(1883-1938) Петр ЭМ²Ш (Григорьев Петр Григорьевич) Петр Григорьевич Григорьев (Эм³ш) – педагог-организатор, литератор, П³ш³н Геройжы. П.Г. Григорьев 1883.

Презентация:



Advertisements
Похожие презентации
( ) Петр ЭМ²Ш (Григорьев Петр Григорьевич) Петр Григорьевич Григорьев (Эм³ш) – педагог-организатор, литератор, П³ш³н Геройжы. П.Г. Григорьев 1883.
Advertisements

Транксрипт:

( ) Петр ЭМ²Ш (Григорьев Петр Григорьевич) Петр Григорьевич Григорьев (Эм³ш) – педагог-организатор, литератор, П³ш³н Геройжы. П.Г. Григорьев 1883 ин 10 июльын Эм³н солашты хрес³нь семняэш шачын. Туан солаштышы школым д³ Пöртныр кок классан училищ¿м тымень п¿т³р¿м¿к¿, Казаньышты учительский семинарим тымень л ³кт¿н д ³ Моркы районышты Унчы кок классан школышты п³ш³лен. Икш¿ руш революци жеп¿н Казаньыштышы революционервл³ доно к¿л¿м кычен, листовкывл³м ш³рен, ¿ шке³т н¿н¿м марла сирен. Тид ¿ гиш³н т¿д¿м 1906 ин арестуен¿т д ³ Царевококшайскыштышы тюрьмаш пит¿рен¿т. Кок т¿лз¿ г¿ц ир¿к¿ш лыкмыкы, т¿д¿л³н школышты п³ш³м ¿ шт³ш ц³рен¿т ин Оренбургский губерняшт ¿ш¿ школышкы п³ш³м ¿шт³ш ке³, т¿шт³т т¿д¿м кок т¿лз¿ г¿ц карангден¿т. Козьмодемьянск халашкы м¿нгеш толмыкы, частный уроквл³м веле пуэн ¿ лен. Семням пукшаш нел¿ ылын, сед¿ндон т¿д¿ 1910 ин Астраханский уезд¿ш ке³, коллоэцвл³н поселкышты частный школым пачеш, тетявл³м тымда ин веле т¿д¿л³н школышты тымдаш официальный разрешеним пуат ин П. Г. Григорьев Мары кымдем¿ш толеш, Сотнур кок классан школышты тымдаш т¿нг³леш. Революци паштек 1917 ин Григорьев¿м Царевококшайский у езд¿шт¿ халык образовани отделын вуйлатышеш шагалтат, 1918 ин просвещенин комиссареш айырат ин т¿д¿ уг¿ц Сотнур школышкы п³ш³м ¿ шт³ш толеш. Ик ишт¿ т¿д¿м Козьмодемьянский уезд¿шк¿, Шур педтехникумышкы, п³ш³м ¿ шт³ш колтат. П¿т³ри курсвл³н председатель¿н заместительж¿ ылын, вара педтехникум сагашы ш¿ми³ш школым вуйлатен. Тишт¿ П. Эм³ш Мары й¿лм¿м тымден, практический занятивл³м виден. Тыменьш¿вл³ доно икв³реш кид доно сир¿м¿ «Мÿкш» л¿м³н журналым лыктеш. Школышты тетя хорым организуен, солавл ³ й¿де концертвл³м анжыктен каштыныт. Шукы мырым ¿ шке сирен, руш поэтвл³н лыдышвл³м марлаш с³рен ин 2 ноябрьын П.Г. Григорьевл³н халыкым тымдымы кого п³ш³ж¿ гиш³н П³ш³н Геройжы почетан л¿м¿м пумы. П.Г. Григорьев литератор сем¿нят кымдан пал¿м¿ ылеш. Т¿д¿ учебник дон пособивл³м йамд¿лен, лыдыш дон шайыштмашвл³м сирен ин С.Г. Эпин дон коктын «Вес марла книг³»-м лыктыт, а 1927 ин «У вашталтыш» л¿м³н пасна книг³м пец³тлен ин С.Г. Эпин дон когыньыштын Мары книг³ издательствышты «Лым п¿рц¿квл³» л¿м³н лыдыш дон ямак книг³ л³кт¿н ин педтехникумым халаш ваштымыкы, П.Г. Григорьев Шур ш¿ми³ш школышты п³ш³м ¿шт³ш кодеш, 1928 ин халаш ванжа д³ 1933 и якте агротехникумышты д³ т¿д¿н сагашы ш¿ми³ш школышты тымда ин м¿нгеш Шур школышкы ванжа д³ тишт¿1937 и якте п³ш³м ¿шт ³ Мары халыкын кого эр¿гж¿н ¿л¿м³ш¿ж¿ 1938 ин, репресси жеп¿н, лагерь¿шт¿ к¿р¿лт¿н. Эмäн сола Эмäн солан Григорьев лымäн öлицäжы П.Григорьев лымым пумы школ

