SAVREMENE PEDAGOŠKE TEORIJE U FIZIČKOM VASPITANJU I SPORTU Predmet pedagogije - vaspitanje – najsloženiji pojam. Vaspitanje je društvena pojava (čovjek je društveno biće) i individualni čin (usvajanje vaspitnih sadržaja). Prema tome, pedagogija je društveno-humanistička nauka. TERMINOLOŠKE NEDOUMICE: VASPITANJE (ODGOJ, EDUKACIJA) OBRAZOVANJE, VASPITANJE U UŽEM SMISLU. NASTAVA. PEDAGOGIJA – PRAKSA VASPITANJA. PEDAGOGIKA – NAUKA O VASPITANJU.

POJEDNOSTAVLJEN PRIKAZ POJMA ODGOJA

ODNOS NEKIH OSNOVNIH POJAVA KOJE UTIČU NA ODGAJANIKA

DIMENZIONIRANJE ODGOJNOG RADA

SAMOVASPITANJE – KRUNA VASPITANJA SPORTISTA

DEFINICIJE VASPITANJA 1. Vaspitanje je metoda zasnovana na prirodi duha koja ima za cilj da razvije svaku snagu duše, da probudi i ojača svaki latentan princip života, da izbjegne svaku jednostranu kulturu i posveti brižljivu njegu pobudama na kojima počiva snaga i vrijednost čovjeka. 2. Fundamentalni faktori u edukativnom procesu su nezrelo, nerazvijeno biće i izvjesni socijalni ciljevi, značenja, vrijednosti koje su utjelovljene u zrelom iskustvu odraslih. Vaspitni proces je odgovarajuća interakcija ovih snaga. Takvo poimanje jednog u odnosu na drugo kako da se olakša najpotpunija i najslobodnija interakcija jeste bit pedagoške teorije. (Dž. Djuj) 3. Vaspitanje je svaka svjesna djelatnost kojom se razvijaju psihičke i fizičke osobine čovjeka, bilo da je ona ostvaruje na samom sebi (samovaspitanje), bilo da je vrši prema drugim osobama. (Malić i Mužić) 4. Ako pedagogija hoće da vaspitava čovjeka u svakom pogledu, ona mora prije svega da ga poznaje u svakom pogledu. (K.D. Ušinski) Ključni pojmovi: vaspitanik, vaspitač, interpersonalna komunikacija, uticaj, svjesnost, svrsishodnost, sistematičnost, organizovanost itd.

PARADOKSALNOST ČOVJEKOVE EGZISTENCIJE Paradoksalnost čovjekove egzistencije: sinteza beskonačnosti i konačnosti; slobode i nužnosti; vremenskog i vječnog (Kjerkegor). Iz ove paradoksalnosti izviru pedagoške antinomije kao sukob između dvije suprostavljene teze, koje su obje ispravne, odnosno protivurječnost između dvije prividno dokazane tvrdnje (teze i antiteze) s jednakom dokaznom snagom, odnosno protivuriječje između dvije istinite tvrdnje.

PEDAGOŠKE ANTINOMIJE individualizam – kolektivizam; patriotizam – internacionalizam; materijalizam – formalizam; rukovođenje – stihija; stega – sloboda; teizam – ateizam; egoizam – altruizam; vaspitanik je subjekt vaspitanja – vaspitanik je objekt vaspitanja; vaspitanje je svemoćno – vaspitanje je bespomoćno; pedagogija – antipedagogija.

STRUKTURA NAUKE Objašnjenja: Pojmovi i činjenice se objašnjavaju podvođenjem pod zakone, zakoni teorijama, a teorije sistemom. Pojmovi i zakoni se takođe objašnjavaju sistemom, tzv. sistemsko objašnjenje. Interakcija pojedinih nivoa nauke: obrnuti uticaj – odozgo na dole – teorije inspirišu i rukovode traganje za novim zakonima i činjenicama; na osnovu poznatih zakona predviđaju se nepoznate činjenice.

PRIKAZANA STRUKTURA NAUKE JE STATIČNA I UPROŠĆENA I. Najniži nivo: empirijska baza nauke (posmatrane pojave i procesi) II. Naučni pojmovi: 1. potpuno operacionalno definisani pojmovi (intervenišuće varijable) i 2. nepotpuno operacionalno definisani pojmovi (hipotetski konstrukti). III. Zakoni i teorije: postojanje veza između pojmova, a posredno i između pojava. IV. Teorije: 1. uopštava empirijske zakone, 2. uopštava dvije posebne teorije koje sadrže hipotetičke elemente. V. Nučni sistem: integracija svih činjenica, pojmova, zakona, hipoteza i teorija. I sam naučni sistem je hipotetičan.

NAUČNE OSNOVE PEDAGOGIJE

SISTEM PEDAGOŠKE NAUKE

OTAC PEDAGOGIJE, JOHAN FRIDRIH HERBART ( ), POČEO JE PREDAVATI PEDAGOGIJU NA UNIVERZITETU U GETINGENU GODINE. TA GODINA SE RAČUNA GODINOM ROĐENJA PEDAGOGIJE KAO SAMOSTALNE NAUKE. Herbart je deduktivno zasnovao pedagogiju na: filozofiji, odnosno hrišćanskoj etici odakle, je crpio vaspitne ciljeve i psihologiji, odakle je odredio vaspitna sredstva. Osnovni put spoznaje je deduktivni – filozofski, racionalni, spekulativni. Oštro je kritikovao induktivno- empirijski pristup.

TRI PEDAGOGIJE: SOCIJALNA, INDIVIDUALNA I KULTURNA 1. SOCIJALNA PEDAGOGIJA (oslonjena na sociologiju i antropologiju) – vaspitanje za zajednicu. Predstavnici: Paul Natrop Socijalna pedagogija, Georg Kerštenštajner – građansko i državljansko obrazovanje Edvard Krik i Đovani Đentile – fašistička pedagogija, Marks, Engels, Lenjin – komunistička pedagogija, Emil Dirkem – čovjek kao društveno i individualno biće, Danas: termin socijalna pedagogija se najčešće koristi u smislu vaspitanja koje se odvija u vanškolskim institucijama.

2. INDIVIDUALNA PEDAGOGIJA (oslonjena na psihologiju, antropologiju i biologiju) – vaspitanje za pojedinca. Predstavnici: Žan Pijaže, Džon Djuj, Elena Kej, Lav Tolstoj, Marija Montesori i dr. Pravci: nova, reformna, naturalistička, personalistička, pedologija, pedagogija slobodnog vaspitanja i dr. Dijete je centar oko koga se sve okreće kao što se sve okreće oko sunca u svemiru. Smisao vaspitanja: omogućiti slobodan prirodni razvitak onoga što svaki čovjek nosi u svojoj prirodi.

3. KULTURNA PEDAGOGIJA - pedagogija kulture, pedagogija za elete a ne za mase, (prevazilaženje individualne i socijalne pedagogije) Predstavnici. Edvard Špranger, Teodor Lit, Edvard Krik, Đovani Đentile i dr. Vaspitanje je trojak proces: 1. Kultivisanje (oplemenjivanje) ljudske životinjske prirode, 2. Prenošenje i usvajanje kulturnih vrijednosti i 3. Osposobljavanje za stvaranje novih vrijednosti u kulturi.

POJAM TEORIJE Torija stoji nasuprot činjenicama. Ona je nepotvrđena hipoteza ili spekulacija o stvarnosti za koju se ne zna pouzdano da li to jeste. Prihvatanje ili odbacivanje teorije određeno je njenom upotrebljivošću, a ne njenom istinitošću ili neistinitošću. Teorija se sastoji od relevantnih pretpostavki sistematski međusobno povezanih i empirijskih definicija. Funkcija teorije sastoji se u sistematskom proširivanju znanja o značajnim pojavama koje podliježu empirijskoj provjeri. Upotrebljivost teorije ima dva činioca: 1) provjerljivost ( sposobnost teorije da vrši predviđanja koja se potvrđuju nakon što se prikupe odgovarajući empirijski podaci) 2) obuhvatnost (obim i potpunost ovih izdanaka teorije).

Sistematsko porijeklo istraživanja: pokretanje provjerljivih postavki što dovodi do jasno određenih empirijskih proučavanja. Heurističko: nagovještavanje ideje pobuđivanjem nevjerice (Frojd, Darvin).

U istoriji pedagogije pojavilo se niz teorija (pravaca, škola, projekata, koncepcija) vaspitanja. Nastajale su kao rezultat filozofskog, teološkog i naučnog poimanja čoveka, kao eho revolucionarnih pokreta, na bazi brojnih školskih reformi i sl. Vreme trajanja i uticaj pojedinih teorija je različit. Mnoge od njih nikad i nisu primenjene u praksi, dok su druge zadugo važile kao zvanične da bi naknadno bile proglašene štetnim za čitave generacije koje su u njihovom duhu vaspitavane. Pojedine teorije su tokom primene nadopunjavane, granale se, potiskivane, nanovo afirmisane i sl. Zbog toga je veoma teško pronaći prihvatljiv i merodavan princip njihovog klasifikovanja. Takvih pokušaja ima više.

Poljski pedagog, B. Suhodolski (1974) dva različita pravca pedagoškog mišljenja - dve pedagoške koncepcije, nastale kao rezultat odgovora na dva suštinska pitanja u vezi sa stvarnošću za koju valja živeti i raditi: 1. Šta treba da radim? - pita čovek za koga je stvarnost polje života i delovanja - pedagogija pripremanja za život koja usmerava sve napore u pravcu razvijanja veštine učešća u životu. 2. Kakav treba da budem? - pita čovek za koga je stvarnost svet vrednosti i obaveza. pedagogija formiranja ličnosti sa osnovnim zadatkom unutrašnjeg uobličavanja ličnosti kako bi se ona spojila sa onim što smatra vrednim. Ove dve koncepcije su se ponekad oštro suprotstavljale, a ponekad tražile pomirenje i integrisale. Suhodolski raspravlja i o "trećoj pedagogiji" - pedagogiji formiranja opšteg sistema, koja je rezultat ubrzanog razvoja, organizacije i institucionalizacije vaspitanja u savremenom svetu.

Američki teoretičar DŽ. Brubaher (1950) teorije (filozofije) vaspitanja deli u dve grupe: 1. pragmatistička (pragmatisti, progresivisti, naturalisti i rekonstruktivisti) i 2. esencijalistička (idealistička, katolička, neorealistička, racionalno-humanistička, perenialistička i esencijalistička). Jedan drugi američki teoretičar, F. Majer (1964) kao savremene koncepcije (filozofije) vaspitanja navodi sledeće: idealističku, pragmatističku, progresivističku, esencijalističku, neorealističku, neoskolastičku, perenialističku i egzistencijalističku.

Hrvatski pedagog, N. Kujundžić (1982) teorije vaspitanja deli u tri grupe: heteronomne, autonomne i dijalektičke. U heteronomne teorije ubraja: mitska shvatanja vaspitanja, religijske koncepcije, Platonovu teoriju, teorije biološke predodređenosti i savremene astralne teorije. Heteronomne teorije u tumačenju vaspitanja polaze od izvanljudskih, transcendentalnih faktora. Autonomne teorije vaspitanja sačinjavaju: nereflektirana shvatanja čoveka i vaspitanja, apstraktne prosvetiteljske koncepcije vaspitanja, sociologističke teorije vaspitanja, pragmatistička, bihejvioristička, tehnokratske, etatistička, egzistencijalistička i personalistička. Autonomne teorije vaspitanje posmatraju kao izvorno delo čoveka i društva.

Dijalektičke teorije vaspitanja su: naivne dijalektičke, idealističke dijalektičke, materijalističke dijalektičke, ibernetičke i regulacijske teorije. Dijalektičke teorije bit vaspitanja situiraju u sam vaspitni proces u kome čovek neprestano nadmašuje svoje stvarne situacije i tako ostvaruje vlastite mogućnosti.

Srpski pedagog N. Potkonjak (1978) pedagoške koncepcije analizira s obzirom na njihove stavove o: a) predmetu pedagogije, b) osnovnim metodološkim pitanjima pedagogije, c) položaju vaspitanika u procesu vaspitanja i d) sadržaju vaspitanja i obrazovanja. Uslovno smo sve teorije klasifikovali na: filozofske, psihološke, teološke i ostale teorije vaspitanja.

I. FILOZOFSKE TEORIJE VASPITANJA 1) PRAGMATISTIČKA TEORIJA VASPITANJA Pragmatistička teorija vaspitanja zasnovana je na pragmatističkoj filozofiji čiji je najistaknutiji predstavnik Dž. Djuj. Po njegovoj filozofiji objektivna istina ne postoji, istinito je samo ono što je korisno za pojedinca. Mišljenje služi kao sredstvo prilagođavanja novim prilikama (čovek ne živi da bi mislio, nego misli da bi živeo). Svaka ideja i svaka teorija vrednuje se po doprinosu koji pruža čoveku da se prilagodi stvarnosti kako bi bolje živeo. Djuj je svoj pragmatizam nazvao instrumentalizam (lat. instrumentum = oruđe) Prema instrumentalizmu naučni zakoni predstavljaju samo instrumente čija je osnovna svrha da rešavaju konkretne situacije, odnosno konkretne probleme. Istina je za njega relativna. Znanje je misao proverena u individualnoj delatnosti. Svrha znanja je prilagođavanje sredini (situaciji u kojoj čovek živi), kao i prilagođavanje sopstvenim potrebama, ciljevima i željama.

1) Iskustvo, jedno od osnovnih pitanja instrumentalizma izjednačeno je sa životom i postojanjem, a manifestuje se u estetskoj, moralnoj, političkoj i religioznoj sferi. Dve glavne osobine iskustva: 1. delovanje čoveka na spoljni svet i spoljnjeg sveta na čoveka, što uslovljava svakodnevno menjanje i bogaćenje iskustva; 2. kontinuitet iskustva - svako sadašnje iskustvo menja efekat prethodnog iskustva na osnovu čega se formiraju čovekove osobine. Vaspitanje je rekonstrukcija i reorganizacija iskustva. Suprotno individualnoj pedagogiji (vaspitni cilj formuliše na osnovu detetove prirode) i socijalne pedagogije (koja ga preuzima iz društva), vaspitni ciljevi rađaju sa iskustvom i služe kao sredstvo za usmeravanje iskustva, tj. praktičnih životnih situacija.

2) Interesovanja - četiri prirodna interesovanja: 1. za razgovor i dodir s ljudima, 2. istraživačka, 3. radna (stvaranje i građenje) i 4. interesovanja za umetničko izražavanje. U nastavi se interesovanja i napor moraju nadopunjavati. Uspeh se postiže tek kad određena delatnost za učenika ima neku vrednost, odnosno smisao.

3) Delatnost, značajno pitanje Djujove pragmatističke pedagogije. U razvoju deteta aktivnost prethodi pasivnosti, razvoj muskulature senzornom ritmu i razvitku, pokret osećanju svesnosti. Neuvažavanje ovih činjenica rezultira gubljenjem vremena i snage u školskom radu. Glavni element vaspitanja je aktivno i slobodno dete; Vaspitanje je život. Škola je zajednica u kojoj klasični oblici organizacije nastave (razred, čas, predmet, metod) gube smisao.

Sve je podređeno jedinstvu i celini iskustva u skladu sa shvatanjem da škola treba pripremati za sadašnjost a ne za budućnost. Savršenstvo vaspitanja se posmatra kao božji red, a nastavnik kao "prorok božje istine i vratar stvarnog božjeg carstva". Djujov doprinos pedagogiji prema njegovom učeniku V.H. Kilpatrik: Djuj je kao Sokrat skinuo filozofiju sa oblaka da bi je opredelio za ljude, kao Platon venčao pedagogiju i filozofiju, a kao Aristotel ublažavao konflikte.

2. Progresivistička teorija vaspitanja Progresivisti su modifikovali pragmatističke pedagoške ideje. Zalagali su se za slobodnije oblike ponašanja i za uvažavanje prirodnih osobina učenika. U fokusu njihove pedagoške delatnosti su dečja interesovanja; smatraju da ne treba učiti putem usvajanja gradiva, već rešavanjem konkretnih problema. Podsticali su fizičko vaspitanje i boravak učenika u prirodi. U školi treba da bude više saradnje nego takmičenja, a nastavnik da se ponaša kao saradnik, a ne kao rukovodilac.

3. REKONSTRUKTIVISTIČKA TEORIJA VASPITANJA Ova teorija stasala je krilu pragmatističke filozofije i pedagogije, ali su njene ideje u suprotnosti sa pragmatističkim idejama. Od godine rekonstruktivizam se utemeljuje kao veoma homogena teorija u američkoj pedagogiji. Teodor Brameld, najistaknutiji predstavnik ove teorije smatra da je moguća rekonstrukcija društva putem vaspitanja. Radi se o shvatanju da je savremene društvene krize moguće savladati vaspitanjem. U tom smislu Djujov pragmatizam nije efikasan, jer raspravlja o sredstvima vaspitanja, ali ne i o vaspitnim ciljevima. Zato vaspitanje treba osloniti na nauke o ponašanju i osposobiti građane da kontrolišu glavne društvene institucije.

