Абдулла Алиш

А.Алишның әнисе – Газизә апа, әтисе - Габделбари абый Абдулла Алиш ( Габдуллаҗан Габбделбари улы Алишев) 1908 елның 15 сентябрендә элекке Казан губернасының Спас өязе ( хәзерге Татарстан Республикасы Спас районы) Көек авылында урта хәлле крестьян гаиләсендә туа. 6 – 7 яшьләрендә әтисеннән укый – язарга өйрәнә. Әтисе ул заманнарда белемле кеше булган. Татар әдәбиятын яхшы белгән. Г. Тукай әсәрләрен яттан сөйләгән. Мулла булырга теләгән, ләкин белем ала алмаган, чөнки ул вакытларда мәдрәсәдә генә белем алганнар. 4 ел патша армиясендә денщик булып хезмәт иткән, аннан авырып кайткан һәм 1934 елда үз авылында вафат булган. Алишның әнисе – Газизә апа бәетләр, әкиятләр, шигырьләр язарга һәвәс булган. Аның күп кенә шигырьләре улы Абдуллага багышланган елда Казан шәһәрендә әнисе үлә.

А. Алиш м ә кт ә пт ә укый башлый. Ә тисе ү зене ң яраткан улыны ң зур кеше булуын тели. Ул 9 яшьлек улын Ямбакты авылы м ә др ә с ә сен ә бир ә. (К ө ек авылыннан 15 км.) Бу м ә др ә с ә алдынгы м ә др ә с ә л ә рд ә н саналган була һә м Абдулла м ә др ә с ә д ә укыганда ә д ә бият бел ә н кызыксына башлый: ә киятл ә р, җ ырлар, м ә каль - ә йтемн ә р җ ыя, к ү п укый, югары сыйныф укучылары бел ә н аралаша елда м ә др ә с ә ябыла. Абдулла ү з авылына кайта. Абдулланы ң балачагы бик матур табигать кочагында ү т ә. Ү з ә с ә рл ә ренд ә табигатьне ң матурлыгына, г ү з ә ллеген ә дан җ ырлый. Рус – татар халкыны ң милли б ә йр ә мн ә рен бик ярата. Рус халкы бел ә н д ә бик тел ә п аралаша. Татарстан АССР Куйбышев районы Коек авылында Алишлар йорты

А. Алишны ң ө лк ә н апасы Закир ә Бураково авылында педагогия курсларын т ә мамлагач, балалар йортында укытучы – т ә рбияче булып эшли. Алиш бик еш апасы янына килеп й ө ри һә м Бураково а вылындагы рус м ә кт ә бенд ә укый елда ул укуын ташларга м әҗ б ү р була. А. Алишны ң ө лк ә н апасы Закир ә Бураково авылында педагогия курсларын т ә мамлагач, балалар йортында укытучы – т ә рбияче булып эшли. Алиш бик еш апасы янына килеп й ө ри һә м Бураково а вылындагы рус м ә кт ә бенд ә укый елда ул укуын ташларга м әҗ б ү р була. Минзәләдә апасының гаиләсе белән ел.

Абдулла Алиш хезм ә т с ө юч ә н булып ү с ә. Аеруча балыкчылык ш ө гыле а ң а ошый. Җә й к ө не авылда эшне ң и ң к ү п чагы. Ә тисе бел ә н берг ә печ ә н чапкан. Габделбари ага: Аллага ш ө кер, бик яхшы ярд ә мче ү с ә,- дип, шатланып с ө йл ә г ә н.Улыны ң белем алырга тел ә ге зур булуын к ү рг ә ч, Абдулланы Спас ш әһә рен ә озата. Анда педтехникум янында җ идееллык м ә кт ә пт ә укый. (1923 – 1927 елларда ) Спас м ә кт ә бе ү з туган авылыннан 25 км ераклыкта урнашкан була, шу ң а к ү р ә Абдулла интернатта торып укый. Б ө тен к ө чен белем алуга багышлый. М ә кт ә п пионерлары татар теленд ә газета чыгару бел ә н ш ө гыльл ә н ә л ә р. Газетаны ң исемеАлга дип атала. Газета редакторы А. Алиш була. Пионер җитәкчеләре семинары, Спас шәһәре,1927 ел (Алиш соңгы рәттә сулда)

