен яки нинди дђ булса хђлнећ, билгенећ билгесен, сыйфатын белдерђ џђм чыгыш, урын-вакыт килешендђге исемнђр, янында белђн, кебек, тљсле, сыман, буларак бђйлеклђр белђн килгђн исемнђр, сыйфатлар, рђвешлђр, хђл фигыльлђр, сыйфат фигыльлђр, ќыю саннары, аерым алмашлыклар, мљнђсђбђтле сњзлђр белђн белдерелђ.
Мђсђлђн, Бњлмђдђ пальтодан йљрергђ ярамый. Рђсемдђге тљсле матур, ђкияттђге тљсле серле, ќырдагы тљсле моћлы елга ул – Агыйдел (М. Әмир). Нђфисђ, мђйданга кљрђшкђ чыккан батырсыман, аякларын ќђебрђк басты (Г. Бђширов).
Књлђм хђле эшнећ я билгенећ књлђмен, дђрђќђсен белдерђ џђм санлы исем тезмђлђре, микъдар рђвешлђре, мљнђсђбђтле сњзлђр белђн белдерелђ. Мђсђлђн, Ќиде кат њлчђ, бер кат кис (мђкаль). Козгынны бит љч йљз ел яши дилђр (М. Мђџдиев). Туй алдыннан Васфикамал унбиш кљн йокламады (М. Мђџдиев).
Шарт хђле ияртњче сњздђн аћлашылган эшнећ њтђлњ- њтђлмђвенђ шарт булган икенче эшне белдерђ џђм -са -сђ формалы шарт фигыль, -мы -ме сорау кисђкчђсен алган хикђя фигыль, хикђя фигыльгђ ялганган икђн бђйлек сњзе ярдђмендђ тђгъбир ителђ. Мђсђлђн, Ќитђр, књп уйнасаћ, кљйнећ дђ тљсе ућа (X. Сарьян). Кояшныћ нинди икђнен књрђсегез килсђ, июль аенда безнећ авылга барыгыз (М. Мђџдиев). Ә агачлар турында књбрђк белђсем килсђ, бер ќай табып, ялгызым гына килеп китђрмен ђле (Ә. Еники).
Кире хђл ияртњче кисђктђн аћлашылган эшнећ киресе булуын белдерђ џђм -са -сђ формалы шарт фигыльгђ, -ып -еп -п формалы хђл фигыльгђ, - ганда -гђндђ рђвешле сыйфат фигыльгђ -да -дђ, -та -тђ кисђкчђлђре кушылып, исемнђр џђм затланышсыз фигыльлђр янында карамастан бђйлек сњзе килеп, яисђ мљнђсђбђтле сњзлђр белђн белдерелђ.
Мђсђлђн, Сњз юктан сњз чыгарып булса да, њзара сљйлђшђбез (М. Әмир). Ә син кат-кат ђйтђ торып та язмый калдыргансыћ (А. Шамов). Әмма лђкин, вакыт-вакыт ђнђ шулай ярсып китњемђ карамастан, мин аны ничек тђ дљрес, гадел аћларга тырышам (Ә. Еники).
Аныклагыч Ияртњче кисђктђн соћ килеп, аћа љстђмђ аныклык биреп килђ торган кисђк аныклагыч дип атала. Аныклагач баш џђм иярчен кисђклђрнећ мђгънђлђренђ аныклык кертеп килђ.
Аныклагыч Ул аныклаулы мљнђсђбђт ќирлегендђ џђм бу мљнђсђбђтне белдерњче чаралар ќирлегендђ формалаша. Бу чараларга аныклау паузасы џђм аныклаучы теркђгечлђр џђм теркђгеч сњзлђр (ягъни, аеруча, бигрђк тђ, мђсђлђн, аерым ђйткђндђ, башкача ђйткђндђ, шул исђптђн) керђ. Аныклаулы мљнђсђбђт булганда, аныкланмыш џђрвакыт алда, аныклагыч аннан соћ урнаша.
Мђсђлђн, Ул њзенећ олы улы – минем абыйны – солдатка ђзерли иде (М. Мђџдиев). Шунда ђти – мђдрђсђ шђкерте – стройдан чыгып бунт књтђргђн (М. Мђџдиев)