4. EGZISTENCIJALISTIČKA TEORIJA VASPITANJA Ova teorija je nastala na temelju filozofije egzistencijalizma čiji su najistaknutiji predstavnici: S. Kjerkegor, K. Jaspers, G. Marsel, Ž.P. Sartre i M. Hajdeger. Među pedagozima egzistencijalističke orijentacije najpoznatiji su: G. Neler, A. Faliko, O. Bolnov i V. Bresinka. Osnovna teza egzistencijalizma je: egzistencija je primarnija od svake esencije - čovek prvo egzistira pa tek onda razmišlja o svojoj biti. Ono što istinski egzistira, stvara sebe i svet, je živi angažovani pojedinac koji "baca sebe spram budućnosti". Ne postoji, dakle, rod, nacija, društvo..., to su samo "tlapnje".

U shvatanju egzistencije postoje razlike između: hrišćanskih egzistencijalista (Kjerkegor, Jaspers, Marsel) i ateista egzistencijalista (Sartre i Hajdeger). Hrišćanski egzistencijalisti priznaju duhovnu emocionalnu spoznaju. Prema Marselu samu u "graničnim situacijama" dolazi do "osećanja egzistencije" - doživljavanja samog sebe na osnovu čega čovek doživljava i Boga. Nauka ne može da prodre do unutrašnjeg duhovnog života ličnosti. To je sfera verovanja i nadahnuća, a ne sfera logike i racionalnosti. Upravo zato nauka i odbacuje Boga jer ne može dopreti do te dubine.

Ateistički orijentisani egzistencijalisti smatraju, ako Bog ne postoji postoji bar jedno biće, a to biće je čovek, kod koga egzistencija prethodi esenciji. Ne postoji ljudska priroda uopšte jer nema Boga da je pojmi. Čovek je takav kakvim sebe pojmi, kakvim sebe hoće i kako sebe pojmi nakon egzistencije, dakle, ništa drugo nego ono što od sebe čini.

Cilj egzistencijalista je da ovakvim savremenim pogledom na čoveka prevaziđu jednostranosti idealizma, materijalizma i drugih pedagoških pravaca kako bi svoju teoriju učinili najuticajnijom. S obzirom da egzistencijalisti čoveka poimaju kao vlastiti projekat, vaspitanje onda ima smisla samo kao samoformiranje, samodeterminacija, samoprojektovanje (Sartre). Uticaj starijih na mlađe gubi smisao, tako da je vaspitanjeisključivo samovaspitanje, kao način vlastite transcendencije iz nižih u više oblike humanog egzistiranja. Krucijalni pojmovi: akcija, komunikacija, dijalog, očitovanje sopstvene biti i sl. Ceo vaspitni proces odvija se između apela i sukoba u komunikacijskom procesu slobodnih i ravnopravnih ljudi.

5. ESENCIJALISTIČKA TEORIJA VASPITANJA Osnovno stanovište esencijalizma: Vaspitanje težak posao i treba ga shvatiti odgovorno. Njegove pristalice zagovaraju organizovano, sistematsko i institucionalno vaspitanje. Naglašavaju potrebu ulaganja većeg napora u radu učenika, mentalno disciplinovanje, kao i značaj pedagoškog vođenja u procesu poučavanja. U vaspitanju treba polaziti od onoga što je bitno (esencijalno), trajno, stabilno, od onih tačaka koje čine suštinu stvarnosti, društva i čoveka. Suština vaspitanja: učiniti dostupnim svakom čoveku esencije do kojih su ljudi došli.

S obzirom na različito određenje esencija u okviru esencijalističke teorije razvila su se dva pravca: 1) zasnovan na filozofiji idealizma, neoidealizma i supernaturalizma (H. Horn, M. Demijaškovič, H. Marison, R. Rask i dr.). 2) pod imenom "naturalistički realizam" (V. Begli, F. Brid, T. Brige, I. Brubaher i dr.) je u stvari pozitivističko- scijentistička orijentacija u pedagogiji. Drugi pravac visoko ceni prirodne nauke, naučne činjenice i posebno se oslanja na bihejviorizam. U istraživanju često koriste eksperiment, statističke postupke i informatiku.

6. PERENIALISTIČKA TEORIJA VASPITANJA Preteče teorije su: Sokrat, Aristotel, Demokrit i Kant. Teorija počiva na filozofskom stanovištu: Čovek razumno biće i njegova svest (razum) je diferencija specifika u odnosu na sva druga živa bića. Dakle, potrebno je vaspitavati razum, svest i samosvest. S obzirom da je ljudska priroda, prema perenialistima, konstantna i nepromenljiva, to i koncepcija vaspitanja mora sadržavati nepromenljivo, opšte, trajno i postojano. Vaspitanje treba usmeravati na racionalnost kao osnovno ljudsko svojstvo. U okviru pravca ima nekoliko suprostavljenih varijanti: klasično-humanistička, religijsko-tomistička i naučno-pozitivistička.

7. DIJALEKTIČKE TEORIJE VASPITANJA U osnovi dijalektičkih teorija stoji pojam kretanja. Kretanje kao najobuhvatniji pojam u sebi sadrži specifične pojmove: geneza (razvoj), promena, sinteza, protivrečnost i sl. Dijalektičko tumačenje sveta je dinamičko i procesualno. Zbog toga se struktura podređuje funkciji, stalnost promeni, a vaspitanje shvata kao rezultanta delovanja brojnih faktora (nasleđe, društvena sredina, aktivnost vaspitanika). Tako shvaćeno vaspitanje je jedna od najdijalektičnijih pojava u svetu. O tome A. Graneze (1978, 24) piše: "Proučavati dijalektiku edukacije znači pristupiti strukturniim problemima na nivou istorijske konkretnosti u racionalnim okvirima koji su obeleženi protivrečnostima i suprotnostima, a koji su izvor najznačajnijih promena."

Heraklit, "otac" dijalektike, zaključuje: Kretanje je pokretač svih stvari i pojava koje jesu i koje još nisu (panta rei - sve teče) na osnovu toga tumačio čovekov život i vaspitanje. Čovek kao smrtno-besmrtno biće neprestalno se transformiše prema opštim zakonima kretanja. U prvoj fazi čovek se razvija prema gore (raste, povećavaju mu se funkcije i postaje sposobniji), da bi nakon što dosegne plato razvoja počeo da se kreće dole (smanjivanje životnih funkcija). Tri bitne činjenice starih dijalektičara za vaspitanje: 1. čovek se neprestano transformiše i pri tom prolazi kroz četiri kvalitativno različite etape (detinjstvo, mladost, zrelo doba i starost), 2. svaka od ovih etapa čini dijalektičko jedinstvo strukture i funkcije i 3. vaspitanje je rezultanta svih opštih, posebnih i pojedinačnih uticaja. Vaspitanje je podsticanje prirodnog čovekovog razvitka.

Za razvoj dijalektičke misli najzaslužniji su predstavnici idealističke dijalektičke teorije Platon i Hegel, koji su razvili čistu dijalektiku pojma. Ideja kao opšti agens sveta i života prema Platonu može se pojaviti samo na osnovu kretanja - geneze pojma. Hegel je dalje razvio ovu Platonovu misao i stvorio konzistentan dijalektički sistem na osnovu koga dijalektika postaje dominantna teorija i metoda. Za potpuno shvatanje kretanja pojma tri su glavne kategorije: identitet, negativitet i totalitet). Sve što postoji dijalektički se ponaša u obliku tog trijadičnog kretanja.

Hegel je opisao načine toga kretanja na nivou opšteg, pojedinačnog i posebnog, i prvi jasno formulisao osnovne dijalektičke zakone: zakon jedinstva suprotnosti, zakon kretanja putem protivrečnosti, zakon prelaza kvantiteta u kvalitet, zakon negacije i zakon sveopšte povezanosti i uslovljenosti.

Hegel vaspitanje shvata kao formiranje (strukturiranje) prema meri kretanja pojma. Visoko ga vrednuje i smatra da se samo putem vaspitanja čovek može izvesti iz niže, animalne sfere, i konstituisati kao autonomno racionalno biće. Stoga je njegov vaspitač racionalno oblikovana ličnost koja autoritativno i kompetentno uvodi vaspitanika u svet racionaliteta. Vaspitna tehnologija se svodi na sveopštu subordinaciju racionalitetu: vaspitača i društvenih institucija - pojmu, vaspitanika - vaspitačima. Ovakva subordinacija istovremeno znači i subordinaciju slobodi koja je za Hegela samo spoznati racionalitet.

Materijalističku dijalektiku kao nauka o najopštijim zakonima krtetanja materije razvili su Marks i Engels. Pedagoške ideje nikle na takvoj dijalektici ostvarivane su sa manje ili više uspeha u zemljama koje su gradile (grade), socijalizam, odnosno komunizam. Takva društvena praksa dodelila je pedagogiji atribute: "marksistička", "komunistička", "socijalna", "samoupravna" i sl. Rušenjem društvenih sistema zasnovanih na ideologiji marksizma na ovim prostorima srušene su i dijalektičko- materijalističke ideje koje su oni razvijali u pedagogiji.

8. VREDNOSNA (AKSIOLOŠKA) TEORIJA VASPITANJA Vrednosna pedagogija je pravac filozofske (aksiološke) pedagogije koji se razvio u Evropi u drugoj i trećoj deceniji dvadesetog veka. Najistaknutiji predstavnici su: V. Diltaj, T. Lit, E. Špranger, M. Šeler i dr. Izvori vrednosti se traže u: oblasti kulture (kulturna pedagogija), u oblasti duha (duhovnonaučna pedagogija), u oblasti religije (religiojska pedagogija), u oblasti etike, estetike itd.

Postoje tri glavna shvatanja vrednosti: 1. subjektivistički relativizam - vrednosti zavise od subjekta, 2. objektivistički realizam - vrednosti postoje kao objektivno date i ne zavise od subjekta i 3. relaciono shvatanje, objašnjava vrednosti kao vezu subjekta i objekta pri čemu se čovek posmatra kao aktivni stvaralac koji preobražava objekat, to jest prirodu oko sebe i u sebi. Ostvarivanje vrednosti povezano je s problemom odnosa vrednosti i stvarnosti. Vrednosti se pojavljuju kao norme ili ideali koji su iznad stvarnosti i koje treba dostići. Aksiološka pedagogija nastoji da utvrdi takav sistem vrednosti koji bi postao osnova ukupne vaspitne delatnosti.

Postoje brojne podele vrednosti: vrednosti individualnog života, vrednosti društvenog života, instrumentalne vrednosti, ciljne vrednosti, intelektualne, moralne, kulturne i sl. Najveća sporenja su upravo u određivanju broja i hijerarhije vrednosti.

Četiri pravrednsti, prema S. Benu: korisno, lepo, plemenito i sveto. Apriorna hijerarhija vrednosti, prema M Šeleru: 1. sveto (religiozne vrednosti) 2. duhovne (istinito, lepo, pravično) 3. vitalne (plemenito, zdravo, jako) 4. hedonističke (prijatno, neprijatno) Ove vrednosti su u odnosu subordinacije: hedonističke - vitalnim, vitalne - duhovnim, dok su sve tri podređene vrhovnoj vrednosti svetog.

E. Špranger je zasnovao hijerarhiju vrednosti na osnovu dominantnih interesovanja koja postoje u svakoj ličnosti i određuju njeno usmerenje i vladanje: 1. religijske (jedinstvo) 2. estetske (harmonija) 3. političke (moć) 4. teorijske (istina) 5. društvene (altruistička ljubav) 6. ekonomske (korisnost) U jednom piramidalnom modelu na vrhu piramide stoje religijske vrednosti, a na njenom dnu su ekonomske vrednosti.

Refleksije vrednosne pedagogije i danas su aktuelne u pedagoškoj teoriji. Vrednosti se posmatraju kao stečene dispozicije pojedinca za relativno stabilne oblike ponašanja i doživljavanja. Priznata je njihova centralna uloga u ličnosti, pre svega u formiranju identiteta i integriteta ličnosti, te u njenoj usmerenosti i doslednosti. Vrednosti služe i kao značajan faktor određivanja i operacionalizacije cilja vaspitanja. U vaspitnoj praksi ih treba otkrivati, upoznavati, buditi, doživljavati, prihvatati, usvajati, menjati, čuvati i izgrađivati nove vrednosti.

II. PSIHOLOŠKE TEORIJE VASPITANJA 1. PSIHOANALITIČKA TEORIJA VASPITANJA Osnivač psihoanalitičke teorije, S. Frojd, u strukturi ličnosti čoveka razlikuje tri unutrašnja sistema: biološki (ono ili id), psihički (ja ili ego) i društveni (nad-ja ili superego). Id je nesvesni deo ličnosti koji se sastoji od refleksa i primarnih procesa putem kojih se zadovoljavaju nagonske težnje i želje. On uvek funkcioniše na osnovu neposrednog zadovoljenja. Ego kao psihička komponenta omogućava "sekundarne procese" (opažanje, pamćenje, spoznaja i mišljenje) pomoću kojih se saznaje realnost. Ego se razvija na bazi urođenih dispozicija i na bazi iskustva. Konstantno je pod nagonskim podsticajima ida i društvenim (kulturnim) pritiskom superega.

Superego (društveni stratum ličnosti) ima dva dela: ego-ideal (uzor na koji se dete ugleda) i savest koja se sastoji od introjerizovanih (pountrenih) društvenih normi koje ono doživljava kao svoje. Pountrenje društvenih normi ostvaruje se na osnovu identifikacije sa autoritetom (najpre i najčešće sa ocem) i na bazi nagrada i kazni što ih dobiva za svoje postupke. Sve tri instance ličnosti bez obzira na njihove različite uloge i principe funkcionisanja u zdravoj ličnosti deluju relativno usaglašeno, tako da čovekova aktivnost predstavlja rezultat njihovog dinamičnog dejstva. Predominacija jedne instance ličnosti dovodi do sukoba sa drugim instancama što rezultira sukobom sa samim sobom ili sa svojom socijalnom sredinom.

Osnovni instinkti prema Frojdu su: instikt života (Eros) i instinkt smrti (Tanatos). Instinkti života: glad, žeđ i seks, održavaju čoveka u životu. Instinkt smrti je nedovoljno jasan i sam Frojd ga nije dovoljno objasnio, mada većina naučnika smatra da postoji destruktivni nagon kod čoveka okrenut prema sredini (agresija i sadizam) ili prema sebi (mazohizam).

Frojd za razvoj i ponašanje čoveka smatra najvažnijim seksualni nagon. Afirmacijom potrebe za nežnošću i ljubavlju srušen je stari moral i udareni temelji novoj kulturi. Seksualni nagon je proširen u erotski nagon (kontakt, dodir i spajanje) koga Frojd naziva libidinozni nagon a njegovu energiju - libido. Potreba za dodirom i spajanjem realizuje se tokom života preko različitih telesnih zona na osnovu čega su određene faze (nivoi) psihoseksualnog sazrevanja ličnosti: oralna - oko prve godine života, analna - između druge i treće godine, falusna - između treće i pete godine i genitalna - početak puberteta.

Prema Frojdu dete je "otac čoveka" i prvih pet godina života presudno određuju razvoj ličnosti. Ukoliko je dete u jednoj od prve tri faze razvoja suviše uživalo, ili, pak bilo frustrirano, dolazi do zaustavljanja razvoja libida i do njegove fiksacije za tu fazu. Fiksacija libida u oralnoj fazi može prouzrokovati stvaranje "analnog karaktera" sa sindromom kompulzivnosti (skup crta: urednost, preterana čistoća, tvrdičluk i sl.). U falusnoj fazi razrešava se Edipov, odnosno Elektrin kompleks. Suštinski, libidiozne želje se obično katektuju (upućuju) uz roditelja suprotnog pola. Ako ovaj kompleks ne bude prevaziđen može kasnije u razvoju ličnosti izazvati impotenciju, frustraciju, anksioznost, neurozu i sl.

Značaj psihoanalitičke teorije: Osmislila shvatanje o kontinuitetu razvoja ličnosti uz uvažavanje bioloških i socijalnih faktora. Rušeći ranije teorije o čovekovom razvoju, psihoanaliza je srušila i stari patrijarhalni sistem koji je počivao na strogoj subordinaciji, presiji i kočenju, što je sprečavalo razvoj čoveka, deformisalo ga i vodilo u neuroze. Iako ova teorija ni u jednoj zemlji nije zvanično postala osnova za vaspitni sistem, nesumnjiv je njen doprinos za razumevanje čoveka u procesu razvoja i vaspitanja.

KRITIKE 1) Empirijske postupke pomoću kojih je Frojd potvrđivao svoje hipoteze (praveći bilješke nekoliko sati poslje završenih tretmana izbjegavanje kvantifikacije svojih empirijskih podataka, tj. statističkog procjenjivanja pouzdanosti i značajnosti njegovih zapisa). 2) Mnogi dijelovi njegove teorije ne mogu imati empirijske posljedice (dobra je u objašnjavanju pojedinih fenomena - tj. sagledavanju, obnavljanjem prošlosti, kako je pojedinac stekao izvjesne stavove i načine reagovanja, ali je loša u preciznom predviđanju ponašanja nakon odigravanja tih fenomena).