Тырыш укучы буларак, Абдулла әдәби түгәрәкләрдә катнаша, концертларда чыгыш ясый, шигырьләр яза, үзе тимераяк ясый һәм елгада шуа. Кич белән иптәшләренә дәрес әзерләргә булыша. Йоклар алдыннан дуслары Абдулла сөйләгән әкиятләрне тыңлап йокыга китәләр. Спас мәктәбе укытучысы Г.Г. Зәрипов үз истәлекләрендә Абдулла турында:...Уртача буйлы 14 яшьлек Абдулла үзенең иптәшләре арасында кешеләргә карата нечкә күңелле, тыйнак, тәртипле, тырыш булуы белән аерылып тора. Драма түгәрәге эшләгән вакытны күз алдына китерәм: кызыксынучан Абдулла түгәрәк әгъзасы. Без Спас мәктәбендә спектакль әзерләп, суднолар ремонтлау заводы эшчеләре алдында спектакль куйдык. Ул вакытта Спас мәктәбендә татар китапханәсе булмый. Тиз арада без татар китапханәсе оештырдык. Бу эшне башлап йөрүче А. Алиш булды... Спас педагогия техникумы каршындагы җ идееллык м ә кт ә пне ң 6 сыйныф укучылары,1925 ел

Казан җ ир т ө з ү техникумыны ң редколлегия ә гьзалары ел (сулда А. Алиш) Җ идееллык м ә кт ә пне т ә мамлагач, А. Алиш Спас ш әһә ренд ә ге педтехникумга укырга кер ә, л ә кин 1927 елны ң 14 июненд ә 1 курсны ты ң лаучы буларак аны азат ит ү л ә рен сорап гариза яза. Шул ук елда ул Казан Җ ир т ө з ү техникумына укырга кер ә. Татпедтехникумга күчү сәбәпле педтехникумнан җибәрүләрен сорап язган гариза Бу елда Алиш аеруча ә д ә бият бел ә н кызыксына: ә д ә бият т ү г ә р ә кл ә рен ә й ө ри, техникумда кулъязма р ә вешенд ә чыгып килг ә н Кызыл т ө з ү че исемле газета һә м Я ң а белгеч журналы редколлегиясене ң ә гъзасы була, яшьл ә р тормышына багышлап язылган х ә б ә рл ә ре бел ә н республика матбугатында катнаша елда Кызыл яшьл ә р газетасында, Авыл яшьл ә ре, Атака, Я ң алиф журналларында Абдулла Алишны ң шигырьл ә ре бастырыла.

Кабан җ и ң елде. Казан ТЭЦ -1 т ө зелешенд ә эшчел ә рне ң хезм ә т батырлыгы турында А. Алиш ә с ә ре 1930 елда Абдулла Казанга кайта, техникумны т ә мамлаганнан со ң, Казан электростанциясенд ә десятник булып эшли, ә 1932 – 1933 елларда коммуналь канализацион челт ә р т ө зелешенд ә техник буларак эш алып бара. Хезм ә т халкыны ң батырлыгын ул Якты к ү л буенда һә м Кабан җ и ң елде диг ә н очерк җ ыентыкларында тасвирлый елда Алиш профессиональ журналистика ө лк ә сенд ә эшли башлый елдан алып Б ө ек Ватан сугышына х ә тле ул т ө рле редакциял ә рд ә эшли, ә д ә бият эше бел ә н ш ө гыльл ә н ә елда Язучылар оешмасыны ң ә гъзасы була Ул Техника, Пионер кал ә ме журналларында с ә ркатип һә м Казан радиокомитетында балалар тапшыруы буенча редактор була елдан алып Б ө ек Ватан сугышына х ә тле ул т ө рле редакциял ә рд ә эшли, ә д ә бият эше бел ә н ш ө гыльл ә н ә елда Язучылар оешмасыны ң ә гъзасы була Ул Техника, Пионер кал ә ме журналларында с ә ркатип һә м Казан радиокомитетында балалар тапшыруы буенча редактор була.

Алиш хатыны һә м уллары бел ә н Алиш балалар арасында Абдулла мавыгучан кеше була еллар уртасында Феодосия ш әһә рен ә барып кайткач, ул Айвазовский картинасын бик ошатып кайта, дусларына шул турыда бик озак с ө йл ә г ә н. Шул елны туган улына Айваз дип исем куша. Алиш – т ө рле яклап с ә л ә тле язучы. Ул повесть, пьеса, шигырь, очерк та бик җ и ң ел ген ә язып ташлаган. Музыка, техника бел ә н мавыккан. Аны б ө тен тормышы буенча бер тел ә к й ө ртк ә н. Бу тел ә к – балаларны ярату тел ә ге. Поэт, прозаик, драматург буларак ул балалар ө чен и җ ат итк ә н. Б ө тен и җ атымны балаларга багышлыйм,- диг ә н Алиш. М ә кт ә пл ә рг ә, китапхан ә л ә рг ә, пионер лагерьларына, балалар бакчаларына баргач, ул һә рвакыт балалар бел ә н аралашкан. Аны б ө тенесе таныган, белг ә н һә м яраткан. Татария районнарына чыккан.