( ) Григорьев Александр Владимирович Александр Владимирович Григорьев – л¿мл¿ художник, педагог д³ общественный деятель, Мары изобразительный искусствылан нег¿ц¿м пишт¿ш¿вл³ лог¿ц икт¿ж¿, СССР Академи художествын действительный членж¿, Мары Эл Республик¿н заслуженный деятельж¿ (1960). А.В. Григорьев 1891 ин 28 майын Портныр солашты тымдышывл³н семняэш шачын. Школ паштек Казаньышты учительский семинаришт¿ тыменеш, вара тишток художественный училищ¿м тымень п¿т³р³ ивл³н Москвашты живопись, ваяни да зоодчество училищ¿шт¿ тыменеш ивл³н Козьмодемьянск халашты п³ш³м ¿шт³, тишт¿ кого просветительский д³ педагогический п³ш³м вид³. Уездный исполкомын председателеш, Мары автономный областьын ревкомын членеш айырат ин Козьмодемьянскышты государственный художественный мастерскойвл³м пачмыкы, тишт¿ директореш шагалтат. А.В. Григорьев¿н шытыржы доно 1919 ин халаштына картинный галерей¿м пачмы ин т¿д¿ Москваш ке³, общественный п³ш³ш пижеш ин революционный Россий¿шт¿ш¿ художниквл³н Ассоциацим (АХРР) пачмы д³ А.В. Григорьев шукы жеп т¿д¿н председательж¿ лин ин художественный наукывл³н Государственный академин членж¿, 1924 ин Государственный ученый совет¿н членж¿, РСФСР Наркомпроссышты ученый секретарь, Третьяковский галерей¿н директорын заместительжы ылын ивл³н Центрсоюз издательствышты редактор, РСФСР Наркомпроссышты т¿нг инспектор, «Всекохудожник» управленишт¿ директор, Москваштышы художниквл³н Ушем¿н правленин членж¿ ылын д³ вес общественный п³ш³вл³м³т виден ин А.В. Григорьев «Пенаты»-ш (Коуккала, Финлянди) п³л¿м¿ руш художник И.Е. Репин докы художниквл³н делегацим вуйлатен. И.Е. Репин т¿д¿м «святой й³нг³н эдем» («святой души-человек») манын ин А.В. Григорьев вуйнамат ылдеок, ³лякс¿ щамак паштек тышман сем¿нь ш¿нд¿м¿ ылын. Шукы и лагерьвл³шт¿ ш¿нзен каштын ин реабилитируйымы. Остатка ивл³ж¿м Калужский губерняшт¿ш¿ Таруса халашты ¿лен ин 25 августын т¿д¿ колен д³ Москваэш Новодевичий ш¿герл³эш тайымы. Т¿д¿н л¿мж¿м Козьмодемьянскыштышы художественно-исторический музей намалеш. Художник¿н рисуйымы картинвл³ж¿: «За чаем» (1918), «Крестьянка в народном костюме» (1918), «Пейзаж» (1926), «Летний день» (1935), «Ока у Тарусы» (1936), «Берёзовая роща» (1930-шы ивла), «Зимний пейзаж» (1930-шы), «На Черном море» (1930-шы ивл³), «Улица в Тарусе» (1930-шы ивл³), «Летний день.Таруса» (1948), «Мартовский день» (1956), «Весна» (1956) д³ молат. А.В. Григорьев¿н картинвл³ж¿ Козьмодемьянскышты, Казаньышты, Москвашты, Кельн халашты (Германи) д³ вес в³ре³т анжыкталтыныт.