2. BIHEJVIORISTIČKA TEORIJA VASPITANJA I bihejvioristička teorija ima svoje korene u Djujovom pragmatizmu. Iako joj je cilj bio da ga nadmaši, ima shvatanja da bihejvioristi idu jedan korak unatrag afirmišući grupu koja je istinski programer vaspitanja i vaspitanika. Osnovne premise bihejviorističkog modela čoveka: čovek živi u objektivnom svetu, ima ga smisla opisivati u terminima njegovog ponašanja i Čovjek je je saznatljiv u okvirima naučnih termina. Na toj liniji je i čuvena izreka DŽ. Votsona s početka ovoga veka da će od zdrave dece u odgovarajućoj okolini stvoriti onakve stručnjake kakve zaželi: lekare, pravnike, rukovodioce..., ili lopove, prosjake..., nezavisno od zanimanja ili rase njihovih predaka.

B.F. Skiner kao istaknuti predstavnik neobihejviorista još je decidniji: "Mi preduzimamo da pretskažemo i kontrolišemo ponašanje jednog pojedinačnog bića... Upravo isto onako kako se genetička obeležja koja se javljaju kao mutacija odabiraju ili odbacuju s obzirom na njihove posledice, tako se i novi oblici ponašanja odabiraju ili odbacuju preko pojačavanja. Na ovaj način bihejviorizam "proizvodnju ljudi", "inženjering ljudskih duša" proglašava domenom društvenih elita koje su sposobne da programiranim vaspitanjem "proizvedu" celo društvo.

3. HUMANISTIČKA TEORIJA VASPITANJA Preteče humanističke teorije vasopitanja javile su se već među atinskim misliocima. Oni su pod vaspitanjem podrazumevali formiranje čoveka u skladu sa svim onim što je u njemu istinski ljudsko. Potvrđuje to Protagorina misao da je čovek mera svih stvari, a cilj vaspitanja postizanje pune zrelosti - unutrašnje harmonije (euritmije), što je u stvari "kultura duše" zasnovane na oplemenjenosti. Sokrat koji je "skinuo filozofiju s neba na zemlju" i bio "filozofirajući pratilac svakog čoveka", vidio je cilj vaspitanja u "usmeravanju ljudi ka pravom cilju njihova života - ka sticanju znanja koje je istovremeno i samoostvarivanje ličnosti i njena vrlina".

Na tim osnovama animirana je humanistička ideja vaspitanja: kod humanista renesanse. u delima pedagoških klasika (Komenski, Ruso, Pestaloci, Tolstoj, Montesori i dr.), u nemačkoj idealističkoj filozofiji, kulturnoj pedagogiji i naročito, u delima savremenih psihologa humanističke orijentacije.

HUMANISTI RENESANSE Humanisti renesanse su istakli samobitnost čoveka sposobnog da se vlastitim stvaralaštvom uzvisuje do božanstvene visine. Smatrali su da čovek postaje čovekom širenjem sopstvenih granica - obuhvatanjem svega što je ljudsko. Vaspitanje tretiraju kao samoostvarivanje čoveka putem usvajanja ljudskih dostignuća - velikih dela prošlosti, posebno antičke kulture. Pod antičkim uticajem određen je i cilj vaspitanja - harmonični razvoj duše i tela. Najvažnije vaspitno sredstvo je klasično obrazovanje, to jest poznavanje antičkih pesnika i drugih spisatelja i izučavanje antičkih jezika.

J.A. KOMENSKI Humanističke ideje ukrašavaju i pedagošku misao Komenskog. Za njega je "čovek najodličnije stvorenje", a vaspitanje (umno, moralno i versko) ga formira u celokupnosti njegovog bića. Vaspitanje treba biti u skladu sa spoljnom prirodom i voditi računa o unutrašnjoj prirodi deteta. Vaspitača je uporedio sa baštovanom. Ako je baštovan dobar, on čini samo ono što biljka traži, ne želi da je izmeni i nametne svoju volju, posmatra je kako raste i dodaje samo ono što je za nju u određenom razdoblju korisno. Analogno tome, dobar vaspitač potpomaže fizički i intelektualni razvoj deteta bez ikakvog nametanja i forsiranja, dodajući mu onu intelektualnu "hranu" koju dete želi, i to onog trenutka kad manifestuje svoju "glad".

Ž.Ž. RUSO Ž.Ž. Ruso svoj humanizam gradi na veri u čoveka i na veri u prirodu deteta. Čovek je po prirodi dobar i među ljudima postoje neznatne razlike: "Sve je dobro što dolazi iz ruku tvorca stvari... U prirodnom poretku, kad su svi ljudi jednaki, poziv svih profesija jeste da budu ljudi." Konzekventno tome, vaspitanjem treba otkriti prirodu deteta i stvoriti najbolje uslove za njegov slobodan razvoj. Cilj vaspitanja autentične ljudske ličnosti sastoji se u oslobađanju spontanih snaga (prirodnih osećanja, radoznalosti prema svetu, plemenitosti prema ljudima...) koje omogućavaju čovekovu stvaralačku aktivnost.

J.H. PESTALOCI J.H. Pestaloci je pod Rusoovim uticajem odredio cilj vaspitanja kao razvoj čovekovih snaga koje su samoaktivne (same teže razvoju) pri čemu je najvažnije formiranje čoveka i čovečnosti. Upravo ta čovečnost zahteva da vaspitanje dobije svaki čovek bio on bogat ili siromah. Pestaloci je najpoznatiji među pedagozima po tome što je svoj humanizam pokazao na delu - u praktičnom vaspitnom radu. Žrtvovao je svoj život za najmlađe i najbednije, radovao se i tugovao s njima, i tako vlastitim "živim primerom" budio osećanja čovečnosti. O humanizmu Pestalocija najbolje svedoče i reči zahvalnosti uklesane na njegov nadgrobni kamen: "... otac sirotinje, učitelj naroda..., vaspitač čovečanstva... Sve za druge, ništa za sebe..."

NEOHUMANISTI Neohumanisti (Vinkelman, Humbolt, Gete...) su svoje humanističke poglede zasnovali na antičkim i renesansnim idejama humanizma. Njihove ideje su učvrstili i dalje razvili predstavnici nemačke idealističke filozofije, a posebno Hegel o kome smo u sklopu dijalektičkih teorija već govorili. Na idejnim osnovama humanizma izrasla je kulturna pedagogija sa Viljemom Diltajem i Edvardom Šprangerom na čelu.

PSIHOLOZI HUMANISTIČKE ORIJENTACIJE Ideje o humanističkoj teoriji vaspitanja osavremenili su psiholozi humanističke orijentacije (A. Maslov, K. Rodžers, E. From, K Hornaj i dr.). "Treća sila", kako je Maslov nazvao ovu psihologiju, stoji nasuprot psihoanalizi i bihejviorizmu, s čijim se viđenjem čoveka i nauke humanisti ne slažu. Osnovno pitanje "reaktivističke škole mišljenja" (psihoanaliza i bihejviorizam) postavljeno je u duhu Aristotelove filozofije: "Koje je mesto čoveka u prirodi?" Psiholozi humanističke orijentacije, pak, polaze od pitanja: "Ko sam ja?" To pitanje je postavio već sveti Avgustin, a prihvatili su ga evropski egzistencijalisti.

Radi se o holističkom principu prema kome čovek kao čovek zamenjuje ili prevazilazi zbir svojih delova (ko sam ja, izražava čovekov integritet). Odgovor na to pitanje ne daje pojedini deo, nego unutrašnja izvorna celina (stvarno samstvo, ja, duša ili psiha), koja je od početka prisutna. Olport, Maslov i Rodžers govore o stremljenju ka jedinstvu iz čega je rođena ideja o samoostvarivanju, odnosno samoaktualizaciji. Zbog toga ni jedan čovekov deo ne može biti izdvojen iz celine jer su međusobno povezani, proučavati se mogu odvojeno, ali se tumačiti mogu jedino u odnosu sa celinom. Ne priznaju jaz između duše i tela, smatarju da se u lični doživljaj sebe sama (sliku o sebi) mora uračunati i telesni doživljaj (Rodžers).

Psiholozi humanističke orijentacije pod fenomenološkim uticajem proučavaju osobu koja doživljava. Objašnjenje doživljaja i vidljivo ponašanje su drugorazredni, oni dolaze posle samog doživljaja i njegovog značenja za osobu. Interesuju ih odlike koje su isključivo ljudske (ljubav, spontanost, stvaralaštvo, duša, samoostvarivanje, više vrednosti, značenje...). Visoko vrednuju čovekovo dostojanstvo i razvoj inherentnih mogućnosti svakog pojedinca. U fokusu je osoba (kako otkriva sopstveno biće i kako se postavlja prema drugim osobama. Smatraju da ljudska priroda ne može biti do kraja određena.

Ličnost je ono što aktuelno jeste (šta radi i kako doživljava), ali i ono što će biti - potencija za samoostvarivanje. Stoga ličnost nije moguće ni u jednom trenutku potpuno i konačno odrediti, tako bismo je lišili životnog procesa. Čovek je, dakle, biće namera (intencija) zato što postavlja ciljeve, vrednuje, stvara i prepoznaje značenja. Izrastanje, samoostvarivanje, stremljenje ka zdravlju, traganje za identitetom i autonomijom, čežnja za savršenstvom, prihvataju se kao veoma rasprostranjene pa čak i kao opšte ljudske težnje (Maslov).

Implikacije humanističke psihološke orijentacije u teoriji vaspitanja su veoma snažne i značajne. S obzirom da se zdravlje i zrelost kao najpreči čovekovi ciljevi postižu samoostvarivanjem inherentnih prirodnih mogućnosti, Maslov smatra da decu nije potrebno navoditi na takmičarstvo. Ona sama trebaju otkrivati sebe (lično otkrivanje), izgraditi sopstveni identitet, zapravo da on sam izraste, a ne da im se nakalemljuje tuđ, trebaju se samoostvariti i postati svesna sebe i svojih afekata. Uloga vaspitača ogleda se u tome koliko je u stanju da razume dete i pomogne mu u samoostvarivanju. Ovakvo shvatanje vaspitanja znatno proširuje horizont vaspitnog fenomena i afirmiše neka pitanja zanemarena ili nepoznata u dosadašnjoj vaspitnoj teoriji.

NOVA HUMANISTIČKA PITANJA: Učenja na jedinstvenim doživljajima (uspeha, trijumfa, zaljubljivanja, bolesti, smrti i sl.); Učenja iz intrinsičnog interesovanja, ili kako naučiti decu da budu jaka, da sebe poštuju, da se odupru dominaciji, propagandi, slepoj inkulturaciji, modi...? Kako objasniti intuiciju, estetsko opažanje, ukus...? Kako razumeti emocije Sreća, spokojstvo, vedrina..., sažaljenje, milosrđe...), razonodu (veselje, zabavu, igru, sport...)? Kako razumeti ekstazu, ushićenost, oduševljenje,euforiju, mističan doživljaj? Šta je sa divljenjem, strahopoštovanjem, čuđenjem, nadahnućem (inspiracijom)? Šta motiviše naučnika, pesnika, heroja, patriotu, vrhunskog sportistu...? Ova, i brojna druga pitanja, stoje u predvorju najnovijeg humanističkog shvatanja čoveka koji je, kako Bugental kaže, na jednom ranom nivou sopstvenih mogućnosti.

III. TEOLOŠKE TEORIJE VASPITANJA Teološke teorije vaspitanja polaze sa stanovišta da je čovek u suštini homo religiosus (slika, odraz ili lik Boga). Varijante ovih teorija: hrišćanska, jevrejska, islamska, protestantska, neotomistička, neoskolastička i druge. Hrišćanska koncepcija vaspitanja rasprostranjena je u srednjem, novom i savremenom veku. Kao što je poznato, hrišćanstvom se otkrilo nešto sasvim novo, nepoznato dotadašnjoj religiji. Naime, u Hristu je Bog postao čovek da bi čoveka učinio Bogom. Prema tome, smisao čovekova života sastoji se u tome da on postane sličan Bogu. Analogno tome, smisao vaspitanja je u razvijanju božanske iskre (duše) koja je beskonačna u čoveku.

Bog koji se otkrio u Sinu (Bogočoveku - Isusu Hristu) prestao je biti Bog-despot i monarh. Postao je Bog ljubavi i slobode. Sam Hristos je ljubav po svojoj ličnosti i nosilac opštečovečanske ljubavi. Zato su dve njegove najveće zapovesti: "Ljubi gospoda Boga svojega, svijem srcem svojim, i svom dušom svojom, i svom misli svojom"... ljubi bližnjega svojega kao samoga sebe." (Jevanđelje po Mateju, 22; 37 i 39). Prava čovečnost je bogopodobno, božanstveno u čoveku. Da bi se potpuno ličilo na čoveka, nužno je ličiti na Boga. Isus kaže: "Carstvo Božje je u vama". Realizujući u sebi podobije (sličnost) Božje, čovek realizuje u sebi podobije ljudsko, a realizujući u sebi podobije ljudsko, on realizuje u sebi podobije Božje. Bog je čovečan, on je taj koji od čoveka zahteva čovečnost, čovek je, pak, ne traži previše.

Bogočovečnost je dvostruka tajna, tajna rođenja Boga u čoveku, i čoveka u Bogu. Postoji ne samo čovekova potreba za Bogom, već i Božja potreba za čovekom. U tome se sastoji tajna Bogočovečnosti (Berđajev). Suština hrišćanstva i njegova najveća vrlina upravo se sastoji u otkrivanju čovečnosti Boga - u Bogočovečnosti, i u prevazilaženju nadređenosti Boga čoveku na bazi saradničkih a ne podaničkih odnosa. Hrišćanska duhovnost se razlikuje od nehrišćanske po tome što na uzvisnom mestu postavlja ličnost, slobodu i ljubav. Zato je hrišćanska ideja o čoveku uzvišena ideja. Međutim, sporo se prevazilaze porobiljska i dogmatska verovanja u "strah Božji", "Adamov greh", "Pakao" i sl. Hrišćanski koncept vaspitanja je osmišljen na osnovu uzvišenog i dostojanstvenog pogleda na čoveka. To je vera u Boga i čoveka, aktivnost čoveka i Boga. Zato je hrišćanstvo viši stadij humanizma, jer je hrišćanin istovremeno i čovečan i Bogočovečan.

IV. OSTALE TEORIJE VASPITANJA 1. BIOLOGISTIčKO-NATURALISTIČKE TEORIJE Ove teorije polaze od shvatanja da je čovek u osnovi homonaturalis i da između njega i drugih živih bića nema bitne i kvalitativne razlike. Oslanjaju se na biologiju, anatomiju, eugeniku i fiziologiju. Razvoju ovih teorija doprineli su Lombrozo, Vajninger, Krečmer, Frojd i dr., koji primarnim smatraju nagone, instinkte, urođenost i nepromenljivost karaktera, te biološku zasnovanost i predodređenost strukture i dinamike ličnosti. Vaspitanje se određuje kao biološki proces sazrevanja, samorazvijanja, samoaktivnosti i sl. pod uticajem i u granicama bioloških determinanti.

Čoveku je sve unapred dato, stoga je vaspitanje izlišno, i njime se ništa kvalitativno ne može promeniti. Neke varijante ovih teorija suštinu vaspitanja vide u "kroćenju životinjske prirode čovekove". Smatraju da čovek postaje čovečniji ukoliko više uspe da obuzda, kultiviše i humanizuje svoje nagone i instinkte. Time se određuje smisao njegova bivstvovanja i analogno tome smisao i cilj vaspitanja. Biologističko-naturalističke teorije vaspitanja projektuju jedan model čoveka koji je iznad životinjske čovekove prirode i prema kome treba oblikovati svakog pojedinca. U tom oblikovanju vaspitanje ima represivnu funkciju.

2. KIBERNETIčKE TEORIJE VASPITANJA Osnovni zadatak kibernetike u području pedagogije prema L.N. Landi (1975) je razvijanje svrsishodnog sistema vaspitne tehnologije, uvođenje novih metoda i postupaka koji se nalaze na nivou savremenih naučnih i tehničkih dostignuća u cilju povećanja efikasnosti vaspitnog rada. Pristalice kibernetičke teorije vaspitanja posmatraju vaspitanje kao otvoren i nestabilan sistem koji ima tendenciju da postane stabilan. Ostvarivanje stabilnosti podrazumeva uočavanje, opisivanje, klasifikovanje i kodifikovanje svih faktora koji proizvode formativnu i transformativnu rezultantu koju predstavlja samooblikovani, autonomni čovek. Načini tog egzaktnog opisivanja i preslikavanja zovu se modeli.

H. Frank prikazuje vaspitni proces kao sistem sastavljen od 6 podsistema: 1.vaspitni cilj - dolazišno stanje svih vaspitnih transformacija, ono što se vaspitnom akcijom želi postići - autonomna ličnost. 2.vaspitanik - polazišno stanje vaspitnog procesa, subjekt vaspitne transformacije u završno ciljno stanje. 3.opšta socijalna struktura društvene i vaspitne zajednice - mesto gde se transformacija izvodi. 4.vaspitna tehnologija - mediji pomoću kojih se proces transformacije može izvoditi. 5.informacijski sadržaj - pomoću koga se artikuliše vaspitni cilj do potpune konkretizacije. 6.vaspitni proces - aktivnost kojom se vaspitne transformacije iniciraju, provode i regulišu.

