1 ÕÓÓËÜ Ç¯ÉÍ ÕÀÐÈÓÖËÀÃÛÍ ÎÉËÃÎËÒ ØÈÍÆ, ÇÀÐ×ÈÌ, ÒªÐªË Ëåêö 11 Боловсруулсан: Иргэний эрх зүйн тэнхмийн багш, Цагдаагийн дэслэгчГ.Батжаргал

2 Õóóëü ç¿éí хàðèóöëàãà ãýäýã íü ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý çºð÷ñºí ãýì áóðóóòàé ýòãýýäýä ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ õýðýãëýõ òºðèéí àëáàäëàãûí àðãà õýìæýý þì. Õóóëü ç¿éí õàðèóöëàãûн øèíæ íü: òºðèéí àëáàäëàãàòàé íÿãò õîëáîîòîé áºãººä ýíý íü õóóëü ç¿éí õàðèóöëàãûí àãóóëãûã èëýðõèéëíý. ýíý õàðèóöëàãà íü íýã òàëààñ öýýðë¿¿ëýõ, íºãºº òàëààñ çºð÷èãäñºí ýðõèéã ñýðãýýõ ãýñýí 2 õýëáýðèéã àãóóëíà Хóóëü ç¿éí õàðèóöëàãûã çºâõºí ýðõ ç¿éí çºð÷èë ãàðñàí òîõèîëäîëä õýðýãëýíý

3 Õóóëü ç¿éí õàðèóöëàãà íü òºðèéí àëáàäëàãûí áóñàä àðãà õýìæýý áîëîõ урьдчилан сэргийлэх, таслан зогсоох, àëáàäàí õàíãàõ àðãà õýìæýýí¿¿äээс íü нийгмийн зорилго, хэрэгжих цаг хугацааны хувьд ялгаатай. Õóóëü ç¿éí õàðèóöëàãà íü ýðõ ç¿éí ñàëáàðûí îíöëîãûã ¿ë õàðãàëçàí ýðõ ç¿éí äýã æóðìûã õàìãààëàõ, õ¿ì¿¿æëèéí íºëºº ¿ç¿¿ëýõ ¿íäñýí çîðèлãûã àãóóëäàã. Ýíýõ¿¿ çîðèëãî íü ò¿¿íèé чèã ¿¿ðãýýð èëýðíý. ¯¿íä: Çàëõààí öýýðë¿¿ëýõ чèã ¿¿ðýã Ǻð÷èãäñºí ýðõèéã íºõºí ñýðãýýõ áóþó õîõèðëûã àðèëãàõ ÷èã ¿¿ðýã

Õóóëü ç¿éí õàðèóöëàãûã ýðõ ç¿éí ñàëáàðûí õàðúÿàëëààð íü èõýâ÷ëýí àíãèëæ àâ÷ ¿çäýã. ¯¿íä: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãà. Ýíý õàðèóöëàãà íü õîõèõðëûã àðèëãàõ øèíæ ÷àíàðòàé áºãººä õîõèðîã÷èéí çºð÷èãäñºí ýä õºðºíãèéí áîëîí ýä õºðºíãºòýé õîëáîãäñîí ýä õºðºíãèéí áóñ õàðèëöààíû ýðõèéã íºõºí ñýðãýýõ àãóóëãûã èëýðõèéëíý. Ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà. Ýíý íü ãýìò õýðýã ¿éëäýæ, ãýì áóðóóòàíä òîîöîãäñîí ýòãýýäèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººíä ýð¿¿ãèéí õóóëüä çààñíû äàãóó ø¿¿õèéí òàñëàí øèéäâýðëýõ òîãòîîëîîð õÿçãààðëàëò òîãòîîñîí òºðèéí àëáàäëàãûí àðãà õýìæýý þì. ¯¿íä: òîðãîõ, áàðèâ÷ëàõ, àëáàäàí àæèë õèéëãýõ, òîäîðõîé àëáàí òóøààë ýðõëýõ áóþó òîäîðõîé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ýðõèéã õàñàõ, ýä õºðºí㺠õóðààõ, õîðèõ, öààçààð àâàõ ÿëóóä áàãòàæ, ¿íäñýí áà íýìýãäýë øèíæ ÷àíàðòàé õýðýãëýãäýíý. 4

