گواستنه وه ی ئاسمانی

مێژووی گواستنه وه ی ئاسمانی مرۆڤ له سه ره تاوه ده یڕوانیه باڵنده و هه وڵی ده دا بۆ فڕین چاوی لێبكات. مرۆڤ له سه ره تادا فرۆكه ی كاغه زی دروست ده كرد. به ر له زاین له چین فرۆكه ی كاغه ز زانراو بوو. له ساڵی 1890 زۆر په ره به فرۆكه ی كاغه ز دراو تاوه ك بۆ مه به ستی سه ربازی به كارهات. هه روه ها له ئه نده نوسیا و باشور و باشوری رۆژهه ڵاتی ئاسیا بۆ راوی ماسی به كاریان ده هێنا. زانای ئه نده لوسی عه باسی كوڕی فورناس دوو باڵی له په ڕی بۆخۆی دروست كرد و بۆ فڕین لاسایی باڵنده ی كرده وه ، به ڵام دوای فڕینێكی كورت كه وته خوار. یه كه م كه س كه وا بیری له دروستكردنی باڵۆن كرده وه هاوڵاتی به رازیلی كسماو بوو له ساڵی 1709 باڵۆنێكی دروستكرد و پڕی كرد له هه وای گه رم. له ساڵی 1873 پرۆفیسۆر چارلس باڵۆنێكی دروستكرد له قوماشی ئاوریشم و پڕی كرد له هایدرۆجین.

له ساڵی 1843 سمۆئیل هانسۆن بڕوانامه ی داهێنانی وه رگرت له دروستكردنی ئامێرێكی فڕین كه به هێزی هه ڵم كاری ده كرد. ئه م فڕۆكه یه توانی به سه ر پاریس و زۆر شوێنی تر بسوڕێته وه. به پێی زۆربه ی مێژونوسان دروستكردنی یه كه م فڕۆكه و یه كه م تاقیكردنه وه ی سه ركه وتوی فڕین به فڕۆكه له ساڵی 1903 ده درێته پاڵ داهێنه رانی ئه مریكی ئورڤیل و ویلبر رایت ی برای. دووه م سه ركه وتنی گه وره له ساڵی 1909 هاته دی كاتێ یه كه م فڕۆكه توانی ده ریای مانش له نێوان به ریتانیا و فه ڕه نسا ببڕێت. بۆ یه كه م جار به كارهێنانی فڕۆكه بۆ مه به ستی گواستنه وه ی بازرگانی ده گه ڕێته وه بۆ ساڵی 1909 كه بۆ یه كه م جار ئه ڵمانه كان به كاریان هێنا. دواتر به ریتانیا و فه ڕه نسا له ساڵی 1919 فڕۆكه یان بۆ گواستنه وه ی بازرگانی به كار هێنا.

فرۆكه ی ئۆرڤیل و ولبر رایت

له كاتی جه نگی جیهانی یه كه م زیاتر په ره به فڕؤكه درا و وه ك چه كێكی سه ربازی به كار هات. دواتر له جه نگی جیهانی دووه م به ولاوه وڵاتان كێبڕكێیان كه وته نێوان بۆ داگیركردنی ئاسمان. به ره به ره خێرایی و ئاسایشی فڕۆكه زیادی كرد و فڕۆكه ی كۆنكۆرد دروستكرا، كه خێراییه كه ی له خێرایی ده نگ زیاتر بوو.

ئه و هۆكارانه ی كارده كه نه سه ر گواستنه وه ی ئاسمانی یه كه م : هۆكاره سروشتییه كان : 1- شێوه ی رووی زه وی : زۆربه ی فرۆكه خانه كانی جیهان له ده شت و زه وی ته ختان دروست ده كرێن. هه روه ها پێویسته زه وییه كه ی پته و بێت و به رگه ی قورسایی فرۆكه بگرێت. پێویستیشه ناوچه ی فرۆكه خانه له كاتی باران بارین دۆڵی ئاوی پێدا نه ڕوات. 2- ئاووهه وا : سه باره ت به گواستنه وه ی ئاسمانی ئاووهه وا كاریگه ریه كی هه ره گه وره ی هه یه. بۆیه ش به به رده وامی زانیاری كه ش و هه وای ئێستا و پێشبینی چاوه ڕوانكراو به فڕۆكه وانان ده درێت. بونی ته م له فرۆكه خانه كان مه ترسی بۆ فرۆكه كان دروست ده كات. خێرایی باش كار ده كاته سه ر گواستنه وه ی ئاسمانی. هه روه ها كورتی ماوه ی بینین به هۆی خۆڵ و دوكه ڵی ناوچه پیشه سازیه كان گرفت بۆ گواستنه وه دروست ده كات.