V. Mužić vaspitni proces prikazuje kao transformacijski sistem sastavljen od tri podsistema: 1.vaspitni cilj - zadana vrednost (dolazišno stanje). 2.vaspitač - podsistem koji reguliše proces transformacije. 3.vaspitanik - regulisani podsistem. U situaciji kada vaspitanje prerasta u samovaspitanje Mužićev model ima sledeća tri podsistema: 1.zadana vrednost, 2.podsistem samoregulator i 3.samoregulisani podsistem.

Prognoze o daljoj primeni kibernetike u vaspitanju veoma su optimističke. Moderna tehnologija će verovatno omogućiti prelazak: sa kolektivnog na individualno obrazovanje raspoređeno tokom celog života, sa pasivnog na aktivno, ispite će zameniti individualno proveravanje rezultata. Sve ovo, naravno, treba uzeti s rezervom zato što vaspitni proces pored obrazovne ima i vaspitnu (u užem smislu), socijalizatorsku, komunikacijsku i humanu dimenziju. Pogotovo se to odnosi na vaspitanje koje se ostvaruje u području sporta.

3. ASTRALNE TEORIJE VASPITANJA Suština astralnih teorija vaspitanja sastoji se u priznavanju delovanja savršenijih svemirskih civilizacija na čoveka, njgov razvoj i vaspitanje. Njihovoj animaciji značajno su doprinela najnovija otkrića u astronomiji i iskustva stečena vasionskim letovima. U grupi ovih teorija polarizovana su dva ekstremna stanovišta: pesimističko i optimističko.

ASTRALNI PESIMISTI Astralni pesimisti smatraju da je čovek predmet odnosno igračka u rukama viših "programera" razvijenih civilizacija. Ljudi se rađaju, žive, hrane se, međusobno uništavaju itd., ali ne znaju svrhu svoje egzistencije. Ona je u rukama njihovih determinatora. Pesimisti upoređuju ljude s robotima i kiborzima. Smatraju da među njima ne postoje kvalitativne nego samo kvantitativne razlike. Dometi razvoja čoveka kao i robota su u okviru koje je odredio programer. S obzirom da čovek nije u stanju percipirati svoje ishodište i svoje dolazište, on predstavlja samo sredstvo pomoću koga bogovi odnosno predstavnici viših civilizacija ostvaruju sopstvene, čoveku nepoznate ciljeve. U astralnoj pesimističkoj teoriji obesmišljena je čovekova egzistencija, a samim tim obesmišljeno je i vaspitanje jer nije moguće definisati njegove osnovne pretpostavke - svesnost i svrsishodnost.

ASTRALNI OPTIMISTI Astralni optimisti polaze od istih naučnih pretpostavki kao i astralni pesimisti, ali iz njih izvode sasvim suprotne zaključke. Prema njima čovek je proizvod savršenijih civilizacija koje ga vode ka sve većim nivoima humanog egzistiranja. Na to upućuje cela dosadašnja istorija čovečanstva. Čovek se sopstvenim radom i stvaralaštvom, uz tajanstvenu pomoć savršenijih civilizacija, sve više približava Bogu, to jest postaje svemoćan, slobodan, sveznajući, besmrtan, svestran... Za ostvarivanje takvog čoveka, kao veoma značajan faktor astralni optimisti afirmišu vaspitanje. Vaspitanje je, naravno, određeno vanzemaljskim determinatorima bez kojih ne bi imalo nikakvog smisla.

SMISAO VASPITANJA – FILOZOFSKO-ANTROPOL STANOVITE SMISAO VASPITANJA – FILOZOFSKO-ANTROPOLŠKO STANOVIŠTE Smisao vaspitanja najčešće se izvodi iz smisla čovekova postojanja. Razmišljanjem o vlastitom postojanju i kako postojanje dovesti u sklad sa ciljem postojanja čovek je zaokupljen od antropološkog razdoblja starogrčke filozofije. Bez znanja ko je čovek, nije moguće ni vaspitanje ni obrazovanje zato što čovek konstituiše svaku svrhovitu delatnost (Sokrat). Umeće života smatrao je najtežim, ali i najvrednijim od svih umeća. Zato je neophodno upoznati samoga sebe i vaspitanjem ostvariti sebe. Tvrdnja da je vrlina isto što i znanje o njoj u kontekstu Sokratovog učenja o samospoznavanju i samoostvarivanju ima smisla. Ako je vrlina imanentan atribut čoveka (ako čovek bez vrline nije čovek) znanje o čoveku istovremeno je i znanje o vrlini, pa ko zna o vrlini treba da zna i o čoveku.

Poistovećuje se, dakle ono što čovek kao biće jeste i ono kakav on treba da bude. Ovakvo shvatanje određuje da činjenje dobra nije ništa drugo nego samo znanje u njegovoj praktičnoj primeni. Dakle, niko drage volje i sa znanjem ne može biti rđav, jer niko neće namerno raditi protiv svoje koristi. Sokratov način obučavanja podupirao je ovo stanovište, naime, metodom ironije sagovornika je najpre ubeđivao da ništa ne zna, a zatim metodom majeutike (babičke veštine) veštim pitanjima ga navodio da dođe do znanja.

FILOZOFSKE REFLEKSIJE O POSTOJANJU ČOVEKA O čovekovom postojanju izdiferencirale su se tri filozofske refleksije: 1. ontološka, koja smatra da čovek pripada materijalnoj prirodi i da se evolucijom razvija kao deo te prirode; 2. transcendentalna, koja smatra da čovek nije dio prirode i 3. fenomenološka, koja smatra da se čovek pokazuje u iskustvu (pita se za svet i zbunjen je pred svetom). Kontraverze u savremenoj filozofiji oko određivanja suštine čoveka ogledaju se u sukobu esencijalističkih i egzistencijalističkih shvatanja (M. Životić).

Esencijalisti suštinu čoveka određuju nezavisno od empirijskih oblika ljudskog života. Ž. Moriten čoveka određuje onim ciljevima koji kao "nepisani zakoni" postoje pre i nezavisno od pojedinačne ličnosti; zadatak ličnosti sastoji se u tome da te ciljeve otkrije. M. Šeler suštinu čoveka određuje tako što smatra da je on duh koji se ispoljava u "aktu ideiranja", u sposobnosti da nadmašuje svoju empirijsku egzistenciju. Tim aktom ideiranja čovek postaje tendencija, kretanje, prelaz ka božanstvu. Suština ljudskog duha se izražava preko vrednosti koje su unapred date i čovek ih tek može dokučiti jer on nije njihov tvorac.

Egzistencijalisti suštinu čoveka svode na "projekat", na ciljeve koje sebi individualna egzistencija postavlja; ništa, antecedentno izboru ne određuje njegov projekat. Čovek mora neprestano da se ostvaruje i tek u tom neprestanom naporu da uvek iznova birajući se projektuje. K. Jaspers je tvrdio da nema opštih istina o čoveku, umesto toga moguće je samo rasvetljavanje egzistencije. To se čini intuitivno neposrednim saznanjem unutrašnjeg sadržaja lične svesti drugog čoveka u procesu komunikacije egzistencija. Taj egzistencijalni napor da se ostvare vlastite mogućnosti uvek je ličnog karaktera. Smisao čovekova postojanja otkriva se, dakle, u subjektivnosti.

V. Hit (1969) govori o bihejviorističkom i fenomenološkom shvatanju čoveka. Bihejvioristi posmatraju čoveka kao pasivni organizam kojim upravljaju spoljašnji podsticaji. Zakonitosti koje upravljaju čovekom suštinski su iste kao i one koje upravljaju prirodnim fenomenima u svetu, pa se naučni metodi iz fizičkih nauka mogu koristiti i za proučavanje čoveka. Fenomenolozi suštinu čoveka vide u njemu samom. On je izvorište delovanja i slobodan je da bira u svakoj situaciji. Za proučavanje čoveka najviše odgovara metodologija fenomenologije.

U istorijskoj perspektivi smisao čovekova postojanja je različito određivan. Samim tim različito je određivan i smisao, odnosno cilj vaspitanja. Cilj je uvek anticipirao idealno zamišljen lik čoveka sa poželjnim moralnim, karakternim, radnim i drugim svojstvima i sposobnostima. Danas, u određivanju cilja vaspitanja nastoji se uspostaviti ravnoteža na tri relacije: filozofsko - antropološki, pedagoško - vrednosi i društveno - individualni ciljevi. U neposrednoj vaspitnoj praksi kao mestu ostvarivanja smisla, odnosno cilja vaspitanja neophodno je uvažavati sledeće komponente (Slika 8)

Slika 8. Filozofsko-antropološki smisao vaspitanja MLADOST DUH LIČNOST LJUBAV BITAK ČOVEKA STVARALAŠTVO LEPOTA TELO SLOBODA

BITAK ČOVEKA Središnji pojam u ovoj šemi je bitak čoveka kojim se bavi ontologija kao centralna filozofska disciplina u sklopu promišljanja bitka sveta. Termin "bitak" je nastao pretvaranjem glagola biti u imenicu "bitak". Bitak određuje prisustvo bića (sve ono o čemu se na neki način može reći da postoji - kamen, kuća, čovek i sl.). Čovek je, dakle, dio bitka sveta, "mišljenje bitka". Naporedo s određivanjem bitka sveta, ili pre njega, potrebno je odrediti bitak čoveka. Radi se u stvari o dva pitanja (ko je čovek i šta je smisao njegova postojanja), na koja filozofija daje sasvim oprečne odgovore.

To konzekventno rezultira različitim određenjima cilja odnosno smisla vaspitanja. Na osnovu prikazanih nekih filozofsko-antropoloških refleksija o ovom problemu jasno je da ni jedna od njih nema univerzalno značenje. Stoga polazimo od činjenice da se smisao čovekovog postojanja otkriva u subjektu. Njegovo razumevanje u funkciji cilja vaspitanja treba odrediti kao harmonijski duhovni i tjelesni razvoj čiji su primarni atributi: mladost, ljubav i lepota; ličnost, stvaralaštvo i sloboda.

DUHOVNOST Duh (grč. pneuma; lat. spiritus: život, duša, um) uobičajno se definiše kao "oživljavajući ili vitalni princip, nematerijalni izvor, ono što daje život fizičkom organizmu za razliku od njegovih materijalnih elemenata - dah života. U širokom smislu shvaćen duh je pokretački principp kosmosa ili duša sveta. Pojedinačni lični duh, pak, postaje duša ili misao ili ego. Pod dušom se podrazumeva nematerijalno ja koje poseduje svesno iskustvo, kontroliše nagone, žudnje i akcije i održava identitet od rođenja (ili pre) do smrti (ili posle).

Um se često u svom najširem značenju poistovećuje sa duhom. U užem smislu um označava jednu od čovekovih spoznajnih moći koja je kod Kanta, i od tada, nadređena razumu (intelektu). Um je šira i viša, a razum uža i niža spoznajna moć. Dok razum analizira i pomoću kategorija sistematizuje pomoću oseta dobijenu građu, um pomoću svojih ideja unosi dimenziju dubine i više jedinstvo u razumski sređene pojmove. Za Kanta je razum moć pravila, a um moć principa.

U pedagogiji i psihologiji koncept uma je blizak konceptu duha (duše). Posmatra se kao ishod celine psihičkog funkcionisanja pa pored razuma obuhvata i intuiciju sa afektivnom i konativnom sferom ličnosti. Stari filozofsko-psihološki problem odnosa duha i tela razrešava se i danas u okviru monizma i dualizma: monizam (telesno i duhovno se objašnjavaju istim principom i svode na istu suštinu) i dualizam (pluralizam), gde ovo dvojstvo može biti u nekoj vezi ili može postojati nezavisno jedno od drugog. Načelno, objektivističke psihologije su orijentisane materijalističkom (telesnom) monizmu, a duhovno- naučne ka duhovnom monizmu ili dualizmu. Većina psiholoških teorija je, ipak, monistička (sa preovlađivanjem uma ili tela). Praktični psihološki postupci teže dualizmu sa preovlađujućim odnosima um-telo ili telo-um.

TJELESNOST Čovekovo telo ne postoji ni kao svest ni kao stvar. Čovek nije samo ruka koja se pokreće, niti čista intencija kretanja, već i jedno i drugo istovremeno). To je razlog zbog čega se ne mogu odvojiti duhovne od telesnih funkcija osim možda putem apstrakcije. Platon je shvatio telo kao ono što individualizuje dušu. U toj individuaciji svest tela prodire u telo, a duša se rasprostire na sve njegove delove.

MLADOST Mladost je proleće čovekova života, a ljubav i lepota njeni najlepši cvetovi. O tome Dučić lepo kaže: "Tri stvari uvek idu zajedno: mladost, lepota, ljubav. Ljubi se samo u mladosti, ali se samo u mladosti i u ljubavi proživljuje i lepota. Nema ljubavi bez lepote; jer je čovek zaljubljen samo u lepotu, bilo stvarnu ili uobraženu, bilo telesnu ili duhovnu." S obzirom da su vaspitni uticaji najintenzivniji u mladosti, poznavanje ovog razdoblja čovekova života od izuzetnog je značaja.

Karakteristike mladosti koje su u funkciji smisla vaspitanja su: težnja za transcendentalnim i religioznim doživljajima, postavljanje pitanja o smislu sveta, čoveka i vlastitog života, posedovanje ličnog sveta vrednosti i ličnog morala, želja za stvaralaštvom, traženje uzora i ideala i sl. U literaturi se govori o posebnosti svake mlade generacije (Pas svakoji svoje breme nosi) po kojima se one međusobno razlikuju. Zaista je neosporno da postoji neka vrsta "generacijske filozofije života" (pogled na svet, sitem vrednosti i vrednosnih orijentacija) koje je nužno poznavati i uvažavati u vaspitnom delovanju.

LJUBAV I dok o mladosti postoje opsežna naučno-psihološka saznanja (pubertet i adolescencija), o ljubavi i lepoti najviše saznajemo od pesnika i žena. Za pedagogiju je veoma značajno upoznati i razvijati eros pedagogikus (ljubav i duhovna veza koja postoji između vaspitača i vaspitanika). Eros-pedagogikus je osnova na kojoj počiva mogućnost vaspitne komunikacije i ostvarivanja ljubavi prema znanju, mudrosti, dobroti, pravdi i sl. Ljubav je pretpostavka za poštovanje i uvažavanje ličnosti i slobode jer onaj ko voli čoveka, taj poštuje njegovu ličnost i slobodu. Značajno je takođe, upoznati i izgrađivati ljubav koju mladi čovek oseća prema Bogu, prema bližnjima i prema samom sebi, jer je prava ljubav u današnjem svetu "redak cvetak".

Erotska (partnerska) ljubav u mladosti je veoma snažna, ali se o njoj najmanje zna jer se radi o najintimnijim osećanjima koja su lična stvar svakog pojedinca u koja se niti mogu niti smeju mešati vaspitači. Indirektno je moguće pretpostaviti da ona poseduje značajnu motivacionu snagu ukoliko budi prijatna osećanja, odnosno demotivacionu ukoliko su prisutna neprijatna osećanja. Brojni autori smatraju da se u erotskoj ljubavi otkriva dublji smisao vlastitog bića i bića drugog, pojmovi "ja" i "ti" za čim u mladosti postoji neprestana žeđ i žudnja. Otkrivanje i potpunije shvatanje sopstvenog "ja" doprinosi lakšem i svestranijem njegovom usavršavanju, a otkrivanje "ti" omogućava shvatanje drugog i stvara želju da mu se pomogne. Za vaspitače je veoma važno da su kadri voleti, da razumeju ljubav i da je umeju darovati.

LEPOTA Lepota egzistira samo u jedinstvu sa istinom i dobrotom (bez njih je samo idol) kako je to već razumeo Dostojevski. Za njega je istina dobro koje promišlja ljudski um, a lepota isto dobro i ista istina koja je telesno ovaploćena u živoj konkretnoj formi. O takvoj savršenoj lepoti on govori kao o spasiocu sveta. Mladi su "apostoli lepote" upravo zbog toga što svoje telo, svoj duh, prirodu i Boga doživljavaju i spoznaju po principima lepote shvaćene u duhu Dostojevskog. Takva lepota je ostvarljiva samo ako se uvažava i izgrađuje u vaspitnom procesu, najpre kao harmonija tela i duha na osnovu čega se onda razvija smisao za lepotu u objektivnom i transcendentalnom čovekovom postojanju.

To nam u krajnjoj instanci dozvoljava da povezujemo "fiziološko" i "psihičko". Oni se reintegrišu u egzistenciju na takav način da više ne razlikujemo red bića-po-sebi i red bića-za-sebe; oboje su usmereni prema svetu. Iako je naše vlastito telo ono primordijalno polje koje prethodi svim našim iskustvima, ono nije objekt za nas nego je uvek na rubu naše percepcije i sa nama. Telo u svojoj osetilnosti sabira čitavu osetilnost sveta tako što osećajuće telo umeće svoju osetilnost u opštu osetilnost sveta koja osetilnost ima svoj osnov u istom biću stvari.

Stari estetsko određuju kao kategoriju u kojoj je ostvaren neki red u kome vlada mjera i sklad. Smatraju da izvan ostvarenog umjetničkog djela postoji objektivno mjerilo kojim se procjenjuje njegova estetska vrijednost, a potpuno zanemaruju subjektivno zadovoljstvo što ga djelo stvara. Mladi, posve suprotno, uvode pojam ukusa dovodeći estetsko u najbližu vezu sa čovjekovom subjektivnošću. Danas je estetika zasnovana kao subjektivistička disciplina koja lijepo poima na osnovu čovjekovog razuma, osjećanja i imaginacije.