( ) Владимир Сузы (Владимир Павлович Семенов) В.Сузы (Владимир Павлович Семенов) 1913 ин Кырык мары район Сарапай сола незер хрес³нь семняэш шачын. Изиж ¿ годымок ³тяж¿ г¿ц тылык кодын, ¿л¿м³ш¿ж¿ пишок нел¿ ылын. Т¿д¿ к¿тöм³т к¿тен, к¿чен³т каштын. Но тылык ¿рвез¿л³н Советский власть, у ¿л¿м³ш палшен ин В. Сузы Кырык мары педтехникумыш тыменяш пыра д³1930 ин Козьмодемьянск педтехникумым тымень п¿т³р³. Тыменьм¿ годым шайыштмашвл³м сир³ш т¿нг³леш, «К¿тöз¿» дон «Вараш ³тя» п¿т³риш шайыштмашвл³ж¿м 1929 ин сирен. В. Сузын п¿тариш шайыштмашвл³шт¿жок изи годшы ¿л¿м³ш¿ж¿м яргатан анжыктымы. Педтехникум паштек писатель редакци дон издательствышты п³ш³м ¿штен. Произведенивл³ж¿м «Кыралшы» (к¿з¿т «Жер³») газетеш д³ «У сем» журналеш пец³тлен ивл³н В.Сузын шайыштмашвл³ж¿н сборниквл³, 1937 ин «Таган Стьопан» повестьш¿ Москвашты л³кт¿н¿т ин «М³ пелед¿н³» альманахеш «Салтак мыры» поэмыжы пец³тл³лт¿н ин 22 июньын война т¿нг³лм¿ паштек Владимир Павлович й¿леок т¿шк¿ кен колтен. Война паштек капитан звани доно, орден дон медальвл³м пиж¿ктен, арми г¿ц с³рнен толын ин «¯л¿м³ш корны» сборникш¿ л³кт¿н. «В³кш янгышта» шайыштмашыжым, век³т, мары халык лошты п³л¿д¿м¿ икт³т уке: т¿д¿м 7-шы классаш учебник¿ш пыртымы.1965 ин « ¯ л¿м³ш тымда» сборникш¿ пец³тл³лт л³кт¿н. « В. Сузы лач ик «В³кш янгышта» шайыштмашыжым икт¿м веле сирен г¿нят, мары литературын историшк¿ж¿ пыра ылын», - манеш поэт Н. Егоров. Владимир Павлович учебниквл³м лыкмы шотышты шукы п³ш³м ¿штен. Остатка жеп¿н т¿д¿ ясыланен, но тид¿м икт¿л³н³т п³лд¿рт¿де, седок «Ленин корны» газет редакцишт¿ п³ш³лен. В.Сузы, 60 иж¿ якте³т кым т¿лз¿м ¿лен шоктыде, 1973 ин 16 апрель¿н трÿкок колен. Т¿д¿н сирен кодымы повесть дон шайыштмашвл³ж¿ м³ паштекн³³т ¿л³ш т¿нг³л¿т. В.П. Сузы эче шукы сирен кердеш ыльы. Тенге г¿нят Сарапай сола л¿мл¿ марына тўлет³н п³ш³м ¿штен коден, с³м¿р¿к сир¿ш¿вл³м³т творчество корнышкы лыктын, викт³рен. Н¿н¿ лог¿ц кыдыжы ош свет¿шт¿ уже уке ылыт, а ³ш¿нд³р¿м³швл³шт¿ кодыныт. В. Сузым ивл³н ¿шке тымдышеш¿шт¿ шотлен¿т, сед¿ндон яжо шамаквл³ веле В.Сузы гиш³н кодыныт.

( ) Швед Макси (Шведов Максим Степанович) Эмäн сола дä В¿рж¿кäн сола лошты изи Лыксола улы. Тид¿ Швед Максин (Максим Степанович Шведовын) шачмы солажы, но ¿шкеж¿ т¿д¿ туан солаэш¿ж¿ Нырйäл¿м шотла ин лÿд¿шлä репресси Нырйäл сола в¿кäт шим п¿л ганьок вазалын. Йäл¿н алталымы шамак доно ти сола г¿ц репрессиш лу эдем вäрешт¿н. Н¿н¿ лошты Швед Максиäт ылын. Лу эдем такешок лу и доно казематышты ш¿нзен, лагерьвлäшт¿ ровотаен, ясыланен, кышты-шон каштын. Шукынжок лагереш курымеш кодыныт. М¿нгеш¿ж¿ кым эдем веле пöрт¿л¿н: Константин Кондуков, Тимофей Долгов, Максим Шведов. Тид¿ гишäн «У сем» журналын 1,2 -влäшт¿ (1990 и) сир¿м¿, äш¿ндäр¿мäш «К¿ртни пич¿ кöрг¿шт¿» маналтеш. Ти материал пиш керäл ылеш: вет тишт¿ тетявлäлäн ынгылымы й¿лм¿ доно «сталинский репресси» ма техень ылмым ынгылдарымы. Швед Макси 1918 ин Лыксола незер хресäнь семняэш