Раёсати хизмати давлатии назди Президенти Љумњурии Тољикистон Донишкадаи такмили ихтисоси хизматчиёни давлатї Муаррифот оид ба мавзўи « Маќоми давлат дар иќтисоди бозорї » Њайдаров Алишер Љўрабоевич мутахассиси пешбари кафедраи Идоракунии захирањои инсонї ДУШАНБЕ – 2009

Маќсад ин мусоидат намудан барои ба вуљуд овардани тассаввуроти аниќу системавии шунавандагон оид ба љанбањои сиёсатї иќтисодї аз љумла: асосњои дахолати давлат ба иќтисодиёт; идоракунии давлатї дар иќтисоди бозорї; фишанги батанзимдарории иќтисоди бозорї; усулњои идоракунии давлатии иќтисоди бозорї

Мундариља 1. Наќши давлат дар иќтисоди бозорї 2. Вазифањои батанзимдарории давлатии иќтисоди бозорї 3. Усулњои идоракунии давлатии иќтисоди бозорї

1. Наќши давлат дар иќтисоди бозорї

Вазифаи дахолати давлат ба иќтисодиёт ин муњимтарин масъалаи мебошад новобаста аз он, ки кадом системаи иќтисодиёт вуљуд дорад: хоњ иќтисоди бозорї ё наќшавию мутамарказонишуда. Дар адабиётњо оид ба дараљаи дахолати давлат ба иќтисодиёт аќидањои гуногун мављуд њастанд. Ин назарияњои иќтисодї аз идоракунии пурраи давлатї, яъне монополї, то ќисман лебаризм иборат мебошанд. Байни ин ду назарияњои зикршуда боз назарияи дигаре мављуд аст, ки онро иќтисодиёти омехта меноманд, ки дар иќтисодиёти Чин татбиќ гаштааст. Мисолњои дигари ин модел иќтисодиёти Австрия, Олмон ва дар як дараља Шветсия мебошад.

Пеш аз њама бояд, ки муайян намоем, ки мафњуми идоракунии давлатии иќтисодиёт чист? Идоракунии давлатии иќтисодиёт ин низоми таъсиррасонї ба рафтори субъектњои иќтисодї ва бо њамин умуман ба иќтисодиёт, ки он бо истифода аз фишангњои њуќуќї, низоми андозситонї, бољу хирољ, асъор ва дигаргуна воситањо барои мањдуд гардонидан ё пурсамар намудани фаъолияти иктисодї равона мебошад.

Саволи 1. Моњияти иќтисоди бозоргониро Шумо чї тавр мефањмед? Иќтисоди бозорї - ин системаест, ки дар он пешнињоди мол/хизматрасони бо маълумоти пурра оид он ба талаботи харидор, ки ќобилияти маблаѓсупорї потенсиалї дорад пайваст намуда, дар њамин асос нархи мувозинатиро ба мол муайян менамояд.

1.1 Сабабњои дахолати давлат ба иќтисодиёт 1. Пурсамар шудани самаранокии фаъолияти субектњои иќтисодї ва иќтисоди бозорї проблемањои иљтимоиро ба вуљуд меорад. Ин проблемањо аз он сабаб ба вуљуд меоянд, ки сармоягузории фаъол аз тарафи субектњои иќтисодї ба соњањои камсамар ќатъ мегардаду лекин аз нигоњи стратегии давлатї зарур аст. 2. Бўњрони соњавї, бекории оммавї, вайроншавии низоми молиявї ва пулї, шадид гардидани раќобат дар бозори љањонї талаб менамоянд, ки аз тарафи давлат чорањои зарурї дида шаванд. Ин њолатро мо дар айни замон мушоњида карда истодаем.

Асосгузори илми иќтисод Адам Смит њанўз дар асри XVIII, ки вазифањои дахолати давлат ба иќтисодиётро муайян намудааст: 1) таъмини бехатарии миллї; 2) таъмини ваколати судї; 3) таъмин иљрои корњои љамъиятї, ки онњори соњибкорон сарфи назар мекунанду лекин барои њалќ зарур мебошанд; 4) тањсилоти насли наврас ва љавонон; 5) ситонидани андоз барои ќонеъ гардонидани эњтиёљоти давлатї.