Estetski fenomen je moguće spoznati jedino na nivou duha (duše) odnosno uma, tj. celinom psihičkog funkcionisanja. Pri tom pored razuma koristimo intuiciju, afektivnu i konativnu dimenziju ličnosti. To je zato što ljepota nije samo estetska nego je i metafizička kategorija. Čovek ljepotu može pojmiti samo celovito: lepa duša, lep život, lep postupak. To nije samo estetski sud, to je celovit sud.

Sadržaje estetskog vaspitanja u sportu i fizičkom vaspitanju treba tražiti u čovjekovom tijelu kao cilju i pokretu kao sredstvu izražavanja, analogno tonu u muzici, odnosno riječi u poeziji. Riječ je o kvalitativnim pokretima, nasuprot kvantitativnim, koje karakteriše: doživljaj sebe, doživljaj oblika, ekspresivni pokreti (ljupki, tužni,, dinamični), komunikacioni i simbolički pokreti.

Pokret sopstvenog tijela značajan je medij koji angažuje psihosenzorne, mentalne i psihomotorne procese. To izaziva dublje emocionalne doživljaje koji onda postaju snažan integracioni faktor ostalih psihičkih procesa u jedinstvenu cjelinu. Estetske kategorije: lijepo, uzvišeno, dramatično, komično i trgično prepoznaju se na poseban način u sportu. Oni se mogu upoređivati po stvaralaštvu u dramskoj ili filmskoj umjetnosti. Ljepote čovjeka sportiste je dvostruko subjektivna: 1. Zato što ljepotu u sportu čovjek stvara na smom sebi i 2. Zato što u tom stvaralačkom zanosu koji je pun ognja čovjek doživljava kao dio sopstvene individualnosti. Na taj način ljepota egzistira istovremeno i kao subjektivna i kao objektivna kategorija.

LIČNOST POJAM LIČNOSTI Antičko tumačenje ličnosti (persona) još uvijek je aktuelan izvor za skoro sve teorije ličnosti. U njihovo vrijeme persona je označavala masku koju su pozorišni glumci stavljali kako bi pokazali emocionalno stanje (strah, radost, tugu...) gledaocima. Persona je omogućavala istovremeno tri stvari: 1) da glumac pokaže šta zaista proživljava, 2) kako se to proživljavanje pokazuje drugima i 3) kako drugi to vide. Pored maske antički glumac je imao i svoju ulogu (dramatis personae) koja je odslikavala njegove odnose sa drugima, prirodu tih odnosa i njihovo odvijanje.

Na analognom teorijskom principu počivaju savremene teorije ličnosati. Za definisanje i shvatanje ličnosti neophodno je spoznati: Unutrašnje doživljaje koji su lični doživljaji i odnose koji iz tih unutrašnjih doživljaja proizilaze, kako se razrješavaju, ne samo uz primjenu maske, nego i putem manifestovanja kroz ulogu - ličnim odnosima i ponašanjem. U većini jezika pojam ličnosti potiče od pojma persona, ali pored termina ličnost susreće se još nekoliko termina koji se mogu dovesti u vezu sa terminom ličnost.

Osoba (lice, pojedinac) je obuhvatniji pojam od pojma ličnosti. Odnosi se na čovjekov organizam koji nije strukturiran samo od psiholoških osobina karakterističnih za njegovu ličnost nego i od tijela sa svojom anatomijom i fiziologijom uključujući ovamo i socijalnu interakciju pojedinca, njegove socijalne uloge, socijalni status itd. Individua predstavlja pojedinačan organizam (jedinstven i nesvodljiv na dijelove) za razliku od grupa organizama ili od ćelija, tkiva i organa koji sačinjavaju organizam. Naglasak je stavljen na pojedinačnost ili jednost. Individua je svaki pojedini slučaj koji se mjeri ili broji, tj. jedinica strukture ili ponašanja, ali se pri tom ne podrazumijeva ocjena integrisanosti niti pojedinačna različitost od drugih.

Lik (figura) kolokvijalno se odnosi na oblik (konturu) bilo čega, ali specijalno na konturu ljudskog tijela ili sličnost sa takvim oblikom. Figura oca ili imago oca predstavlja lice koje se stavlja namjesto oca i postaje objekt prenesenih stavova prvobitno nastalih u odnosu na oca. Figuru oca predstavlja na primjer učitelj kao surogat za oca.

DEFINICIJE Olport je godine izdvojio gotovo 50 različitih definicija ličnosti i razvrstao ih u nekoliko širih kategorija: 1) Biosocijalne definicije: ličnost se izjednačava sa vrijednošću "društvenog stimulusa" 2) Biofizičke: korijeni ličnosti su čvrsto usađeni u svojstvima i osobinama pojedinca. 3) Omnibus definicije: obuhvataju sve poznato o pojedincu. 4) Definicije koje stavljaju naglasak na integrativnu ili organizacionu funkciju ličnosti - ličnost unosi red i sklad u različite oblike ponašanja. 5) Definicije koje ističu funkciju ličnosti koja obezbjeđuje prilagođavanje pojedinca. 6) Ličnost je izjednačena sa jedinstvenim (individualnim) apsektima ponašanja pojedinca po kojima se on izdvaja od ostalih. 7) Definicije u kojima ličnost predstavlja suštinu ljudskih uslova: ličnost je onaj dio pojedinca koji ga u najvećem stepenu predstavlja, izdvaja od drugih osoba i pokazuje ono što čovjek stvarno jeste.

Ni jedna od ovih definicija ličnosti ne može se primjenjivati uopšteno zato što definicije proizilaze iz teorijskog opredjeljenja autora i konzistentno je utemeljena na njemu. Hol i Lindzi (1983, 34) smatraju da se ličnost definiše empirijskim pojmovima koji su dio određene teorije ličnosti od koje naučnik polazi. Radi se o nizu mjera ili opisanih izraza koji se primjenjuju za opis ispitivanog pojedinca prema promjenljivima ili dimenzijama koje zauzimaju centralno mjesto u okviru date teorije.

POJAM TEORIJE LIČNOSTI Teorije ličnosti imaju svoje prvo ishodište u idejama o čovjeku koje su zastupali fiozofi: Hipokrat, Platon, Aristotel, Toma Akvinski, Bentam, Kant, Kjerkegor, Lok, Niče i dr. Noviji izvori psiholoških uticaja na teorije ličnosti: 1.tradicija kliničkih posmatranja, 2.geštalt psihologija, 3.eksperimentalna psihologija i 4.psihometrijska tradicija.

Neki autori smatraju da teorijama ličnosti pripada otpadnička uloga u razvoju psihologije zato što one nisu duboko uvrežene u maticu akademske psihologije. Same teorije ličnosti su prevashodno funkcionalne po svojoj orjentaciji zato što se pretežno bave pitanjima prilagođavanja organizma (neuroze, motivacija i sl.). Svi teoretičari ličnosti bili su i praktičari i naučnici, stoga su pribjegavali postavljanju takvih problema koji će doprinijeti njihovom rješavanju.

Već smo kazali da teorija stoji nasuprot činjenicama ona je nepotvrđena hipoteza ili spekulacija o stvarnosti za koju se ne zna pouzdano da li to jeste. Teorija je pretpostavka, a prihvatanje ili odbacivanje teorije određeno je njenom upotrebljivošću, a ne njenom istinitošću ili neistinitošću. Teorija se sastoji od relevantnih pretpostavki sistematski međusobno povezanih i empirijskih definicija. Funkcija teorije sastoji se u sistematskom proširivanju znanja o značajnim pojavama koje podliježu empirijskoj provjeri. Upotrebljivost ima dva činioca: provjerljivost (sposobnost teorije da vrši predviđanja koja se potvrđuju pošto se prikupe odgovarajući empirijski podaci) i obuhvatnost (obim i potpunost ovih izdanaka teorije)

Treba razlikovati sistematsko i heurističko porijeklo istraživanja. U idealnom slučaju teorija dopušta izvođenje provjerljivih postavki što dovodi do jasno određenih empirijskih proučavanja. Ponekad teorija ima mogućnost da pokrene istraživanja nagovještavanjem ideje ili pobuđivanjem nevjerice, otpora (Frojd, Darvin) i to je njen heuristički uticaj. Značajna funkcija teorije ogleda se i u objedinjavnju poznatih empirijskih nalaza unutar logički dosljednog i jednostavnog sklopa, ali se ne smije zaustaviti na tome nego se mora pozabaviti i sa novim još neispitanim odnosima.

Ajzenkaova tri ključna principa u istraživanju ličnosti: 1.Pretpostavka o fiziološkoj podlozi osobina ličnosti (centralni nervni sistem u cjelini,neki endokrini i biohemijski mehanizmi). 2.Nužnost da koncepti teorije ličnosti budu mjerljivi (konstrukcije metrijski korektnih testova ličnosti za pretpostavljene osobine). 3.Mogućnost generalizacije teorije i na ispitanike na kojima teorija nije bila provjeravana (relevantnost pretposavljenih osobina ličnosti za realno ponašanje ljudi).

Olportovih pet suštinskih kriterijuma koje treba da zadovoljava teorija ličnosti: 1) posmatra ličnost kao da je usredištena u organizmu; 2) mora biti dinamička,dobro opskrbljen (pun a ne prazan organizam); 3. uzima motivaciju kao stvar aktuelnih struktura i funkcija a ne samo kao produženje ranijih sila, "funkcionalna autonomija motiva", usmjerava život ciljevima na osnovu aktuelnih: struktura, aspiracija i uslova; 4) koristi se jedinicama analize koje su u stanju da pruže "živu sintezu"; jedinice treba da su takve da njihova resinteza daje sopstvenu, jedinstvenu strukturu i funkcije, a ne apstraktnu i tuđu, vještačku neživu cjelinu; 5) oslanja se (ne isključivo) na fenomen samosvijesti, tj. na pojam o sebi, svome ja, koji ne treba da bude određen kao kod filozofa.

Pek i Vitlou smatraju da većina teorija ličnosti naglašava tri opšta obilježja ličnosti: 1.integritet (jedinstvo, cjelovitost), 2.identitet (jedinstvenost, osobenost) i 3.relativna dosljednost u ponašanju.

RAZLIČITI PRISTUPI U PROUČAVANJU LIČNOSTI 1) Kako je Nemanja interesantna ličnost? (idiografski: individualni, klinički, ličnost pojedinca, duhovno-naučna psihologija, intuicija, introspekcija, jedinstvene crte, razumijevanje, subjektivno). 2) Kako je ličnost interesantna stvar? (nomotetski :opšti zakon, statistički, dimenzionalni, ličnost uopšte, univerzalno, prirodno-naučna psihologija, eksperiment, analiza, objašnjenje, objektivno).

Oba pristupa su podjednako tačna zato što se termin ličnost odnosi i na psihu-u-posebnom smislu i na psihu uopšte. Stoga treba biti spreman na brzo pomjeranje pažnje sa posebnog na opšte (sa konkretne ličnosti na apstraktnu) i obratno. Ono što doznajemo o Nemanji pomaže nam da upoznamo čovjeka-uopšte, a što znamo o čovjeku- uopšte može se djelimično primijeniti na Nemanju. Sama ličnost je univerzalna pojava iako se nalazi samo u individualnim oblicima. Olport prihvata formulu o tri grupe normi u psihologiji ličnosti:

Olportove tri grupe normi u psihologiji ličnosti: Svaki čovjek je u izvjesnom pogledu: 1) kao svi drugi ljudi (univerzalne norme) 2) kao neki drugi ljudi (grupne norme) 3) kao ni jedan drugi čovjek (idiosinkratičke norme). Univerzalne i grupne norme spadaju u nomotetičku nauku. Iindividualne norme su dio idiografske nauke.

TEORIJA GORDONA OLPORTA ( ) Sve knjige o psihologiji ličnosti u isto vrijeme su i knjige o filozofiji ličnosti mada je to najčešće vješto prikriveno. Za osnovu teorije ličnosti Olport je uzeo humanistički personalizam Ovaj personalizam je na različite načine povezan sa njemačkim idealizmom, protestantskom teologijom i tomističkom misli. Olport preferira i njeguje idiografski (morfogenetički) u odnosu na nomotetski (dimenzionalni, statistički) pristup. U žiži njegovog proučavanja ličnosti stoje shvatanja o ličnosti kao složenom jedinstvu, jedinstvenosti (osobenosti) svake ličnosti i o ličnosti kao neprestanom rastu - nastajanju (postajanju).

Pojam i definicija ličnosti Čovjek se ne rađa kao ličnost, nego tek razvojem to postaje. Nasljeđem dati sirovi materijal (temperament, inteligencija i tjelesna građa) omogućava formiranje složenog jedinstva (unitas multiplex) ličnosti. Karakter je za Olporta etički pojam putem koga se ličnost u cjelini ili neki njen dio ocjenjuje kao poželjan ili nepoželjan s aspekta određenog društvenog ili moralnog standarda. Definicija: "Ličnost je dinamička organizacija onih psihofizičkih sistema unutar individue koji određuju njeno karakteristično ponašanje i karakterističan način mišljenja." (G. Olport, 1969,43).

Sklop ličnosti Crte - osnovne jedinice i najadekvatniji nivo analize u proučavanju ličnosti. To su determinišuće tendencije ili predispozicije da se na slične draži reaguje na sličan način. "Crta je neuropsihička struktura koja ima svojstvo da mnoge draži učini funkcionalno ekvivalentnim i da započne i vodi ekvivalentne (smisaono dosledne) oblike adaptivnog i ekspresivnog ponašanja." "Lična dispozicija je uopštena neuropsihička struktura (svojstvena individui), sposobna da mnoge draži učini funkcionalno ekvivalentnim i da uvede i vodi dosledne (ekvivalentne) oblike prilagodljivog i stilskog ponašanja." Stvarna razlika između crte i lične dispozicije sastoji se u tome što crte, za razliku od ličnih dispozicija, nisu svojstvene pojedincu, već jednu crtu može da dijeli veći broj pojedinaca. Tako određen, pojam crte pripada psihometrijskoj, a pojam lične dispozicije idiografskoj tradiciji.

JOŠ O CRTAMA I LIČNIM DISPOZICIJAMA 1) Postoje stvarno u organizmu kao neuropsihička struktura, još uvijek se ne mogu neposredno proučavati,o njima se mora zaključivati na osnovu ponašanja konkretne ličnosti (lične dispozicije) ili rasprostranjenog ponašanja u nekoj populaciji (opšte crte, odnosno crte); 2) Relativno su nezavisne, ali i povezane u okviru sistema (sklopa) ličnosti pa se neke od njih djelimično preklapaju; 3) Kao dispozicije za slično ponašanje u različitim situacijama ponekad se manifestuju kao "nedosljedno ponašanje" ali to ne znači da dispozicija ne postoji, nego osoba možda posjeduje kontradiktorne crte ili crta nije dovoljno integrisana u sistem ličnosti ili ne dolazi do izražaja u ukupnom sistemu ličnosti.

GLAVNE, CENTRALNE I SEKUNDARNE LIČNE DISPOZICIJE Glavna dispozicija (istaknuta crta, vladajuća strast, tema jedinstva, korjen života) je tako opšta da se manifestuje u svim aktivnostima pojedinca. Centralne dispozicije – manje uopštene, predstavljaju veoma karakteristične ponašanja pojedinca, rijetka je ličnost koja ima samo jednu glavnu dispoziciju. Izgleda da se žiža života nalazi u jednoj pregršti ličnih dispozicija među kojima se može praviti razlika. Olport pretpostavlja da postoji svega centralnih dispozicija. Sekundarne lične dispozicije su manje vidljive, manje uopštene i manje uključene u neku akciju, dok su više usmjerene na draži na koje osoba reaguje; one dolaze do izražaja u situaciono uslovljenom ponašanju pojedinca.

Navike, stavovi i intencije Crte su opštije tendencije u odnosu na navike I stavove, to su u stvari integrisane navike pa zbog toga obezbjeđuju relativno dosljedno ponašanje ne samo u sličnim nego i u različitim situacijama, dok navike određuju isto ponašanje u istim situacijama. Crte su opštije dispozicije i u odnosu na stavove. Dok se stav uvijek odnosi na određeni objekat i znači njegovu evaluaciju, crta se izražava kao opšti način ponašanja pojedinca i ne odnosi se na određeni objekat. Stavovi mogu biti specifični a crte su uvijek opšte. Stavovi imaju svoju usmjerenost za ili protiv nekog objekta, dok crte ne izražavaju ovako jasnu usmjerenost. Intencije (namjere, želje, nade, ambicije, aspiracije, planovi) ključ za razumijevanje aktuelnog ponašanja ličnosti.

RAZVOJ OSJEĆANJA SEBE (PROPRIUM, OSOBENO, SAMSTVO) Osam aspekata propriuma:: 1.Tjelesno ja 2.Samoidentičnost 3.Samocijenjenje 4.Proširenje sebe 5.Slika o sebi 6.Ja kao razuman rješavalac 7.Samosvojne težnje 8.Saznavalac

Funkcionalna autonomija motiva Najpoznatiji i najsporniji Olportov pojam. Adekvatna teorija ljudske motivacije treba da ispuni četiri zahtjeva: 1) priznati savremenost motiva; svi oni djeluju u sadašnjosti, a ni jedan u prošlosti; 2) mora biti pluralistička -uvažavanje brojnih motiva; 3) dinamička snaga kognitivnih procesa (planiranje, namjera); 4) treba predstavljati stvarnu jedinstvenost (osobenost) motiva kakve ih nalazimo pri izučavanju stvarnih života.