шачын. Äтяж¿, Спиркин Ондри, граждан вырсеш ямын. ¯рвез¿, шачмыкыжок, тылыкеш кодын. Тидäт сит¿де: ¿рвез¿лäн кäндäкш т¿лз¿ шомыкы, äвäж¿ тиф доно церлäнен колен. Кым эрг¿: Льоксандр, Серге дä Макси тылыкеш шалген кодын. «Тылыкеш шалген кодмыкына, Лыксолаштыш халык мäлäннä тенгелä палшен пуш: п¿тариок мäмнäн ¿л¿мäшнäм кушмешк¿нä перегäш в¿к¿шт¿ нäл¿н¿т. Вара Серге ¿зäм¿м кугузана докы ¿лäш Прастайышки пуэв¿, м¿ньж¿м Нырйäл солаштыш тымдышы Шведов Стьопанлан, т¿д¿н тетяжы укеäт,эрг¿лыкеш пуэн¿т. Льоксандр л¿мäн ¿зäмж¿м Лыксолаэшок коден¿т. Т¿д¿м, кушмешк¿ж¿, солаштына томан й¿де церот доно анжен¿т. ¯зäмвлä коктынат Кого Отечественный вырсышты кредäл¿н¿т. Серге ¿зäмж¿ веле, войнашты шушырген толмыкыжы, Йошкар-Олаштыш больницеш колен», - сирä Швед Макси ¿шке автобиографишт¿ж¿. Швед Стьопан прогрессивный, демократический шÿл¿шäн ылын. Тылык ¿рвез¿м 1925 и якте анжен куштен ин ¿шкеж¿ шоды цер доно церлäнен колен ин Швед Максим, Пöртныр школын н¿л классым тымень п¿тäр¿м¿к¿ж¿, лыдын-сирен мыштыдымы когорак эдемвлäм тымдаш шагалтен¿т ивлäн лыдмы пöрт¿м вуйлатен, махань-шон культурно-массовый пäшäм активно виден. Ти жеп¿н Швед Макси «Ленин корны», «Комсомол юк» газетвлäшк¿ дä «У сем», «Якшар знамя» журналвлäшк¿ сирäш т¿нгäл¿н, активный селькор лин. Т¿д¿н «Тенеш шошым», «Шошымын цеверж¿», «Шалвлä йогат», «Тумыш Васли» дä мол лыдышвлäж¿, «Мäмнäн силана» очеркш¿ пецäтлäлт¿н¿т ин Швед Макси Козьмодемьянскыштыш районный колхозный школышты трактористеш тымень лäктеш дä вурс тракторжы доно колхоз нырышты ровотаяш т¿нгäлеш ивлäн самырык поэт комсомолец ылын ин т¿д¿мäт репрессируеныт. Швед Макси öрд¿ж вäрвлäшт¿ шукы и ровотаен каштын: Кольский полуостровышты, Комишт¿. Швед Максин сир¿м¿влäж¿ 30-ивлäн «У сем» журналеш пецäтлäлт¿н¿т, уг¿ц¿н кудлу ишт¿, 90-шы ивлан, т¿д¿ поэт дä писатель сем¿нь кокшы гäнä ти журналын страницывлäэш шачын. Нырйäл солан олицä

( ) Семён Михайлович Гордеев Семён Михайлович Гордеев – литератор, педагог, Эпäй солан патыр эрг¿ж¿. Т¿д¿. районнан Эпäй солаэш шачын. Карем т¿ р¿шт¿ш ¿ когогорны г¿ц öрд¿ж¿шт¿ ылшы солам шукынжок ак пäлеп. К¿з¿тш¿ веремäн пел т¿рäн солашты цил äжäт луаткок пöрт веле ш¿нзäлтä. Т¿шт¿жäт шукынжок шонгывлä веле ¿лäт. Тенге г¿нят, ¿шк¿мж¿н историж¿ к¿т¿кок агыл, таманяр шÿд¿ им ужын. Семен Михайлович 1919 ин январьын Эпäй солаэш шачын, äтяж¿, Михаил Дмитриевич, Россий¿н ир¿к верц тышман ваштареш икш¿ империалистический вырсышты атакыш каштын, Гражданский вырсышты ранялтын. Вара ясыланен, 1929 ин колен. Н¿л тетя тылыкеш шагал кодын и г¿ц т¿д¿ Красно-Емешевский (к¿з¿т Эмäн сола школ) т¿нг³лт¿ш школын икш¿ классыштыжы тыменяш т¿нгäл¿н. Семен Афанасьевич Сидушкин дон вäт¿ж¿ Ефросиния Ивановна тымден¿т. «Яжо тымдышы ылыныт, н¿н¿м äтя- äвäвл ³ дä тетявлäшт¿ шотеш пиштен¿т»,– äш¿ндäрен С.