Оид ба масъалаи дахолати давлат ба иќтисодиёт дар байни иќтисодчиён фикри ягона вуљуд надорад. Як гурўњ иќтисодчиён тарафдори он њастанд, ки давлат бояд масалањои рўзмараи иќтисоди бозориро њал намуда, ба таќсим намудани захирањо дахолат намояд (мисол, иќтисодиёти мутамарказонидашудаи наќшавї). Дигар гурўњи иќтисодчиён бошад зид мебошад ва чунин аќида доранд, ки давлат бояд мутлаќо ба иќтисодиёт дахолат нанамояд (мисол, тарафдорони назарияи монетарї).

Дар иќтисоди бозорї муносибатњои иќтисодиро бозор тартибандозї менамояд. Давлат бошад ин мутаносибатњоро танњо дар он соњањо муайян менамояд, ки дар он бозор ё фаъолияти бозорї самаранок нест. Батартибандозии давлатї дар иќтисоди бозорї шаклњои гуногунро дорост. Масалан, дахолати давлатї ба иќтисоди бозорї дар Шветсия ва Голландия зиёдтар буда, дар ИМА камтар аст. Ин њолат аз он сабаб ба вуљуд меояд, ки њар давлат шакл ё усули гуногунро барои дахолат пеша мекунад. Масалан, дар ИМА усули андозию буљетї бештар истифода бурда мешавад.

1.2. Вазифањои дахолаткунии давлатї Дахолати давлатї ба иќтисодиёт вазифањои гуногунро метавонад иљро намояд, ки дар мурури замон онњо таѓйир меёбанд. Мисоли ин вазифањо шуда метавонад: афзоиши болоравии иќтисодиёт; танзими шуѓли ањолї; њавасмандгардонии таѓйиротњои соњавї ва минтаќавии сохторњои иќтисодї; таќвияи мувозинати иќтисоди њориљї бо роњи нигоњ доштани содироти ё воридоти молњои гуногун ё маблаѓњо.

Сиёсати иќтисодии давлат принсипњои дахолатшавии давлатиро ба иќтисодиёт барои амалияї вазифањои стратегии худ бо њамгиройии фаъолияти вобаста муайян мегардонад

СИЁСАТИ ИЌТИСОДЇ ЊОРИЉЇ – барои содироту воридоти молу маблаѓњо; СИЁСАТИ ИНСТИТУТСИОНАЛЇ – барои дигаргунии сохтори иќтисодиёт, ташкили ё аз байн бардоштани сохторњои кўњна, таѓйир намудани вазифањо ва алоќамандии системави;

СИЁСАТИ СОХТОРИ – барои таѓйир ва таъсиррасонидан ба сохтори макроиќтисоди; СИЁСАТИ ИЉТИМОЇ – барои пешбурди соњаи хизматрасонии иљтимої, таъсир расонидан ба фарќияти даромадњо дар байни ањолї; СИЁСАТИ САРМОЯГУЗОРЇ – барои муайян намудани сатњ ва миќдори сармоя ва сарчашмаи он; СИЁСАТИ НАРХЇ – барои ба тартиб даровардани нарх байни истењсолкунанда ва имтеъмолкунанда;

СИЁСАТИ МОЛИЯВЇ – барои пайдо ва истифодаи молияи давлатї, назорат нисбати истифодабарии захирањои молиявии двалати ва буљет; СИЁСАТИ МОЛИЮ ЌАРЗИ – нисбати соњаи молию ќарзї; СИЁСАТИ МИНТАЌАВЇ – барои робитаи иќтисодии минтаќавї ва њамгироии иљтимої; СИЁСАТИ ЗОНАВЇ – барои интегратсияи иќтисодии хориљи наздик.