Dva nivoa funkcionalne autonomije motiva 1) perseverativna koja se iscrpljuje u onom što su ili se pretpostavlja da su prosti neurološki principi, odnosno lokalni samoodržavajući sistemi 2) samosvojna koja zavisi od izvjesnih filozofskih pretpostavki u vezi s pravom prirodom čovjekove ličnosti pa je centralna za glavne težnje u životu. Primjer: Moreplovac je plovio da zarađuje za život i tako stekao ljubav prema moru. U međuvremenu on je postao bogati bankar, prvobitni motiv za plovljenjem je uništen, ali ljubav za morem i dalje postoji, čak se i pojačava. "Funkcionalna autonomija smatra zrele motive kao raznolike, samostalne, savremene sisteme koji izrastaju, iz predhodnih sistema, ali su funkcionalno nezavisni od njih... život drveta je nastavljanje života njegovog semena, ali seme više ne održava i ne hrani potpuno izraslo drvo."

Jedinstvo, osobenost i postajanje (nastajanje) linčosti Suštinske karakteristike Olportove teorije ličnosti: a) ličnost kao složeno jedinstvo b) jedinstvenost svake pojedine ličnosti i c) ličnost kao stalni rast i postajanje (nastajanje)

Jedinstvo ličnosti Jedinstvo ličnosti se formira iz nasljeđem datog sirovog materijala putem razvoja i učenja. Specifične reakcije se integrišu u navike, a navike u personalne dispozicije ili crte. Neke personalne dispozicije (naročito vrijednosti) postaju karakteristične i dominantne za pojedinca, a iz težnje da ih realizuje, ostvaruje se jedinstvo ličnosti. Jedinstvo ličnosti podupire glavna dispozicija, međuzavisnost dispozicija i pojam sebe u razvoju ličnosti, te filozofsko stanovište o težnji kao izvoru jedinstva ličnosti. Ličnosti kao strukture funkcioniše svojom cjelokupnošću, tj kao sistem koji se definiše kao "složaj elemenata u uzajamnoj interakciji.

Ličnost kao i svi živi sistemi pripada klasi otvorenih sistema koje karakterišu četiri kriterijuma: 1) međusobna razmjena materije i energije, 2) homeostaza (nastojanje da se uravnoteže unutrašnji i spoljašnji utisci kako bi se postiglo stanje mirovanja ili ravnoteže), 3) povećani red u toku vremena (stalno povećavanje čovjekovih ciljeva u životu i njihovo morfogenetsko desktop na sistem kao cjelinu) i 4) transakcija sa sredinom (ličnost kao interpersonalni sistem - društvene interakcije sa drugim ljudima). Savremene teorije ličnosti (biologističke, pozitiivističke) uzimaju u obzir samo prva dva kriterijuma otvorenog sistema koja su jasno prisutna u svim živim organizmima.

Jedinstvenost ličnosti Svako ljudsko biće (izuzev identičnih blizanaca) jedinstvenog je genotipa zbog velikog mogućeg broja kombinacije gena predaka, pa zato ne postoji mogućnost da se jednako razvijaju, pogotovo, kada se tim genetičkim razlikama dodaju razlike koje će nastati u sredinama i iskustvima svakog živog bića. Bbiohemijska individualnost: višestruka varijacija u težini i veličini žlijezda sa unutrašnjim lučenje, raznolika je potrošnja vode, potreba za mineralima i vitaminima, osjetljivost na bolesti, jačini i ispoljavanju seksualnih nagona. Morfologija nervnog sistema: različita po broju, veličini i rasporedu neurona.

Ovakav raspon genetičke struktiralne biohemijske varijabilnosti uslovljava u velikoj mjeri variranje svih psihološkoh funkcija. Individualnost nije prost zbir svih posebnih odstupanja od hipotetskog prosječnog čovjeka. Njegovo nasljeđe, rano iskustvo, temperament, sposobnost mozga, motivi itd. su povezani u jedno individualno funkcionisanje, oni sačinjavaju jedan sistem sastavljen od raznih podsistema. Ekspresija je za Olporta vjerovatno najkonzistentniji dio ličnosti. Zbog toga je način ekspresije i stil pojedinca najvažniji put za razumjevanje ličnosti.

Postajanje (nastajanje) Lokovska i sva pozitivistička tradicija: duša pojedinca na rođenju je "tabula rasa", a sam intelekt pasivna stvar koja stiče sadržaj i srtukturu utiskivanjem čulnih doživljaja. Lajbnickovska tradicija: intelekt je neprestano aktivan sam po sebi, posvećen racionalnom rješavanju problema i sklon da manipuliše čulnim podacima u skladu sa sopstvenom inherentnom prirodom. Lajbnicovska tradicija: osoba nije zbir nego izvor radnji, a njena djelatnost nije posljedica podstreka izazvanih unutrašnjim, odnosno spoljašnjim draženjem, već je svrhovita. Da bi se razumjela jedna osoba neophodno je uzeti u obzir šta ona namjerava biti u budućnosti. Ideja o svrhovitosti potiče još od Aristotrelove doktrine o entelehiji. Napajala je duh Lajbnica, Tome Akvinskog, Spinoze, K. Rodžersa, A. Maslova i dr.

Ključni element za sve njih je da kao bitnu čovjekovu karakteristiku ističu njegovu konzistentnu težnju za samoaktualizacijom, intencijalizacijom i sve potpunijim razvitkom svojih mogućnosti. Njegujući Lajbnicovsku tradiciju Olprt objašnjava ličnost kao neprestan rast i razvoj, odnosno postajanje (nastajanje). Ličnost nikad nije statično jedinstvo, već jedinstvo koje se stalno razvija i ostvaruje na taj način što postavlja sve nove i nove dominantne ciljeve i vrijednosti kojima čovjek teži i koji sve potpunije izražavaju njegovu sopstvenost.

ZRELA LIČNOST Proširenje osjećanja sebe putem mladalačke ljubavi, novih ambicija, prijatelja, grupa i naročito budućeg poziva koji se prisajedinjuju osjećanju sebe i postaju činioci sopstvenog identiteta. Topao odnos prema drugima se odnosi na veliku prisnost kao što je ljubav prema porodičnom životu ili duboko prijateljstvo i saosjećanje kao sposobnost da se razumije, poštuje i cijeni pravo stanje svih ljudi. Emocionalna sigurnost (samoprihvatanje) je u osnovi kontrola emocionalnih stanja na način da se ne dođe do impulsivnog reagovanja niti do ometanja sreće drugih ljudi.

Realna percepcija, umijenja i dodijeljeni zadaci je takvo opažanje u kome čovjek vidi predmete, ljude i situacije onakve kakve jesu i umije da obavlja važan posao. Samoobjektivizacija: uviđanje i humor (poznavanje samog sebe onakvog kakav jesam). Uviđanje i humor su u visokoj korelaciji i najvjerovatnije su istovjetan fenomen samoobjektivizacije. Sokratovski je ideal "spoznati samoga sebe". Pravo je umijeće pronaći indeks uviđanja na relaciji između onoga: što čovjek stvarno jeste, onoga što on misli da jeste i onoga što drugi o njemu misle da jeste; znati šta čovjek može, šta ne može i na osnovu toga zaključiti šta treba da radi.

Ujedinjujuća filozofija života se odnosi na osnovni cilj i smisao života a njega najbolje prezentuje sistem vrijednosti što ih je pojedinac razvio tokom života zato što osmišljava ono što čovjek čini i doživljava. Nema univerzalne filozofije života kao što nema ni vrhovne vrijednosti koja bi bila prihvatljiva za sve ili većinu ljudi. Istina, brojni autori religiju smatraju najobuhvatnijom i u najvišem stepenu integrišućim faktorom od svih drugih vrijednosti zato što ona nastoji da ujedini sve ono što se nalazi unutar iskustva i sve ono što se nalazi van njega. Olprt nije na strani ovakvog shvatanja i smatra da je moguć visok stepen ujedinjavanja i u drugim pravcima, a ne samo u religiji.

KRITIKE Nije istaknut odgovarajući značaj uloge socijalne sredine u formiranju ličnosti. Neprihvatljiva je Olportova postavka o djelimičnoj diskontinuiranosti između normalnog i nenormalnog, između djeteta i odraslog, između životinjskog i ljudskog. Olport zapostavlja ono što je zajedničko i opšte u ličnosti, a pretjerano naglašava osobenost svakog pojedinca. Nije dovoljno ubjedljivo obrazložio funkcionalnu autonomiju motiva. Olportova teorija se nije pokazala kao uspješna podloga za empirijska provjeravanja sa izuzetkom područja izražajnog ponašanja.

TEORIJA HANSA JIRGENA AJZENKA ( ) Kako smo već naveli, Ajzenk je među prvima ukazao na osnovne uslove koji teoriju ličnosti čine teorijom. Na toj osnovi je sagradio vlastitu, sveobuhvatnu i konzistentnu teoriju ličnosti. Ličnost je definisao kao "... manje-više stabilnu i trajnu organizaciju karaktera, temperamenta, intelekta i tijela nekog lica što određuje njeno jedinstveno prilagođavanje sredini." Ličnost opisuje uz pomoć tri dimenzije širokog opsega koje su međusobno nezavisne, nijesu u korelaciji. Ajzenkovo shvatanje ličnosti zasnovano je na hijerarhijskoj organizaciji svojstava ličnosti prema nivou opštosti:

Nivo specifičnih reakcija: najniži stepen integracije, odnosi se na reakcije koje se događaju u specifičnim situacijama. Nivo uobičajnih reakcija (navika) koje su nešto opštijeg karaktera, ponavljaju se i izazvane su pod istim uslovima. Nivo crta koje predstavljaju uočenu konstelaciju individualnih, istih ili sličnih tendencija za akciju u istim ili sličnim situacijama, odnosno u situacijama koje osoba opaža kao slične. Nivo tipa kao uočena konstelacija ili sindrom crta.

Analognu organizaciju Ajzenk nalazi i u kognitivnoj sferi ličnosti. najopštija ideologija odgovara nivou tipa u strukturi ličnosti; stavovi - nivou crta; uobičajena umenja - uobičajnim reakcijama (navikama) i specifična mišljenja - nivou specifičnih reakcija u sferi ličnosti.

Glavni tipovi (faktori, dimenzije) ličnosti Dva glavna tipa ličnosti: 1. ekstraverzija-introverzija 2. neuroticizam. Kasnije im je dodao i treći - psihoticizam. Faktori su nastali na osnovu psihometrijskih rezultata kliničkih studija ličnosti. Najčešće analizirana dimenzija ličnosti u okviru Ajzenkove teorije bila je ekstraverzija-introverzija, a taj nalaz potvrđuje njegovo shvatanje o dva tipa ličnosti: ekstravertnom i introvertnom.

Ekstravertne osobe Postižu visoke rezultate na skali eksrtaverzije- introverzije. Karakterišu ih sledeće osobine: orijentisanost na druge ljude, društvenost i komunikativnost. U ponašanju su otvoreni, impulsivni, hoće uzbuđenja i rizike. Raspoloženje im je uvijek optimističko, živahni su, prijatni i spremni na šalu. Dinamične su i preduzimljive, sklone agresivnim reakcijama, brzom mijenjanju raspoloženja, teško kontrolišu osjećanja i nijesu pouzdani.

Introvertne osobe Postižu niske rezultate na skali eksrtaverzije-introverzije. Zatvorene su, mirne i više povučene osobe. Sem prema bliskim prijateljima, rezervisane su i na distanci, pa se teško upuštaju u komunikaciju. Ne uzbuđuju se lako, niti vole uzbuđenja, pa svoja osjećanja drže pod strogom kontrolom. Rijetko ispoljavaju agresivne reakcije, pažljive su, sklone razmišljanju i upornom radu. Većina ljudi, međutim, pripada "središnjim" tipovima - nijesu ni suviše otvoreni, ni suviše zatvoreni.

Neuroticizam Neuroticizam kao druga dimenzija definisan je kao emocionalna nestabilnost. Njegovu fiziološku osnovu čine vegetativni nervni sistem zajedno sa limbičkim sastavom i naročito njegov simpatički ogranak. Osobe koje postižu visok skor na ovoj skali su: emocionalno preosjetljive, neadekvatno reaguju u stresnim situacijama i situacijama deprivacije (osujećenja). pate zbog poremećaja sna, nemaju apetit, anksiozne su i sl.

Psihoticizam Psihoticizam - treća dimenzija, definisan je kao sklonost neobičnom, antisocijalnom i emocionalno hladnom ponašanju. Fiziološku osnovu ove dimenzije čini biohemijska neravnoteža u centralnom nervnom sistemu. Osobe koje imaju visok skor na skali psihoticizma karakteristične su po sljedećem: imaju manje ideja, neodlučne su, slabije im je pamćenje i koncentracija, aspiracije im nijesu u skladu sa realnošću i sl.

Ajzenkov neurološki koncept ličnosti Sagledana kroz ovakav koncept struktura ličnosti je rezultat interakcije: 1) nivoa aktivacije koji zavisi od funkcije retikularnog aktivacijskog sistema (RAS), a koji je odgovoran za prosječan nivo aktivacije na kom osoba uglavnom živi (različit i tipičan za svakog) i 2) ukupnog potencijala svake osobe da neurotično reaguje (dimenzija neuroticizma, odnosno stabilnosti- nestabilnosti). Odstupanja od prosječnog nivoa aktivacije zavisi od faktora spoljašnje sredine, ali i od konstelacionih činilaca, čime Ajzenk naglašava ulogu somatskih činilaca u strukturi ličnosti.

Ajzenkovi instrumenti (upitnici) za mjerenje osnovnih dimenzija ličnosti Motslijev inventar ličnosti (MPI) sa 48 stavki (ajtema) kojim se ispitivala ekstravertnost-introvertnost i neuroticizam. Ovaj test je kasnije prevaziđen, EPI (Eysenk Personality Inventory) sa 57 ajtema. Potom je sačinjena nova verzija EPI sa 95 stavki koji mjeri P-psihoticizam, E-ekstraverziju, N-nezroticizam i L- laj skalu koja, kako kaže Ajzenk, mjeri stabilnu crtu ličnosati nezavisnu od prethodnih, a koja izražava sklonost ispitanika da ne navode tačne odgovore.

Primjena Ajzenkovih instrumenata u psihologiji sporta Motslijev inventar ličnosti primijenili su u svojoj studiji Havelka i Lazarević (1981, ) na reprezentativnom uzorku koji su sačinjavali vrhunski i standardni sportisti i nesportisti. Pronađena je statistički značajna tendencija veće učestalosti ekstravertnih u uzorcima aktivnih sportista. Viši nivo otvorenosti, komunikativnosti itd. je i očekivan u sportskoj populaciji. Ova složena i veoma prodorna dimenzija ličnosti se često shvata kao generalno-tipološka i često se povezuje sa konstitucionalnim faktorima. U pogledu utvrđene emocionalne stabilnosti vrhunski sportisti su značajno ispred standardnih, a oba sportska uzorka daleko ispred nesportista. Iz toga proizilazi da je nivo emocionalne stabilnosti jedno od najopštijih psiholoških distinktivnih svojstava sportista, te predstavlja bitnu odrednicu njihove motivacione strukture.

VRIJEDNOST AJZENKOVE TEORIJE LIČNOSTI zasnivanost na savremenoj neurološkoj osnovi, kad je psihologija sporta u pitanju, u njenom bihejvioralno orjentisanom teorijskom pristupu, koji je podržan sopstvenim psihometrijskom instrumentom S-R tipa (stimulus-response model).

Ličnost i vaspitanje Ličnost se često određuje kao smisao čovekova postojanja i kao cilj vaspitanja. Bilo da je ideja potekla iz hrišćanske ili humanističke mudrosti u vaspitanju se mora uvažavati činjenica da je svaki čovek pozvan da postane ličnost odnosno osoba. Dok god živi čovek samim tim svedoči sopstvenu vrednost i ne sme nikada biti smatran sredstvom nego uvek ciljem. Realizacija ljudske ličnosti pretpostavlja promenu i novum, ali i nešto nepromenljivo bez čega nema ličnosti. Čovek mora ostati veran sebi i sačuvati svoj lik predodređen za večnost.

Cilj vaspitanja - slobodna, svestrano razvijena ličnost Svestranost ima svoje korene već u atinskom pojmu kalokagatije (lep i dobar) sa ciljem harmonijskog razvoja tela i duše, u Pestalocijevom harmonijskom razvoju svih ljudskih moći, u idejama humanizma i renesanse, neohumanističkom, kao i u najnovijem humanističkom pogledu na čoveka. Ostvarivanje svestranosti podrazumeva tri aspekta: generički, društveno-istorijski i personalni, To znači prenošenje iskustva prethodnih generacija, razvoj svih personalnih potencijala i uspostavljanje odnosa između pojedinca i društva.