М. Гордеев. Т¿нгäлт¿ш школышты тыменьм¿ж¿ годымок Семёнын газетеш п¿тäриш заметкыжы пецäтлä лт¿н. Йоласал ШКМ-шты тыменьм¿ж¿ годымат т¿д¿ газет¿ш сирен, а тäнгвлäж¿ «У сем» журналышкат сирäш т¿нгäл¿н¿т ылын. Йоласал ш¿миäш школым п¿тäр¿м¿кы, ивлäн Семён Михайлович Козьмодемьянскыштышы педучилищ¿шт¿ тымень¿н. Т¿шк¿ толмыкыжы, анзыц редакцим дä кыды-тид¿ пäшäл¿ш¿ж¿м газет мычкы веле пäлен г¿нь, ¿нде т¿д¿н активш¿м с¿нзäг¿рäток ужын. Т¿шт¿ шукын пä шäлен¿т: Никон Игнатьев, В.М. Петухов (В. Патраш), Пет Першут, Шадт Булат, Ф. Сидук, Е.М. Королев дä молывлää т. ²нят, еч¿ донат л¿мл¿ спортсмен лиэш ылын, но 1941 ин тыр ¿л¿мäш¿м немецвлä лоэштä рен¿т. Эпäй сола г¿ц Кого Отечественный вырсышты 20 эдем ир¿к верц кредäл¿н, м¿нгеш лач в¿ц эдем веле толын: Е.М. Михайлов, Т.Т. Аматюхин, Л.Е. Исаев, Н.И. Эшмяков дä С.М. Гордеев. Ик лыдышыштыжы С.М. Гордеев тенге сирен: Ик эрг¿ж¿ пулеметчик Лудде пырен Орелыш. Кокшы ылын кÿшн¿ летчик, Немец к¿тöм вашт поктыш. М¿нд¿р вäреш вуйым пишт ³ Тылык кушшы кок эргäт. С.М. Гордеев Ямангаш школын директорышты кäндäкш и пäшäлен, а цилäж¿ 36 и школышты тетявлäм тымден. Истори – т¿д¿н яратымы предметш¿. Тымдышы–пенсионер С.М. Гордеев заметкывлäм, лыдышвлäм изиж¿ годшенок сирен. П¿тäрт ¿ш ивлä яктеок кид¿шк¿ж¿ ручкам ш¿ренок кычен. С¿лн¿н сирен, тäнгäштäр¿мäшвлäм мон мыштен. Пöрттÿм ярата, лач тид¿ гишäнок ылыт т¿д¿н «Кышты ылат, Кичиер?», «Кивач», «Эмäн сола корны важ», «Эрг¿влä кушкыныт» дä молы лыдышвлäж¿. Пöртныр кыдäлäш школ

( ) Василий Ошкан (Симолкин Василий Яковлевич) Василий Ошкан (Василий Яковлевич Симолкин) 1920 ин 4 апрель¿н В¿рж¿кäн солашты хресäнь семняэш шачын. Андак Сарапай солашты т¿нгäлт¿ш, вара Пöртныр ш¿миäш дä Йоласал школвлäм тымень п¿тäр¿м¿к¿, Козьмодемьянск халаштышы педтехникумыш тыменяш кеä. Педтехникумышты т¿нäм Ф.Д. Данилов (Важмар) вуйлатымы доно литературный кружок пäшäм ¿штен. Кружокыш каштшывлä лыдышвлäм, шайыштмашвлäм, очерквлäм сирäш тымень¿н¿т. П¿тäри н¿н¿ ¿шк¿м¿шт¿н произведенивлäшт¿м «Тылип» л¿мäн кид доно сир¿м¿ журналеш лыктыныт, а варажы «Комсомол юк» газетеш, «У сем» журналеш пецäтлäш т¿нгäл¿н¿т. Шукынжок ти кружокыш каштшы ¿рвез¿влä вараракшы пäл¿м¿ литераторвлä лин¿т. Н¿н¿ лошты Василий Симолкинäт ылын. Педтехникумым тымень п¿тäр¿м¿к¿, т¿д¿ Ямангаш солаш толеш, школын директор сем¿нь пäшäм ¿штä. Но сäм¿р¿к ¿рвез¿, шукырак пäл¿мäш¿м нäлäш дä яжорак специалист лиäш шанен, 1939 ин Мары государственный педагогический институтыш тыменяш пыра. Шанымыжым веле ¿штен ак шокты – Кого Отечественный война äпт¿ртä. Кокшы курсышты тыменьш¿ студент¿м, токыжы анжалаш толын шоктыдеок, тäнгвлäж¿ доно иквäреш фронтыш нäнген¿т ин, войнан п¿тäриш кеч¿влäнок, лÿд¿шлä кредäлмäшт¿ т¿д¿н курымжы к¿р¿лтеш. Василий Ошкан когонжок поэт сем¿нь пäл¿м¿ ылеш. П¿тäриш лыдышвлäж¿м т¿д¿ педтехникумышты тыменьм¿ж¿ годымок сирäш т¿нгäл¿н. Н¿н¿ «У сем» дон «Якшар знамя» журналвлäэш, «Пеледш¿ сäндäл¿к» альманахеш пецäтлäлт¿н¿т. Икманяры сир¿м¿ж¿ ¿шке веремäшт¿ж¿ школ хрестоматиш пыртымы ылын, тенгеок «Тулан жап годым» («Тылан жеп годым», 1975), «Цäшäн ш¿д¿р» (1994) коллективный сборниквлäэш, «Патыр курым» (1980) антологиэш пецäтлäлт¿н¿т. Василий Ошкан кымлышы ивлäн сир¿ш¿ вес поэтвлä сем¿ньок туан сäндäл¿кнäм мактен, соты ¿л¿мäш¿м чангаш манын, сäм¿р¿к лыдшывлäм пыт тыменяш дä пäшäлäш ÿж¿н. Выржыкäн школын зданижы