Çàõèðãààíû õàðèóöëàãà. Ýíý íü çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý çºð÷ñºí íèéãýìä àþóëòàé, ãýì áóðóóòàé ýòãýýäýä õ¿ëýýëãýæ áàéãàà àëáàäëàãûí àðãà õýìæýý þì. ¯¿íä: òîðãîõ, òýýâðèéí õýðýãñýë æîëîîäîõ ýðõèéã õàñàõ, õóóëü áóñààð îëñîí îðëîãî áóþó ýä ç¿éëèéã õóðààõ, áàðèâ÷ëàõ øèéòãýë îðíî. Ñàõèëãûí õàðèóöëàãà. Ñàõèëãûí çºð÷èë ãàðñàí òîõèîëäîëä ñàõèëãûí õàðèóöëàãûã õ¿ëýýëãýõ áºãººä ýíý õàðèóöëàãà íü õºäºëìºðèéí äîòîîä æóðìààð òîãòîîãäñîí, çàðèì ñàëáàðóóäûí /öàãäàà, òºìºð çàì, áàòëàí õàìãààëàõ ã.ì/ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëæ áàéãàà ä¿ðýì çààâðààð òîãòîîãäñîí ãýæ àíãèëàãäàíà. 5

Õóóëü ç¿éí õàðèóöëàãà íü ø¿¿õèéí, çàõèðãààíû, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãûí ãýõ ìýò æóðìààð õýðýãæèíý. ̺í íýã òºðëèéí õóóëü ç¿éí õàðèóöëàãà ÿíç á¿ðèéí æóðìààð õýðýãæèæ áîëíî. Òóõàéëáàë èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãà ø¿¿õèéí áîëîí çàõèðãààíû æóðìààð øèéäâýðëýãäýæ áàéõàä, ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà íü çºâõºí ø¿¿õèéí æóðìààð õýðýãæäýã. Õóóëü ç¿éí õàðèóöëàãûã òîäîðõîé ¿íäýñëýë á¿ðäñýí òîõèîëäîëä íîãäóóëíà. 6

Õóóëü ç¿éí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ дараах ¿íäýñëýë байна. Õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ нөхцлийг ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýнд çààñàí áàéх. Ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãûã ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíèé ñàíêöаä çààæ ºãñºí áàéäàã. Ýðõ ç¿éí çºð÷èë ãàðñàí òóõàé ôàêò áèé áîëñîí áàéх Ýðõ ç¿éã õýðýãëýñýí àêò õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí áàéх Ýðõ ç¿éí çºð÷ëèéã èëð¿¿ëýõ, íîòëîõ, õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ àæèëëàãàà íü òîäîðõîé æóðìûã øààðäàх бөгөөд түүнийг íàðèéí òîãòîîæ õóóëü÷ëàõ íü èðãýä, áóñàä ñóáúåêò¿¿äèéí ýðõ àøãèéã õàíãàõ, õàìãààëàõàä онцгой ач холбогдолтой. Õóóëü ç¿éí õàðèóöëàãà íîãäóóëàõ æóðìûã áàéöààí øèéòãýõ ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýãýýð òîãòîîæ ºãíº. Õóóëü ç¿éí õàðèóöëàãà íîãäóóëàõ æóðàì íü ýðõ ç¿éí çºð÷ëèéí íèéãìèéí õîð àþóëûí õýð õýìæýýíýýñ øàëòãààëàí ÿíç á¿ð áàéíà. Òóõàéëáàë, ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà, èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãà íü çºâõºí ø¿¿õèéí æóðìààð, çàõèðãààíû õàðèóöëàãà íü ø¿¿õèéí áà çàõèðãààíû æóðìààð, ñàõèëãûí áà ýä õºðºíãèéí õàðèóöëàãà íü çºâõºí çàõèðãààíû æóðìààð õýðýãæèíý. 7

Õóóëü ç¿éí õàðèóöëàãа ноогдуулахдаа дараах зàð÷ìыг баримтлана. Үүнд: Ǻâõºí ýðõ ç¿é çºð÷ñºí çàí ¿éëä õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ çàð÷èì. Ýíý çàð÷им íü õóóëüä çààãààã¿é áîë ãýìò õýðýã ãýæ áàéõã¿é, õóóëüä çààãààã¿é áîë ÿë øèéòãýë ãýæ áàéõã¿é ãýñýí àãóóëãààð òîäîðõîéëîãäîíî. Ò¿¿í÷ëýí ýðõ ç¿éã çºð÷ñºí íýã çºð÷ëèéí òºëºº õî¸ð óäàà õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýæ áîëîõã¿é áºãººä íýã çºð÷èëä íýã ë óäàà õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýíý. Ãýì áóðóóã¿éä òîîöîõ çàð÷èì. Ýíý çàð÷èì íü ãýì áóðóóòàé íü õóóëèéí äàãóó ø¿¿õýýð íîòëîãäîõ õ¿ðòýë õýíèéã ÷ ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ãýì áóðóóòàéä òîîöîæ ¿ë áîëíî ãýñýí àãóóëãààð òîäîðõîéëîãäíî. Øóäàðãà ¸ñíû çàð÷èì. Ýíý çàð÷ìûí àãóóëãà íü ãýìò õýðãèéí áóñ çºð÷èëä ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõã¿é áàéõ, ÿë øèéòãýë íü õ¿íèé íýð àëäðûã ãóòààõ, áèå ìàõáîäèéã òàð÷ëààí çîâîîõã¿é áàéõ, õàðèóöëàãà íü çºð÷ëèéí õ¿íä, õºíãºíä òîõèðñîí áàéõ, ÿë øèéòãýõ áîëñîí áóþó õàðèóöëàãà õ¿íäýðñýí õóóëèéã áóöààí õýðýãëýõã¿é áàéõ, ó÷èðñàí ãýì õîð ñýðãýýãäýõ øèíæòýé áîë ò¿¿íèéã çààâàë àðèëãàõ çýðýã øààðäëàãóóäààð èëýðõèéëýãäýíý. 8