U savremenim psihološkim teorijama ličnost se posmatra kao kompleksna struktura čije su osnovne karakteristike: integritet (celokupan pojedinac a ne samo neki njegovi psihički procesi i identitet, (svaki pojedinac se razlikuje od svakog drugog po osobinama i njihovoj međusobnoj povezanosti. Zbog toga vaspitni uticaji na pojedine osobine ličnosti imaju efekta ako se vrše preko ličnosti u celini jer na taj način doprinose njegovanju i očuvanju njenog integriteta. Svestranost treba shvatiti kao mogućnost emancipacije ličnosti i njenih autentičnih vrednosti za što je neophodno obezbediti demokratske i stvaralačke odnose u vaspitanju koji će uvažavati ličnost i podsticati je na aktivnost i samoaktivnost.

Stvaralaštvo Stvaralaštvo kao bitna karakteristika svake čovekove delatnosti u vaspitanju ima specifična obeležja. Konkretno, radi se o stvaralčkom procesu formiranja ličnosti. Pedagoško iskustvo pokazuje da postoje stvaralačke sposobnosti kod svakog deteta. One su neposredno povezane sa maštom, a ispoljavaju se u igri, sportu, govoru, crtanju i sl. Zbog toga savremeni školski sistemi afirmišu kreativnost, samostalnost, radoznalost, inicijativnost i originalnost kod učenika. Govori se o problemskoj nastavi u kojoj su zastupljeni novi oblici, metode i nastavna tehnologija, a učenici i nastavnici stavljeni u situaciju istraživača.

U izmenjenoj ulozi nastavnik kreira takve nastavne situacije koje podstiču učenikovo kreativno ponašanje, pomaže a ne nameće gotova rešenja, ali ne dozvoljava stihijnost i anarhiju. Kako pokazuju empirijska istraživanja, ovakva nastava ima niz prednosti u odnosu na tradicionalnu nastavu. Pre svega, ona razvija stvaralačko mišljenje: originalnost (pronalaženje novih odgovora), fleksibilnost (sposobnost menjanja usmerenosti) nasuprot rigidnosti (krutosti) i fluentnost (sposobnost predlaganja novih ideja). Ova nastava razvija sposobnost redefinisanja (prilaz poznatom na nov način), osetljivost za probleme, samostalnost, lakše snalaženje u novim situacijama, veću motivisanost, radost i zadovoljstvo kada se postigne uspeh, emocionalnu stabilnost, hrabrost, disciplinovanost, kritičnost, maštovitost i sl.

Sloboda se različito određuje u pojedinim filozofskim i pedagoškim teorijama. Pristalice slobodnog vaspitanja, naturalizma, pedocentrizma i personalizma glorifikovali su prirodu deteta i njoj sve potčinjavali. Savremeno poimanje slobode plod je novovekovnog i modernog shvatanja autonomije i samoodređenja čoveka. U Kantovoj filozofiji sloboda je konstitutivni faktor za moralno delovanje. Kategorički imperativ: "Radi tako da maksima tvoje volje u svako doba može ujedno da vredi kao princip opšteg zakonodavstva", ne znači sputavanje i pokoravanje ličnosti, već njeno uzdizanje do zakonodavstva sopstvenog uma (što predstavlja čast i dostojanstvo), a poštovanje kategoričkog imperativa garancija je ostvarenja slobodne moralne ličnosti.

Odnos između slobode i nužnosti najdetaljnije je protumačio Hegel. Polazeći od Spinozine teze da je sloboda spoznata nužnost, tj. sloboda je najbolja moguća procena nužnosti, on negira da je sloboda prirodni dar nezavisan od prirodnih i društvenih zakona. Sloboda se stiče i za nju se treba boriti. Biti slobodan znači uložiti svesni napor da se ovlada prirodnim, društvenim i zakonima sopstvenog života. From smatra da je čovek stvarno slobodan ukoliko su ispunjena tri uslova,ako je: ekonomski, intelektualno i moralno slobodan.

Ekonomska sloboda: ogleda se u čovekovom neotuđivom pravu na rad i proizvode svoga rada, Intelektualna sloboda: čovek je slobodan ako može da izabere, a izabrati može ako dovoljno zna kako bi mogao upoređivati. Moralna sloboda: čovek ne može biti slobodan ako je rob svojih strasti, već jedino ako poseduje ideal i filozofski stav kao uslov da obavlja smisaonu aktivnost u životu. Disciplina u vaspitnoj praksi može omogućiti ili sputati slobodu ličnosti. Valorizacija discipline se određuje s obzirom na ciljeve kojima je usmerena. Razvijanje svesne discipline koja usmerava ličnost na svesno upravljanje svojim postupcima uz spoznaju nužnosti (korisnosti i obaveznosti) moralnih kriterijuma omogućava poželjnu slobodu u vaspitanju.

KONSTITUTIVNE KATEGORIJE PEDAGOGIJE SPORTA Za razumevanje pedagogije sporta, odnosno za određivanje vaspitne funkcije sporta neophodno je uspostaviti relaciju: igra - sport - vaspitanje. Prethodna poglavlja su posvećena osnovnim problemima vaspitanja, dok će u ovom veća pažnja biti posvećena igri i sportu u svetlu vaspitanja. Igru i sport nije moguće razumeti bez znanja o osnovnim pojmovima: fizička vežba, fizičko vežbanje, trening, fizičko obrazovanje i fizičko vaspitanje. S obzirom da su ovi pojmovi predmet šireg razmatranja u drugim naukama, ukazaćemo samo na njihova osnovna značenja u funkciji vaspitanja.

Fizička (telesna) vežba i fizičko (telesno) vežbanje Fizička (telesna) vežba se najčešće određuje kao pokret ili kretanje koje čovek svesno izvodi u cilju razvijanja, usavršavanja i održavanjasvojih psihofizičkih svojstava. Atribut "fizička" izražava karakter rada koji se ispoljava u premeštanju čovekovog tela ili pojedinih njegovih delova u prostoru i vremenu. Fizičko (telesno) vežbanje je metodički organizovan proces u kom se primenom fizičkih (telesnih) vežbi postižu određene biološke i sociopsihološke promene i ostvaruju vaspitni (obrazovni) zadaci. Dok fizička vežba označava određeni pokret ili kretanje (savijanje i opružanje tela na primer), fizičko vežbanje označava celokupni proces (više puta ponavljanje te vežbe) kako bi se izazvale odgovarajuće promene u organizmu. Ovaj proces prati usvajanje znanja, umenja i navika, te razvijanje psihofizičkih sposobnosti i sklonosti.

Trening Trening je kao i fizičko vežbanje u najširem smislu vaspitni proces koji traje više godina. Ustaljena je i opravdana upotreba termina fizičko vežbanje u školskom fizičkom vaspitanju gde se ostvaruju opšti vaspitno-fizički zadaci, kao što je u sportu ustaljena upotreba termina trening gde se najčešće razvijaju vrhunske stvaralačke sposobnosti u određenoj sportskoj disciplini. Časovi fizičkog vežbanja su osnovni organizacioni oblici fizičkog vaspitanja u školi, časovi treninga su osnovni organizacioni oblici rada u sportskim klubovima.

Fizičko obrazovanje i fizičko vaspitanje Fizičko obrazovanje se najčešće određuje kao proces sticanja, formiranja i usavršavanja motornih umenja i navika i osposobljavanje učenika za njihovu samostalnu primenu u životu. Za to su neophodna i teorijska znanja koja obezbeđuju razvijanje svesti o vrednosti fizičkog obrazovanja. Ovako shvačeno fizičko obrazovanje predstavlja osnovnu pretpostavku i pokretačku snagu fizičkog vaspitanja. Fizičko vaspitanje u najširem smislu je integralni deo, vid ili strana opšteg vaspitanja (pored intelektualnog, radnog, moralnog i estetskog) u kome se putem specifično organizovane motorne aktivnosti utiče na fizičko usavršavanje čoveka, a konzekventno tome na ličnost u celini.

POJAM IGRE Igra nije posebna vrsta aktivnosti među drugim aktivnostima, već "određen način ponašanja sa karakteristikama koje, ako su prisutne mogu svaku aktivnost pretvoriti u igru". Najznačajnije karakteristike igre: spontana, nagonska, dobrovoljna i prijatna aktivnost, igra je sama sebi cilj, Neponovljiva je i neizvesna po toku i ishodu, unutrašnje je motivisana, svesna je i misaona aktivnost sa stvaralačkom inicijativom i maštom. Igra se smatra najstarijim vidom vaspitanja uopšte i njegovim ishodištem. Pogotovo se to odnosi na igre u kojima su prisutne fizičke vežbe i fizičko vežbanje nastale iz čovekove potrebe za kretanjem.

TEORIJE IGRE Igra se pominje u delima Platona i Aristotela, Seneke i drugih antičkih mislilaca. Na njen značaj u vaspitnom smislu temeljitije su skrenuli pažnju pedagoški klasici Komenski, Lok, Ruso i dr. Klasične teorije igre nastale su krajem XIX veka na osnovu naučnih dostignuća u biologiji, a posebno na osnovu Darvinove teorije o evoluciji. Teorija o suvišku energije (H.Spenser). On smatara da se evolucijom čovek razvija i postaje moćniji, stiče veći broj sposobnosti, pa tokom života dolazi do viška energije koja se na neki način mora osloboditi. S obzirom da ne postoje stvarno potrebne delatnosti čovek imitira beskorisne delatnosti iz kojih se javlja igra. Ativistička teorija (S. Hol). Pošao je od zakonitosti da je ontogeneza kratka rekapitulacija filogeneze i zaključio da se u igri deteta ogledaju razvojni stupnjevi kroz koje je tokom istorije prošlo čovečanstvo.

Teorija pretreninga ili samovaspitanja (K. Gros). Po ovoj teoriji detinjstvo viših organizama služi za igru u kojoj se ispoljavaju instinkti, ali i stiču iskustva i razvijaju sposobnosti neophodne za budući život. Iako su sve ove teorije sasvim usko posmatrale igru, njihova je zasluga u tome što su ukazale na značajnu životnu i vaspitnu funkciju igre u detinjstvu.

Fenomenološke teorije igre Fenomenološke teorije igre naglašavaju egzistencijalni odnos igrača sa sredinom u kojoj se igra. F. Bojtendajk smatra da je igra razvoj - način za uspostavljanje novih oblika ponašanja za učestvovanje u složenim životnim uslovima. Ž. Šato u igri prepoznaje dečiju potrebu za aktivnošću, i to konkretnom, u kojoj će ono biti nečemu uzrok, moći se izraziti, potvrditi - postati slično odraslom.

Psihoanalitičke teorije igre Psihoanalitičke teorije igre tumače ludičku aktivnost: hedonističkim načelom (postići maksimum zadovoljstva i minimum bola), odbranbenim mehanizmima (razrešenje strahova i frustracija na iluzoran i simboličan način) i prisilnim ponavljanjem onoga što je potisnuto. Nedostatak ovih teorija je u tome što prenaglašavaju instinktivne faktore ponašanja u igri, a zasluga što su ukazale na vezu između igre i emocija, te na značaj odnosa dece i odraslih za igru. E. Erikson, iz plejade neoanalitičara, naglašava značaj igre za interakciju pojedinca i njegove socijalne sredine. On smatra da se dete igra kako bi "ušlo" u stvarnost, a ne da bi pobeglo iz nje.

Kognitivne teorije igre Kognitivne teorije igre (najistaknutiji predstavnik Ž. Pijaže) posmatra igru kao važan faktor u razvoju svesti. Celokupan razvitak deteta tumači komplementarnim procesima: akomodacije i asimilacije. Akomodacija je prilagođavanje spoljašnjem svetu, uzimanje obrazaca iz njega, a asimilacija, koja je u svom čistom obliku igra, menja ulazne informacije kako bi odgovarale ličnim zahtevima. U igri se primenjuju obrasci stečeni imitacijom na nove situacije i tako nastaju simboli, a to je značajno i za adaptaciju jer dete isprobava one oblike ponašanja koje ne može primenjivati u stvarnosti, stiče iskustvo i razvija intelektualne sposobnosti. Neosporan je značaj igre i za emocionalni razvoj. Ona olakšava posledice intrapersonalnih i interpersonalnih konflikata i ublažava stres izazvan njima.

Strukturalističke teorije igre Strukturalističke teorije igre (B. Saton - Smit) tretiraju igru pre svega kao komunikaciju u kojoj se mogu prepoznati određene strukture nezavisne od sadržaja. Nasuprot Pijažeu koji igru povezuje s imitacijom, B. Saton - Smit igru povezuje sa kreativnom rekonstrukcijom i sanjarenjem. On igru diferencira i od adaptivnog ponašanja i posmatra kao formu traganja za saznajnim varijacijama kao i pronalaženje novog repertoara odgovora koji mogu biti u funkciji adaptacije. Igra se određuje kao dobrovoljno socijalno učenje zbog toga što omogućava sticanje iskustva ponašanjem koje nije prihvatljivo u realnom životu.

Vigotski i Eljkonjin Vigotski posmatra igru kao etapu u razvoju saznajnih funkcija čiji motiv nije intelektualna radoznalost, već afektivni konflikti koji nastaju kad dete ne može da zadovolji svoje težnje. Igra je "mašta u dejstvu" putem koje dete osmišljava svoje emocije i vrednuje društveno iskustvo. Ona snažnije angažuje nego realni život, dete deluje linijom najvećeg otpora, što je od izuzetnog značaja za njegov razvoj. Eljkonjin smatra da je igra po svom nastanku, motivima, sadržajima i funkciji društvena aktivnost. Tako je igra uloga, karakteristična samo za ljudsku vrstu, nastala u procesu društvenog razvoja kao posledica društvenih odnosa i specifičnih uloga koje je dete imalo u njima. S obzirom da je dete isključeno iz proizvodnog rada, ono u igri rekonstruiše ona područja društvenog života koja mu više nisu dostupna.

FUNKCIJE IGRE S obzirom da su za sport najznačajnije one igre koje su suštinski zasnovane ili povezane sa fizičkim (telesnim) aktivnostima, to ćemo u razmatranju funkcija igre imati na umu upravo tu kategoriju igara. Obično se ističu dve funkcije takve igre: biološka i pedagoška. Biološka funkcija igre ogleda se u tome što angažuje celovitog čoveka, utiče na rad njegovih unutrašnjih organa, poboljšava razmenu hranljivih sastojaka u organizmu, a to sve povoljno utiče na zdravstveno stanje mladih. Međutim, ako se u igri preteruje preko mogućnosti pojedinog deteta, ne odmara na vreme (deca u igri teško primećuju umor), igra može izazvati loše posledice po organizam.

Vaspitna funkcija igre. Igra oduševljava dete, deluje na njegovu svest i osećanja i na taj način mobiliše stvaralačke potencijale. Dok se igra dete je stalno na oprezu zato što uvek prima nove utiske na koje mora pravilno reagovati. Situacija u igri se brzo menja zato je neophodno da se brzo i tačno uoče nove okolnosti kako bi se uspešno savladale prepreke. Na taj način se "izoštravaju" svi čulni organi, razvija pažnja, pamćenje i sl. Sve to uz umešno pedagoško vođenje utiče na razvoj samostalnosti, snalažljivosti, prisebnosti i odvažnosti uz istovremeno sprečavanje sujete i samoljubla. Kakav u igri, takav u životu; i deca i odrasli u igri se pokazuju onakvim kakvi stvarno jesu. To omogučava vaspitaču (učitelju ili treneru) da istinski upoznaju vaspitanike.

KLASIFIKACIJE IGARA Zbog toga što je priroda igre vrlo složena i što se pomoću nje mogu ostvariti različiti zadaci u fizičkom vaspitanju i sportu teško je napraviti sveobuhvatnu i valjanu klasifikaciju igara. Postoje brojni takvi pokušaji: prema uzrastu (dečje, omladinske i igre za odrasle), prema godišnjem dobu (letnje, zimske...), prema mestu održavanja (voda, sneg...), prema broju igrača (individualne, grupne...). Š. Biler je igre klasifikovala na: funkcijske, fikcijske, konstruktivne i ozbiljne igre (sport), na osnovu pojedinih faza u razvoju dečje aktivnosti u oblasti igara.

Funkcijske igre (najviše zastupljene u prvoj godini života) predstavljaju niz neodređenih pokreta koji su istovremeno i vežbe spretnosti. Zato što oseća prijatnost kada pokreće svoje prste, noge, ruke..., dete to često čini, i na taj način priprema ove organe za kasniju složeniju upotrebu. Fikcijske igre koje preovladavaju od 2. do 5. godine života karakteriše imaginacija. Deca imitiraju ponašanje odraslih, personifikuju predmete (štap predstavlja konja, obična krpa lutku i sl.). Igračke su često simboli (dete o lutki brine kao majka o detetu), zato su najfunkcionalnije one igračke koje bude dečju maštu; njima se postižu mnogo veći vaspitni efekti nego skupocenim, "automatskim", savršenim i sličnim igračkama koje ni na kakav način ne angažuju dete. Konstruktivne igre se javljaju od 6. do 13. godine života. Karakteriše ih istraživanje okoline i konstrukcija različitih objekata (kućica, mostova, brodova...). Ove igre razvijaju stvaralačke sposobnosti deteta i omogućavaju uspostavljanje socijalnih kontakata jer dete traži drugove u igri koji mu pomažu da rešava određene zadatke. Ozbiljne igre ili sport predstavljaju međustadij između igre i rada a nastale su prelaskom "naivnih" igara u ozbiljnu aktivnost. Karakteriše ih prevashodno borba i težnja za uspehom.