Моабит төрмәсе Моабит төрмәсе Б ө ек Ватан сугышы башлану бел ә н Алиш фронтка кит ә елны ң октябрь ахырында Алишка хатлар кил ү д ә н туктый. Абдулла Алиш х ә б ә рсез югала. К ү п еллар ү тк ә нн ә н со ң,шул билгеле була: брянск янындагы к ө р ә шт ә Алиш ә сирлекк ә эл ә г ә. Х ә зер Алиш турында бик к ү п материаллар табылды һә м тупланды. Алиш к ү п кен ә лагерьларда яш ә г ә н, ачлыкны к ү рг ә н, авырган, фашистларны ң ерткычларча ә сирл ә рд ә н мыскыллап к ө л ү л ә рен ә т ү зг ә н, һә лак булган елны ң апрель – май айларында безне Германияг ә җ иб ә рдел ә р. Алиш нинди ген ә лагерьларда булмаган. Газыйм Кадыйров Алишбел ә н бер лагерьда очрашканнан со ң болай с ө йл ә г ә н: Юк кына гаеп ө чен фашистлар Алишны бик нык кыйныйлар. Аннан со ң юеш салкын цемент подвалга ташлыйлар.Т ө н буе якты электр лампасы утына карарга м әҗ б ү р иттел ә р.

1940 елда Ә нием ә киятл ә ре диг ә н китабы д ө нья к ү р ә. Бу китап татар ә д ә биятыны ң алтын фондына ә йл ә н ә елда Кечкен ә тоткынпьесасы барлыкка кил ә. Алиш бу ә с ә ренд ә фашизмны ң чын й ө зен к ү рс ә т ә. Абдулла Алиш ә с ә рл ә рене ң к ө че бик зур. Алар балаларда хезм ә тне с ө ярг ә, дуслыкка, туган илне яратырга, к ө чле, кыю егетл ә р булып ү с ә рг ә, гадел, д ө реслек ө чен к ө р ә шерг ә,олыларны х ө рм ә т ит ә рг ә ө йр ә т ә л ә р. Алиш ү зене ң белемен к ү т ә р ү ө лк ә сенд ә к ү п эш алып бара. Эшли д ә, шул ук вакытта Казан д әү л ә т педагогия институтында укый да. Л ә кин сугыш институтны т ә мамларга комачаулый. Ул 4 курста укыган була елда Ә нием ә киятл ә ре диг ә н китабы д ө нья к ү р ә. Бу китап татар ә д ә биятыны ң алтын фондына ә йл ә н ә елда Кечкен ә тоткынпьесасы барлыкка кил ә. Алиш бу ә с ә ренд ә фашизмны ң чын й ө зен к ү рс ә т ә. Абдулла Алиш ә с ә рл ә рене ң к ө че бик зур. Алар балаларда хезм ә тне с ө ярг ә, дуслыкка, туган илне яратырга, к ө чле, кыю егетл ә р булып ү с ә рг ә, гадел, д ө реслек ө чен к ө р ә шерг ә,олыларны х ө рм ә т ит ә рг ә ө йр ә т ә л ә р. Алиш ү зене ң белемен к ү т ә р ү ө лк ә сенд ә к ү п эш алып бара. Эшли д ә, шул ук вакытта Казан д әү л ә т педагогия институтында укый да. Л ә кин сугыш институтны т ә мамларга комачаулый. Ул 4 курста укыган була.

А. Алиш Чехославакияд ә, эшчел ә р лагеренда. Монда ул шлифовальщик булып эшли. Август аенд ә я ң адан концлагерьга кайтаралар. Аннан со ң Польшага җ иб ә р ә л ә р ел башында Польшадан Берлин янындагы Вустрау диг ә н лагерьга озаталар. Бу лагерьда Алиш Муса Җә лил бел ә н очраша. Алар бер – берсен сугышка х ә тле белг ә н булалар. Муса Җәлил Әсирлектә Муса Җәлил яшерен оешманың җитәкчесе була. Фашистлар мәҗбүри әсирләр арасында милли легион оештыралар. Татар әсирләреннән Идел – Урал легионы төзегәч, алар фашистларның ниятләрен өзәргә тырышалар, коралны аларның үзләренә таба борырга планлаштыралар. Алиш Идел – Урал газетасында тәрҗемәче булып эшли. Бу эш аңа типографиягә үтеп керергә ярдәм итә, әкренләп ул фашистларга каршы листовкалар бастыра башлый.