( ) В. Кокэн (Володькин Николай Николаевич) Кудлушы ивлä… Кырык мары й їлмї доно сир ¿ ш ¿ влä лош т ¿ нäм «У коэ» пырен кеä. Шÿм ¿ шт ¿ шт ¿ шолмым, ужмым дä шижм ¿ м ти йых тўг ¿ п ¿ рхäлтенок лыкташ цацен. Мане, н ї н ї лог ї ц цилäнок поэзи корныш цат шагал шоктыделыт. Но Иван Горныйын, Николай Егоровын, Евгений Першуткин ї н, Мстислав Саватеев ї н, Авенир Апатеев ї н, Анатолий Атюловын, Геннадий Харитоновын т ї жеп лыдшывлä докы шомы жеп лин. Дä ти рäд ї шток Николай Николаевич Володькин шалга. «Кок эн» - ї шк ї мж ї н дä äтяж ї н л ї м г ї ц п ї тäриш буквавлäм нäл ї н, ї шк ї лäнж ї псевдоним ї м шанен лыктын. Тек В.Кокэн ї л ї м курымыштыжы шукы книгäм сирен кодыде, цилäжäт кым сборник веле сотыгеч ї м ужын, но мары литературышты т ї д ї н кишäж ї раскыдын пäлд ї рнä, т ї д ї с ї лн ї шаяш ум пыртышы лин. Т ї д ї н творчествыжы дä талантшы – шукы шöрäн. Лач т ї жеп ї н интеллигенци лошты, газет страниц ї влäшт ї дисскуси ї л ї ж кен: «Ку к ї з ї т керäлрäк – физиквлä äль лириквлä?» В.Кокэн ї н ї л ї мäшт ї ж ї ти кок монгыр икт ї ш цат пыналтын. Т ї нг пäшäж ї доно физик ї м дä математик ї м тымдышы, т ї д ї поэт семынь ныжгä юкан лирик лин: Мыры, мыры, Вады тырын ¯ рвез ї шум г ї ц ядылдал: ї д ї р тäнг ї н ире йäнгж ї Малын тенге сылык вäл? Ти мырым кÿ колде? Мырын авторжы – В.Кокэн. Т ї д ї н вес кого айыртемж ї – басньывлä. Öпкäленрäк пäлд ї ртäш вäрештеш: к ї з ї т яктеäт мары литературышты ти жанр эче яжон виäнг шоде. Но Кокэн їн творчествышты н ї н ї кого вäр ї м йäшнäт. Самой тишт ї поэт ї н шамак доно мастарын пäшäлен мыштымыжы раш пачылтеш. Лыдат басньым дä ужат: т ї д ї шамаквлä доно, лач жонглер мячиквлä доно, мадеш. «Араш ї нгä» л ї мäн басньым нäлшäш: П ї нгден, ынгден, нератым ї штен хоть-кÿмäт. мäт, мÿмäт, виш кодаш. Лиде нимамат. Чонгештыл сäрнен мўнген, лач ÿнг ї … Мане, В. Кокэнлäнäт мастарлык якте шоаш ашкедäш дä ашкедäш вäрешт ї н. Поэзишт ї т ї д ї н корныжы «Ялгорны» г ї ц тынгäлäлт ї н, тенге маналтеш поэт ї н п ї тäриш книгäж ї, кыды 1965 ин сотыгеч ї м ужын. Кудлушы ивлä - п ї лгом йонгаташ корным такыртымы жеп. Эдем, сулыкан, Мулäнды г ї ц пакырак анжалтышыжым шуэн керд ї. В. Кокэнäт 1992 ин лäкш ї сек остатка «Шошымлана ш ї ж ї » л ї мäн книгäн ик к ї дежш ї м «Космосын шипкäшт ї » манын. ²нят, книгäвлäж ї шукыракат лит ыльы, но… Кыце т ї д ї сирен: ¯ л ї мäш ї м ї лен лäктäш – Ныр гач агыл йоштке вäшкäш… Т ї д ї нäт ї л ї мäш ї ж ї куштылгын кеде, ї л ї мäш ш ї рт ї куктаналтын, пукшемäлт ї н. Но нимам анжыде, В. Кокэн лыдышвлäм сирä. «Ам керд ї лен – мыры келеш» шамаквлаж ї лач девизшок ылеш. Кырык мары литературышты поэма жанр ї нде кымдан шäрлен шон. Тенге г ї нят В. Кокэн ї н «¯м ї лкäэм доно хытырымаш» поэма – у ашкыл. Т ї д ї вычыде, самынь колен. Но поэзиж ї тагачат ї лä дä эче пакыла шукы жеп ї лäш т ї нгäлеш. Поэт ї н корнывлäж ї вес эдемвлäлäн анзыкы ажедш ї шї д ї р постол лит: Ит талашы, тäнгем, Ит талашы Соты свет г ї ц шты ш ї герлäш. Хоть-кыце ї лäшет Лиж ї ясы, Йäнглäн шолтке шиäш Кок пай цäш… И. Горный сем їнь.