Pedagoške igre Pedagoške igre. Znatan broj savremenih autora u svojim klasifikacijama igara kao posebnu grupu izdvaja pedagoške igre. Time se naglašava vaspitna uloga nastavnika (trenera) koji određuje sadržaj, način kretanja i organizaciju igara. Ovi strukturni elementi svake igre moraju biti primereni psihofizičkim potrebama i mogućnostima odgovarajućeg uzrasnog perioda dece. Kod nas je uobičajna podela pedagoških igara na elementarne i sportske igre.

Elementarne igre Elementarne igre su u funkciji oblikovanja i usavršavanja osnovnih prirodnih pokreta i kretanja u složenim situacijama. Broj igrača nije strogo određen, nema dugotrajnog naprezanja, pravila su jednostavna i malobrojna, trajanje igre obično nije određeno pravilima, igralište određuje stručnjak za fizičko vaspitanje itd. U elementarne igre se ubrajaju i terenske igre (igre u prirodi) koje se izvode na nepoznatom zemljištu sa ciljem da se upozna priroda, savladaju prirodne prepreke, razvije snalažljivost i orijentacija u prirodi. Po ovim karakteristikama elementarne igre su uvod u sportske igre.

Sportske igre Sportske igre su nastale iz elementarnih igara tako što su u njima vremenom ustanovljena standarna pravila i organizacija sa strogo podeljenom ulogom igrača. Postoje kolektivne (timske, ekipne) sportske igre: fudbal, košarka, rukomet, odbojka, vaterpolo itd., i individualne u kojima se takmiče pojedinci pojedinačno ili u parovima (bedmiton, stoni tenis, tenis itd.). Sve ove igre sadrže elemente sporta jer ih karakteriše snažno ispoljavanje psihofizičkih sposobnosti igrača i težnja za pobedom. Pored toga što razvijaju brzinu, okretnost i izdržljivost, one razvijaju i sve umne sposobnosti igrača i težnju za pobedom.

Vaspitni efekti igre Osnovna pravila za postizanje vaspitnih efekata igre: na vreme obezbediti potrebne rekvizite i pripremiti igralište, igru objasniti (po potrebi i pokazati) kratko, razumljivo i zanimljivo, igrači trebaju biti u odgovarajućem odelu bez ikakvih predmeta koji bi mogli ozlediti suigrače, ekipe moraju biti sastavljene tako da svaka od njih ima izgleda na uspeh, u igri trebaju učestvovati i sarađivati svi igrači, tokom čitave igre treba strogo voditi računa o poštovanju pravila, a pokušaje sitnih prevara odlučno suzbijati, svaka igra, po pravilu, se mora dovesti do kraja, pobednike pohvaliti, a pobeđene ohrabriti. (Leskošek, 1976)

Još o vaspitnim efektima igre Vaspitne efekte proizvodi i ambijent u kojem se odvijaju sportske igre. Neosporan je uticaj gledalaca na ponašanje i nadigravanje igrača, kao što je značajan i njihov uticaj na gledaoce. Sredstva mas-medija koja prate sportske igre na svoj način vrše vaspitni uticaj. Nadigravanje u sportskim igrama prati emocionalna napetost što vaspitnu situaciju čini stresnom, izaziva eksploziju radosti i zadovoljstva, odnosno tuge i nezadovoljstva. Za takve situacije poželjna je prethodna priprema, najčešće putem situacionog treninga, koji omogućava usvajanje primerenog stereotipa ponašanja.

POJAM SPORTA Sport se razvio iz igre kao najstarijeg vida vaspitanja na šta već upućuje izvorno značenje reči sport koja je skraćeni oblik staroengleske reči disport (kretati se radi uživanja, razonoditi se, zabavljati se). Reč sport je dospela ovamo preko srednjovekovnog latinskog glagola "dis - porto" sa značenjem: "razneti", "rasuti", a zatim "rasejati se", pa skrenuti misli na drugu stranu. S obzirom da je nastao iz igre sport je zadržao neke njene karakteristike, ali su one vremenom u sportu intenzivirane i sve snažnije naglašavane. Tako se borba, takmičenje, rezultat... u sportu, za razliku od igre, često postavljaju kao najvažniji ciljevi.

Elementi sporta se prepoznaju već kod primitivnih naroda u vidu borbe za opstanak. Značajnije njegove tragove, pak, nalazimo u agonističkim aktivnostima u antičkoj Grčkoj čiji je cilj bio pobeda, pohvala i slava. Sportska vežbanja i takmičenja su postala sredstvo vojno-fizičkih priprema (petoboj) i zabave (olimpijske igre). Sa sličnim ciljem u feudalizmu se upražnjava vežbanje i takmičenje u riterskim veštinama (jahanje, plivanje, gađanje strelom, mačevanje, šah i versifikacija). Buržoasko društvo je afirmisalo nacionalne gimnastičke sisteme (Fitov, Janov i dr.) u cilju svestranijeg pripremanja vojnika.

U današnjem značenju sport se javio tek početkom XIX veka u Engleskoj. Do tada je on u ovoj zemlji značio razonodu i strast kojom su plemići i imućniji građani ispunjavali svoje slobodno vreme. Postepeno sport postaje sveobuhvatni pojam za brojne fizičke vežbe, a pojedine igre se počinju tretirati kao sport. Engleska aristokratija putem sporta utiče na jačanje zdravstvenog stanja i razvijanje odgovarajućih sposobnosti svojih pripadnika kako bi efikasnije širila sopstveni ekonomski i politički uticaj. Sport se iz Engleske proširio po čitavom svetu obogaćujući svoje značenje i ostvarujući veoma različite pojedinačne i društvene ciljeve.

Definicije sporta "Sport je vid fizičkog vaspitanja koji se karakteriše raznovrsnošću doživljavanja zasnovanih na oplemenjenoj borbi koju je čovek razvio da postane bolji i zdraviji uz stalnu težnju da prevaziđe postignute rezultate." (J. Leskošek) "Sport u širem smislu je omiljena psihofizička aktivnost čoveka u slobodnom vremenu, kojoj se posvećujemo iz radosti i zbog fizičko-vaspitnih koristi. U užem smislu sport takmičarsko učestvovanje." (D. Ulaga) "Sport - internacionalni izraz za jedan od najpopularnijih vidova ili oblasti fizičke kulture. U širem značenju: sinonim za sva telesna vežbanja u kojima ima elemenata takmičenja. Za razliku od drugih vidova ili oblasti (ples, gimnastika, izletništvo) obično se ističe ovde motivacija, težnja za postizanjem merljivih viiših rezultata u određenoj specijalnosti. Karakteristika je opšta usmerenost ka najvišem rezultatu." (Pedagoški rečnik, 1967)

"Sport je sinteza delatnosti, igre, kulture i borbe. Delatnost je prirodna, igra je proizvoljna, kultura je voljna; sport je manje ili više sve to, i još usto: borba." (L. Dubech) "Sport je dobrovoljni i uobičajeni kult intenzivnog mišićnog vežbanja zasnovan na želji za napretkom koji može da ide do rizika."(P. Kuberten) "Svaka fizička aktivnost (kretanje) koja ima karakter igre, a u kojoj ima borbe sa samim sobom ili takmičenja sa drugima, jeste sport." (Sportski manifest).

Na osnovu definicija nije teško zapaziti da se u određivanju pojma sporta najčešće javljaju termini: igra, kretanje, vežbanje, takmičenje, borba, pobeda, rizik, rezultat, psihofizička aktivnost i sl. Sport najviše karakteriše: takmičenje, maksimalan rezultat i intenzivno opterećenje. Suština takmičenja se sastoji u tome da pojedinac ili grupa ljudi nastoje da bolje ili brže postignu isti cilj kome teže i drugi. Vaspitni značaj takmičenja sastoji se u tome što čovek postaje bolji, jači, sposobniji, zdraviji i stalno teži da prevaziđe dostignute nivoe svoga razvoja.

Snažna je i težnja za maksimalnim rezultatom koji se u sportu može izmeriti. Ta neprestana čovekova žeđ za vrhunskim rezultatima ugrožava optimalno doziranje opterećenja s obzirom na uzrast, pol, zdravstveno stanje, nivo uvežbanosti i sl. Isuviše veliko opterećenje štetno utiče na zdravlje sportista, pogotovo najmlađih što umanjuje ukupnu vaspitnu vrednost sporta. S aspekta vaspitanja poznato načelo modernih olimpijskih igara (brže, više, snažnije) neophodno je dopuniti pojmovima: lepše i poštenije.

Ako se uzmu u obzir relevantna određenja sporta koja su u funkciji vaspitanja moguće je zaključiti da sport predstavlja poseban i veoma značajan faktor intenzivnog ispoljavanja čovekovih psihičkih i fizičkih potencijala. Takvo ispoljavanje uz prevazilaženje dostignutih nivoa razvoja uslovljava brže sazrevanje, potpunije samospoznavanje i adekvatnije samoostvarivanje čoveka. Prema tome, čovek je u sportu subjekt sopstvenog stvaralaštva. To su osnovne činjenice na kojima se zasniva naša "pedagogizirana" definicija sporta: Sport je simbol najintenzivnijeg samostvarivanja čoveka.

KLASIFIKACIJE SPORTA Postoji više klasifikacija sporta. J. Leskošek (1976) razlikuje: rekreativni i vrhunski sport i posebnu vrstu školski sport koji se upražnjava u školama tokom redovne nastave. B. Polić (1980) deli sport na: masovni, vrhunski i profesionalni. N. Havelka i LJ. Lazarević (1981) klasifikuju sport na: razvojni, rekreativni, standardni i vrhunski.

Klasifikacija sortova na olimpiskim igrama Na olimpijskim igrama se vrši klasifikacija sportova prema kombinovanom kriterijumu, i to na sledeći način: - atletski sportovi ili atletika (hodanje, trčanje, kros, orijentacioni kros, skokovi, bacanja, višeboj); - gimnastički sportovi (vežbe na spravama, akrobatika, parterna gimnastika, gimnastički skokovi, gimnastički višeboj, ritmičko-sportska gimnastika); - borilački sportovi ili sportovi borenja (rvanje, džudo, boks, karate, streljaštvo, gađanje lukom i strelom); - sportske igre (fudbal, rukomet, košarka, odbojka, tenis, stoni tenis, ragbi, hokej na travi, golf, kuglanje);

- nautički sportovi ili sportovi na vodi (plivanje, vaterpolo, skokovi u vodu, veslanje, kajakarstvo, jedrenje, motonautika, podvodni sportovi); - zimski sportovi (klizanje umetničko i brzinsko, hokej na ledu, sankanje, smučanje: alpske discipline, skokovi, trčanje); - konjički sportovi (kasačke, preponske i druge discipline, polo na konjima, dresura); - vazduhoplovni sportovi (motorno letenje, padobranstvo, vazdušno jedriličarstvo, balonstvo); - ciklički sportovi (biciklizam, automobilizam, motociklizam).

Klasifikacija sportova kod nas Kod nas je dosta stabilna klasifikacija sportova prema kriterijumu društvene svrsishodnosti na: školski, rekreativni, amaterski, vrhunski i profesionalni sport Školski sport se organizuje u školama i ima naglašenu vaspitnu funkciju. Ona se sastoji: u razvijanju fizičkih, estetskih, moralnih i drugih svojstava ličnosti, u buđenju interesovanja učenika da se bave sportom, kao i u formiranju navika za sistematskim vežbanjem i takmičenjem.

Rekreativni sport ima prevashodnu funkciju da ljude odmori, razonodi i probudi u njima osećanja zadovoljstva i radosti. U ovoj vrsti sporta nije glavni cilj postizanje vrhunskog rezultata, već osveženje i pripremanje organizma za svakodnevne radne i životne napore. Redovno upražnjavanje rekreativnog sporta održava i čini vitalnim sve sisteme organa, povećava otpornost prema bolestima, usporava proces starenja i sl. Rekreativni sport razvija poželjne osobine, kao što su: drugarstvo, prijateljstvo, altruizam, socijalnu komunikaciju itd.

Amaterski sport ima sve karakteristike sporta (takmičenje, rezultat, opterećenje, emocionalno pražnjenje...), s tim što se ljudi ovom vrstom sporta bave na amaterskoj osnovi. Stoga on treba biti masovan i težiti da pored takmičarskih rezultata uvažava moralne, estetske i humanističke principe. Vrhunski sport karakteriše težnja za postizanjem vrhunskih takmičarskih rezultata. Takve rezultate mogu ostvariti sportisti koji poseduju izrazite sposobnosti i sklonosti. Pored toga, oni moraju biti motivisani i imati snažnu volju kako bi istrajali u dugotrajnim i napornim pripremama za takmičenje kao i samom takmičenju, gde su konstantno izloženi riziku, uspehu, neuspehu... Vrhunski sport traži vrhunski oformljene ličnosti, sposobne da se odreknu mnogih životnih "poslastica" zarad ostvarenja vrhunskih sportskih rezultata.

Profesionalni sport je takva vrsta sporta u kome sportista baveći se sportom obezbeđuje sebi egzistenciju. Profesionalizam traži celovito posvećivanje čoveka sportu i zadovoljavanje veoma različitih zahteva koje postavljaju treneri, navijači, mas- mediji itd. Ovu vrstu sporta prate mnogobrojne devijacije: mito, korupcija, doping, "kupovina" i "prodaja" sportista. Sve to zatamnjuje humane vrednosti ove vrste sporta i umanjuje njegove vaspitne efekte.

POJAM I PREDMET PEDAGOGIJE SPORTA Na osnovu dosad kazanog o igri sportu i vaspitanju, njihovoj međusobnoj uslovljenosti i povezanosti, moguće je zaključiti da ta tri pojma predstavljaju osnovne (konstitutivne) kategorije za zasnivanje pedagogije sporta kao posebne pedagoške discipline. Poznato je da se vaspitanje ostvaruje kroz aktivnosti (samoaktivnosti) ličnosti u razvoju, a te aktivnosti moraju biti privlačne, osmišljene, intenzivne i svestrane. U igri, a posebno u sportu radi se o telesnim aktivnostima koje sadrže sva spomenuta svojstva. Igra je ishodište sporta i vaspitanja u čovekovoj filogenetskoj i ontogenetskoj perspektivi, a to znači da se još u praskozorje civilizacije iz igre povezane sa radom rodio sport i razvilo vaspitanje, i da se u toku svog života svaki čovek igra i kroz igru vaspitava i opredeljuje za određeni sport.

U igri i sportu su neiscrpne mogućnosti za samosaznavanje i samoostvarivanje ličnosti što u krajnjoj instanci treba da bude cilj ukupnog vaspitnog nastojanja. Ovde posebno treba podvući fenomen specijalizacije u sportu (opredeljenje sportiste za jednu sportsku granu i u njoj za određenu disciplinu, ili ulogu u timu). Naporne pripreme za takmičenje i samo takmičenje dovode do diferencijacije i strukturalne stereotipizacije koje uslovljavaju specifične anatomsko-fiziološke, biohemijske, motoričke i psihičke strukture pojedinca. Sve su to specifični vaspitno-obrazovni problemi koji zaslužuju da budu predmet proučavanja posebne pedagoške discipline - pedagogije sporta.

Pedagogija sporta je posebna pedagoška disciplina koja proučava zakonomernosti vaspitne funkcije sporta. Predmet pedagogije sporta su specifični vaspitni uticaji koji se ostvaruju u sportu sa ciljem ostvarivanja (samoostavarivanja) ličnosti sportiste. Konkretnije rečeno, pedagogija sporta sagledava sport kao celovit fenomen i kao specifičan vaspitni modalitet. U fokusu njenog naučnog interesovanja je doprinos koji sport daje svestranom ostvarivanju ličnosti, pre svega morfološko-funkcionalnoj i zdravstvenoj, a zatim moralno-voljnoj, intelektualnoj, radnoj i estetskoj sferi ličnosti. S druge strane ona mora odgovoriti na to kako vaspitanje i obrazovanje (savetovanje, vođenje, organizovanje nastavnno-trenažnog procesa, pedagoška orijentacija i selekcija i sl.) utiču na sportiste i njihova sportska postignuća.

SAMOOSTVARIVANJE U SPORTU Prvu sistematizaciju znanja o čovekovom razvoju učinio je već Aristotel napravivši distinkciju: između čovjeka aktivnog činioca koji svojevoljno angažuje sopstvene postupke i time izaziva reakciju sopstvene okoline i čoveka pasivnog činioca čije je ponašanje odgovor na spoljaćnje podsticaje što ga sile da reaguje shodno samoj prirodi tih draži.

Gledišta i teorije najbliže pasivnom modelu čovjeka DŽ. Langer (1981) imenuje teorijom mehaničkog ogledala. Prema njemu suština ove teorije je da treba proučavati ponašanje deteta (čoveka) koje se može svesti na reakcije odnosno ishode aktivirajućih podsticaja. Pri tom se proučavaju početni preduslovi (draži odnosno potrebe) koje aktiviraju ili koče detetove posljedične pokrete odnosno ponašanja, kao i drugostepene odrednice, npr. nagrade ili kazne koje potkrepljuju i formiraju već izazvane njegove reakcije.