Љанбањои мусбї ва манфии иќтисодиёти бозоргонї Љанбањои мусбї: озодии нархи мол (хизматрасонї, кор); гуногуншаклї ва баробарњуќуќии шаклњои гуногуни моликият, ки замина барои ба вуљуд омадани муњити раќобати комил мебошанд. Дар навбати худ, раќобати комил натиљањои зерини мусбиро таъмин хоњад кард: - баланд гаштани сифати мол (хизматрасонї, кор) ва арзон шудани нархи он; - афзудани самаранокии истењсолот ва хизматрасонї; - истифодаи пурратари захирањои зењнї, табиї ва ѓ.;

љой доштани тамоюл оиди аз байн рафтани норасої (дефисит) ва пайдоиши ишбо (профитсит) дар бозори истеъмолї; пурратар дастрас шудани иттилоот, ки дар натиља техника, технология ва таљрибаи љањонии самаранокиашон баланд васеъ истифода бурда мешаванд; афзоиши воридоти маблаѓњои арзї аз њисоби муњољирати мењнатї ва содирот, ки дар навбати худ ба баланд гаштани дараљаи некўањволии мардум мусоидат менамояд; зиёд гаштани раѓбат, шавќу њавас, ташаббус ва соњибкасбию истеъдотнокии кормандон, ки дар натиља соњибкорї рушд менамояд; мањдуд гаштани доираи истифодаи усули маъмурии идоракунї ва васеъ шудани доираи усули иќтисодї ва ѓ.; баланд шудани сатњи кушодии иќтисодї миллї.

Оќибатњои манфї: ба вуљуд омадани нобаробарии хеле назарраси иќтисодию иљтимої байни табаќањои гуногуни ањолї; афзудани сатњи камбизоатї ва бекорї, ки хатари иљтимоию сиёсї дорад; зиёд гаштани сафи корхонањои муфлисшуда; афзоиши сафи муњољирони мењнатї, ки дар натиља љавонон ва миёнасолони дар айни камолоти мењнатї буда барои рушди мамлакати худ њиссагузорї карда наметавонанд;

баланд шудани нархи дохилии молњою хизматрасонї ва тадриљан баробар шудани он ба нархи љањонї, ки дар сурати номукаммалии њифзи иљтимоии ќисми ѓайриќобили мењнати ањолї љомеаро метавонад ноором созад; хусусияти тиљоратї пайдо намудани хизматрасонии тиббї ва тањсилот; афзудани дараљаи ќонуншиканї (хусусан коррупсия); зиёд гаштани дараљаи вобастагии мамлакатњои иќтисоди миллиашон хурд (масъалан, Тољикистон) аз мамлакатњои иќтидори иќтисодиашон бузург; пайдоиши тамоюли аз байн рафтани анъанањои миллї ва ќабули расму оинњои ба мардуми тањљої бегона; ба вуљуд омадани мушкилотњои экологї; этминони (боварии) нокифоя ба оянда ва ѓ.

2. Вазифањои батанзимдарории давлатї

Давлат фаъолияти худро пеш аз њама барои расидан ба њадафњои зерин амалї менамояд: манфияти инсон; хушахлоќию тандурустии љисмонии инсон; муњофизати њукуию иљтимоии њар як шахс.

Наќши давлат дар иќтисоди бозорї бо иљроиши вазифањои зерин муайян мегардад: њавасмандгардонии рушди устувори иќтисодї; таъмини шуѓли ањолї танзими нарх; бунёди асосњои њуќуќї; таќсимоти захирањо; танзими раќобати бозор; таъмини њифзи иљтимои; њифз ва бењтаркунии муњити атроф; сиёсати минтаќавї; пиёда намудани њадафњои миллї; амалї намудани самти афзалиятноки рушди иќтисодиёт.

Давлат дар асл бо ислоњотњои љузъї ба иќтисоди бозорї дахолат намуда, онро (бозорро) ба танзим медарорад. Сабаби ин дахолат бошад аз он бармеояд, ки худи бозор масъалаи ба миён омадаро њал намуда наметавонад ё ин, ки њалли масъала самаранок нест.