1943 елны ң августында яшерен оешманы ң эше ачылып, Муса Җә лил, А. Алиш һә м башка җә лилчел ә рне кулга алалар. Патриот солдатларны Берлинны ң Моабит т ө рм ә сен ә ябалар. Т ө рлеч ә мыскыллаулар, җә залаулар, ачлыктан интектер ү л ә р башлана елны ң августында яшерен оешманы ң эше ачылып, Муса Җә лил, А. Алиш һә м башка җә лилчел ә рне кулга алалар. Патриот солдатларны Берлинны ң Моабит т ө рм ә сен ә ябалар. Т ө рлеч ә мыскыллаулар, җә залаулар, ачлыктан интектер ү л ә р башлана. Моабит төрмәсе

Сугыштан соң Муса Җәлилнең Моабит дәфтәрләре җыентыгы белән бергә Алишның блокнотын да Советлар Союзына тапшыралар. Анда Абдулла Алишның тормыш хроникасы сакланган. Бу блокнотта шундый юллар бар : 1941 елның кышын без Литвадагы Алитус лагеренда үткәрдек. Анда 17 мең әсир бар иде. Кыш көне әсирләрдән 14 – 15 меңе үлде. Миңа уңай туры килде, агач кисүчеләр белән эшләгәндә күпмедер кирәк – яракны хәзерләп куйдым. Тәмәке тартмаулык та миңа ярдәм итте. Җәлилчеләр җәзалап үтерелгән Плетцензее төрмәсе

Эмиль Мэйзон – бельгияле антифашист. Берлин т ө рм ә сенд ә Абдулла Алиш бел ә н бер камерада утырган, Алишны ң со ң гы хатын саклап, сугыштан со ң Казанга җ иб ә рг ә н кеше. К ү п вакытлардан со ң елда Ташкент журналисты Исхак З ә биров ярд ә менд ә музей һә м Алишны ң гаил ә се бел ә н б ә йл ә нешк ә кер ә. Хатны ң эчт ә леге: Безне кулга алдылар,суд буласын к ө т ә без. Суд карары безне ң якны х ә л итм ә яч ә к. Халкыма б ә хет телим. Туган якка ис ә н – имин кайтып җ ит ү че булса, минем улларымны минем исемн ә н ү б ү егезне ү тен ә м,- дип язылган. Эмиль Мэйзон – бельгияле антифашист. Берлин т ө рм ә сенд ә Абдулла Алиш бел ә н бер камерада утырган, Алишны ң со ң гы хатын саклап, сугыштан со ң Казанга җ иб ә рг ә н кеше. К ү п вакытлардан со ң елда Ташкент журналисты Исхак З ә биров ярд ә менд ә музей һә м Алишны ң гаил ә се бел ә н б ә йл ә нешк ә кер ә. Хатны ң эчт ә леге: Безне кулга алдылар,суд буласын к ө т ә без. Суд карары безне ң якны х ә л итм ә яч ә к. Халкыма б ә хет телим. Туган якка ис ә н – имин кайтып җ ит ү че булса, минем улларымны минем исемн ә н ү б ү егезне ү тен ә м,- дип язылган. Алишның туганнарына язган хаты, 1944

Суд Дрезден ш әһә ренд ә 1944 елны ң март аенда була. Җә лилчел ә р ү лем җә засына х ө кем ител ә л ә р. Ү лем җә засы игълан ителг ә нн ә н со ң, ә ле җә лилчел ә р Шпандау т ө рм ә сенд ә тагы ярты ел яшил ә р елны ң 25 нче август аенда Плетцензее т ө рм ә сенд ә фашист палачлары җә лилчел ә рне гильотинода җә залап ү тер ә л ә р. Җәлилчеләр җәзалап үтерелгән Плетцензее төрмәсе

А. Алишны ң ә нисе оныклары бел ә н (1959 ел.) К ө тм ә инде, к ө тм ә, изге карчык, Җ ир куенында ята уллары ң. Ч ә ч ә кл ә рг ә биреп илг ә булган М ә х ә бб ә тле керсез уйларын. ( К ө тм ә инде, к ө тм ә...) К ө тм ә инде, к ө тм ә, изге карчык, Җ ир куенында ята уллары ң. Ч ә ч ә кл ә рг ә биреп илг ә булган М ә х ә бб ә тле керсез уйларын. ( К ө тм ә инде, к ө тм ә...)