( ) Григорий Семенович Кириллов Кырык мары драматург Григорий Кириллов лїмлї Иосиф Беляевліок їшкедуреш сирїзїн корнышкы шагалын. Григорий Семёнович Кириллов 1921 ин 13 январьын Эмінсола вел Шїргїйіл солаштышы незер хресінь семняэш шачын. Тїдї изинекок тылык кодын. ¯ндекш иіш їрвезї «Юпитер» колхозын эргїжї лин. Колхоз т¿д¿м пукшен-чиктен, куштен. П¿тіри Эмінсола т¿нгалт¿ш школышты, вара Пöртныр дон Микрік к¿діліш школышты тымень¿н. Григорий Кириллов Микрак школышты тыменьм¿ж¿ годымок мары й¿лм¿м тымдышы поэт А. Пекпатыр вуйлатымы литературный кружокышкы каштын. Г.С. Кириллов, армишкї налмешк¿жок, 1940 ин июнь т¿лз¿н Коммунистический партин членж¿ лин. Йоласал сельсовет¿н паспорт стöл¿шт¿ сир¿ш¿ ылын, вара прокуратурышты секретарь пішім ¿штен. Тид¿ж¿ сім¿р¿к ¿рвез¿лін сир¿з¿ дон юрист¿н корным пачын ин февральын Р. Кириллов фронтыш лікт¿н кен. Сталинград л¿вілн¿ воюен, рота политрукын заместитель ылын. Ик бойышты нел¿н шушырген. Кым т¿лз¿ нір¿ госпитальвлішт¿ тöрлін¿м¿ж¿ паштек токыжы порт¿л¿н. Арми г¿ц толмыкыжы, Мары республикынан районвлішт¿ адвокат пäшäмäт ¿штäш вäрешт¿н. Ти жеп¿н пьесывлäм сирäш т¿нгäл¿н. «Олма садышты» (1954 и) – п¿тäриш пьес¿ж¿. Йоласал районым Кырык мары районышкы ушымыкы, ¿ндекш и нäр¿ Йоласал Культура томан директоржы ылын. Г.С. Кирилловын сек кого пäшіжы – кок к¿деж³н «Варвара» драма. Ти произведени нег¿цеш режиссер Виталий Салдушкин Виловат солаштышы самодеятельный артиствл³ доно спектакльым ш¿нден. «Варвара» драмым коклы н¿л віре анжыктен, ді ти коллективлін халык театр л¿м¿м пуэн¿т. «Варвара» спектакль республиканский радио доно кырык марла сек п¿тіри транслируялтын. Григорий Кирилловлан кіндікш почетный грамотым (т¿ шотышты Мары АССР культура министерствын 3 грамотым, РСФСР культура министерствын ді Культура работниквлін профсоюз ЦК-Н грамотывлім) пуэн¿т. Драматургын п¿тіриш пьес¿ж¿ «Олма садышты», кыды 1954 ин «Ончыко» журналеш пецітлілт¿н. Пьесывлім сир¿м¿ пішіж¿ айыртем¿нок 50-ш¿ ивлін ашындарен ¿штілт¿н. Т¿нім «Ончыко» журналын страниц¿ліэш «Сонян характерж¿», «Окса – тарваш агыл», «Сÿін анзыц» комедивлі пецітл¿м¿ ылыныт. Пьес¿влі г¿ц пасна Григорий Семёнович изи сценкывлім, интермедивлім, масакла шайыштмашвлім сирен, кыдывлі шукыжок «Ленин корны» газетеш пецітлілт¿н¿т. Г.Кириллов гишін техень литература улы: «Патыр курым». Кырык мары антологи с «У сем» и, с «Ленин корны», «Жері» газетвлішт¿ Аркадий Конюшковын аш¿ндір¿міш¿ж¿, Николай Ероповын, Ипполит Лобановын, Виталий Салдушкинын статьявлішт¿. Ма т¿д¿н доно пиш когоэшнені!