Давлат бошад ба ўњдаи худ вазифањоеро мегирад, ки он барои ба танзим даровардани раќобат дар бозор, фароњам овардани имконияти баробар барои субъектњои хољагидор, раќобати самарабахш ва мањдудгардонии њокимияти монополї равона гаштааст. Давлат њамчунин ўњдадорињо оид ба истењсоли мањсулоту хизматрасонии кифояро барои ќонегаронидани талаботи иљтимої ба зиммаи худ мегирад, чунки фишангњои иќтисоди бозорї дорои пурра ќаноат намудани њама талаботњои иљтимої нестанд.

Инчунин бояд ќайд намуд, ки бозор таќсимкунии иљтимоии захирањои иќтисодиро таъмини намекунад. Ба давлат зарур аст, ки нисбати маъюбону, камбизоатону пиронсолон ѓамхорї зоњир намояд. Соњаи тањќиќот њамчунин дар зиммаи давлат аст, зеро самараи кори тањќикотї баъди ваќти тўлонї ба даст меояд ва аз ин рў барои сармоягузор хатарнок ва баландарзиш мебошад.

Ба зиммаи давлат бозори мењнат њам вогузор гардидааст, ки он барои кам намудани сатњи камбизоатї чорањои заруриро меандешад. Дар замони муњосир давлат вазифањои гуногуншакли иќтисодиро иљро менамояд, ки онњоро шартан ба ду гурўњи калон таќсим намудан мумкин аст: вазифаи таъмини њуќуќии фаъолияти бозорї ва афзунгардонию њифзи раќобат, ки онњо ќувваи пешбарандаи бозор њастанд; вазифаи азнавтаќсимкунии даромадњо, таќсимкунии захирањои иќтисодї, таъмини рушди устувори иќтисодиёт ва болоравии иќтисодї.

3. Усулњои идоракунии давлатии иќтисоди бозорї

3.1. Талаботњо нисбати усулњои идоракунии давлатии иќтисоди бозорї: 1)давлат дар сиёсати худ набояд, ки фаъолияти ќатъ намудани робитањои бозориро истифода барад, масалан усули наќшакаширо, таќсимоти захирањои истењсолкунандаро, маводњои истеъмолкунандаро ва умуман назорати маъмуриро нисбати нархњо. 2) батартибандозии иќтисодиёт набояд, ки робитњои бозориро суст ё њавасмандкуниро ќатъ намояд Лекин давлат бо дарназардошти ваколатњои худ равандњои бозоргонї бояд назорат кунад

3.2. Таъсиррасони ба фишангњои бозоргонї Давлат метавонад ба раванди бозоргони бо воситањои зерин таъсир расонад: 1) бо воситаи њарљи давлатї. Харљи давлатї ин яке аз олотњои макроиќтисодї, мебошад, ки он ба даромадњо ва инчунин захирањо таъсир мерасонад. Ба он пеш аз њама харљ барои мудофиа, тањсилот, њифз ва таъмини иљтимої дохил мешаванд;

2) андозбандї. Андозбандї ин воситаи давлатиест, ки бо он сатњ ва њаљми даромадро муайян намудан мумкин аст;

3) батартибандозии иќтисодиёт. Батартибандозии иќтисодиёт - ин олотест, ки бо ёрии он давлат робитњои иќтисодиро омода ва пешрафти онњоро танзим менамояд. Он шакли гуногунро доштанаш мумкин аст, масалан, њуќуќї, андозбандии кредитї, субвенсионалї ва ѓ.;

4) соњибкории давлатї. Соњибкории давлатї дар соњањое вуљуд дорад, ки дар он талаботи баланди сармоягузорї ё андозаи баланди хатари иќтисодї вуљуд дорад. Ба соњибкории давлатї чунин субъектњои иќтисодии давлатї монанди энергетика, фулўзодгудозии сиёњ, наќлиёту алоќа дохил мешаванд

САВОЛ Кадом омилњои асосии давлатї, ки ба рушди иљтимоию иќтисодї Тољикистон таъсир мерасонанд?

Ташакур ба диќќати Шумо! Хоњони саломатии Шумо - азизон њастам! Пирўзї ёратон бод! Интизори саволњои шумоям.