دووه م : هۆكاری رامیاری و ئابووری : هۆكاری رامیاری خۆی له سنوری رامیاری ده بینێته وه. هه موو وڵاتێ مافی خۆیه تی سوود له بواره ئاسمانیه كه ی وه رگرێ و ده سته ڵاتی ره هاشی هه یه به سه ر ئاسمانه كه ی دا. تێپه ڕینی فڕۆكه ی هه ر وڵاتێك به سه ر ئاسمانی وڵاتێكی تردا یان نیشتنه وه ی له فڕۆكه خانه ی ئه و پێویستی به رێكه وتن هه یه له نێوانیان. له رووی ئابورییه وه وا باشه شوێنی فرۆكه خانه كه مێك له جه رگه ی شار دوور بێت چونكه له وێ نرخی زه وی هه رزانتره و ده نگی فڕۆكه كان خه ڵك بێزار ناكه ن. پێویسته زۆریش دوور نه بێت گه شتكردن له شاره وه بۆ فرۆكه خانه كات و تێچونێكی زۆری بوێت. له رووی ئابورییه وه نرخی گواستنه وه له به رچاو ده گیرێت. شایانی باسه گواستنه وه ی به فرۆكه بۆ خه ڵك و كه لوپه ل نرخه كه ی به رزه و ئه وه ش ده گه ڕێته وه بۆچه ند هۆكارێك.

هۆكاره كانی به رزی نرخی گواستنه وه ی ئاسمانی : 1. مه زنی كێشی فرۆكه به به راورد له گه ڵ توانای هه ڵگرتنی. 2. بڕێكی زۆر له سووته مه نی به كار ده بات. 3. به رزی تێچوونی دروستكردنی فرۆكه ، چونكه ئامێری ته كنه لۆجی هه ره پێشكه وتوی تیا به كار دێت. 4. به رزی تێچوونی چاككردنه وه ی فرۆكه كان. 5. زۆری ئامێری پێویست كه وا گواستنه وه ی ئاسمانی پێویستیه تی له كاره كانی فرۆكه خانه و بورجی چاودێری. 6. به رزی تێچونی پێویستیه كانی ئاسایش كه وا فرۆكه پێویستیه تی.

ره گه زه كانی گواستنه وه ی ئاسمانی یه كه م / فڕۆكه : تایبه تمه ندیه كانی فرۆكه بریتین له به رزی ئاستی ئاسایش و خێرایی زۆر و گواستنه وه ی راسته وخۆی بازرگانه كان و كه لوپه لی گرانبه ها. دووه م / فڕۆكه خانه : ئه ركی فرۆكه خانه كان فرین و نیشتنه وه ی فرۆكه كانه تیایاندا به ئارامی. به گشتی فرۆكه خانه له سێ به ش پێك دێت : 1. رێڕه و بۆ پێشوازی فرۆكه كان، به گشتی درێژیان له نێوان 2000 – 4000 م دایه. 2. بینا و ئامێری تایبه ت به فڕین و نیشتنه وه. 3. بینا و ده زگای تایبه ت به كۆنترۆڵ و به ڕێوه بردن و باركردنی فڕۆكه ، هه روه ها رێوشوێنی گومرگی و ئاسایش.

سێیه م / رێگا : تایبه تمه ندیه كانی رێگای فرۆكه بریتین له : 1. تا راده یه ك هێڵی گواستنه وه ی ئاسمانی راستن، ئه وه ش ده گه ڕێته وه بۆ نه بوونی به ربه ستی سرووشتی له به رده می به به راورد له گه ڵ رێگای ووشكانی. 2. به هۆی راستی رێگاكه یه وه ماوه كه ی كورتتر ده بێته وه. 3. پێویسته به سه ر ژماره یه كی زۆر له فڕۆكه خانه تێپه ڕێ تاوه ك باری گران نه بێ و سوته مه نی كه م هه ڵگرێ. 4. به زۆری رێگای ئاسمانیه كان به پایته خت و شاره پیشه سازییه دانیشتوان چڕه كاندا ده ڕۆن.

نه خشه ی رێگای ئاسمانی له جیهان

ده جه نجاڵترین فڕۆكه خانه كانی جیهان ریزبه ندی ناوی فرۆكه خانه شوێنی فرۆكه خانه ژماره ی گه شتیار (2009) 1 هارتسفیلد جاكسۆنئه تله نتا، ویلایه ته یه كگرتووه كان 88 ، 032 ، هیثرۆ له نده ن، به ریتانیا 66 ، 037 ، په كینی نێوده وڵه تیپه كین، چین 65 ، 372 ، ئۆهێری نێوده وڵه تیشیكاغۆ، ویلایه ته یه كگرتووه كان 64 ، 158 ، تۆكیۆ هانیدای نێوده وڵه تیتۆكیۆ، یابان 61 ، 903 ، پاریس فه ڕه نسا 57 ، 906 ، لۆس ئه نجلوسی نێوده وڵه تیلۆس ئه نجلۆس، ویلایه ته یه كگرتووه كان 56 ، 520 ، دالاس فۆرت ۆرث ی نێوده وڵه تیدالاس، ویلایه ته یه كگرتووه كان 56 ، 030 ، فرانكفۆرتی نێوده وڵه تیفرانكفۆرت، ئه ڵمانیا 50 ، 932 ، دنڤر ی نێوده وڵه تیدنڤر، كلۆرادۆ، ویلایه ته یه كگرتووه كان 50 ، سه رچاوه:

نه خشه ی فرۆكه خانه كانی جیهان