( ) Баронов Алексей Михайлович Алексей Михайлович Баронов -- педагог- организатор. А.М. Баронов 1882 ин Пєртныр солашты хресäнь семняэш шачын. Пöртныр кок классан училищ¿м яжон тымень п¿тäр¿м¿к¿ж¿, 1897 ин Казанский учительский семинариш тыменяш кеä. Т¿д¿м 1901 ин тымень п¿тäрä дä ¿шке шачмы вел¿шк¿ж¿, Пöртныр солашкы, кок классан училищ¿шк¿ тымдаш толеш. Тишт¿ сäм¿р¿к тымдышы революционный пäшäш пижеш: прокламаци дон листовкывлäм шäр³, хресаньвлä лошты революционный агитацим видä, сед¿ндон т¿д¿м кугижäн правительство 1906 ин тюрьмаш ш¿ндä дä вара семняге Вологодский губерняш, Великий Устюг халаш, ссылкыш колта. Ссылкышты т¿д¿ 4 и лиэш. М¿нгеш пєрт¿лм¿к¿ж¿, школышты тымдымы пäшäш нигышкат нäлделыт. Сед¿ндон тымдышы вара музыка пäшäш пижеш ин Козьмодемьянск халашты н¿л хор г¿ц мырызывлäм икт¿ш ушен, академический хорым поген. Ик ишт¿ Наполеон армим шин шäлäт¿м¿лäн 100 и темм¿ дä польский интервентвлäм поктен колтымылан 300 и темм¿ л¿меш А. М. Баронов халашты М.И. Глинкын «Иван Сусанин» опержым ш¿ндäш йäмд¿лäлтеш. Оперын премьерыжы 1913 ин лин. Тид¿ т¿ жеп¿н мäмнäн кымдем¿шт¿нä кого событи ылын. Октябрьский революцим А.М. Баронов кого кымыл доно вäшлиэш дä цилä пäл¿мäш¿ж¿м дä мыштымашыжым кымдем¿шт¿нä халык образованим лÿкт¿мäшк¿ пуа. П¿тäри т¿д¿м халашты просвещенин комиссареш шагалтен¿т. Остатка ивлäн уезд¿шт¿ халык образовани шотышты инструктор сем¿нь пäшäм ¿штен. Тенгеок шачмы й¿лм¿ доно учебниквлäм лыкташ кого шытырым пиштен ин С.Г. Эпин доно коктын «Марла букварь. Марла лыдаш, сирäш тымдымы п¿тäриш книгä» - м пецäтлен лыктыныт ин 21 июньын Козьмодемьянский уезд¿шт¿ш¿ школвлäшт¿ тымдышывлä III съезд¿шк¿ погынен¿т. Т¿шк¿ цилäж¿ 117 делегат толын, но н¿н¿ лошты школьный инспектор, заслуженный пä шäз¿ А.М. Баронов ылде: т¿д¿ т¿ кеч¿н колен. А.М. Бароновын тетявліжіт ітяжїн корным ташкен¿т, шотеш пишт¿м¿ эдемвлä ылыныт. Н¿л ¿д¿р лог¿ц кымытынжы тымдышы лин¿т, ик ¿д¿рж¿ – агроном. А сек кого эрг¿ж¿, Владимир, л¿мл¿ профессор, медицинский наукын доктор лин. Пöртныр солан церкы вäржы