Õóóëü äýýäëýõ çàð÷èì. Ýíý çàð÷ìûí àãóóëãà íü õàðèóöëàãûã çºâõºí õóóëüä çààãäñàí ãýì áóðóóä õ¿ëýýëãýõ, õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ ¿éë ÿâö íü áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû õóóëü ç¿éí øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéõ, ýðõ ç¿éã çºð÷ñºí ôàêò á¿ðýí ä¿¿ðýí íîòëîãäñîí áàéõ, õóóëü ç¿éí õàðèóöëàãà òîãòîîæ áàéãàà õóóëü íü ¿íäñýí õóóëèéí øààðäëàãàä íèéöñýí áàéõ çýðãýýð òîäîðõîéëîãäíî. ßëãàâàðòàé õàíäàõ çàð÷èì. Ýíý çàð÷èì íü ýðõ ç¿é çºð÷ñºí ýòãýýäèéí çºð÷ëèéí áà õóâèéí áàéäëûã õàðãàëçàí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ, ÿë çýìëýëèéã çºâõºí ººðºº õ¿ëýýõ, ãýì áóðóóòíû ÿë çýìëýëèéã ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä, òºðºë ñàäàíä íü õàëäààí õýðýãëýõèéã õîðèãëîõ, õóóëü ç¿éí õàðèóöëàãûí çîðèëãî ººð àðãà çàìààð õàíãàãäñàí òîõèîëäîëä õàðèóöëàãààñ ÷ºëººëºõ, ýñâýë õºíãºð¿¿ëýõ çýðýã øààðäëàãóóäààð õàíãàãäàíà. Õóóëü ç¿éí õàðèóöëàãà ýðãýëò áóöàëòã¿é áàéõ çàð÷èì. Òºðèéí õàðààíààñ ýðõ ç¿éí íýã ÷ çºð÷èë ìóëòðàõ ¸ñã¿é. Õàðèóöëàãûí àðãà õýìæýý öàã ¿åý îëñîí øóóðõàé áàéõ, õóóëü õàìãààëàõ áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóäûí ìýðãýøëèéí óð ÷àäâàð ºíäºð ò¿âøèíä áàéõ, õóóëü ç¿éí õàðèóöëàãûí àðãà õýìæýý ¿ð íºëººòýé áàéõ ãýñýí øààðäëàãààð óã çàð÷èì íü õàíãàãäàíà. 9

Õóóëü ç¿éí õàðèóöëàãûí òºðºë Õóóëü ç¿éí õàðèóöëàãûã èõýâ÷ëýí ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí ñàëáàðûí õàðúÿàëëààð íü àíãèëíà. ¯¿íä: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãà. Ýíý õàðèóöëàãà íü õîõèðëûã àðèëãàõ øèíæ ÷àíàðòàé áºãººä õîõèðîã÷èéí çºð÷èãäñºí ýä õºðºíãèéí áîëîí ýä õºðºíãºòýé õîëáîãäñîí ýä õºðºíãèéí áóñ õàðèëöààíû ýðõèéã íºõºí ñýðãýýõ àãóóëãûã èëýðõèéëíý. Èðãýíèé õóóëü, òîãòîîìæèä èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãûí ÿíç á¿ðèéí õýëáýðèéã çààñàí áàéíà. Òóõàéëáàë: õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ, àíç, ã¿éöýòãýýã¿é ¿¿ðãèéã íºõºí áèåë¿¿ëýõ ãýõ ìýò. ̺í èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãàä ãýðýýíèé ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëòýé õîëáîîã¿é áîëîâ÷ áóñäàä ãýì õîð ó÷ðóóëñíû õàðèóöëàãà áàãòàíà. Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëüä: Áóñäûí àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíä, íýð òºð, àëäàð õ¿íä, àæèë õýðãèéí íýð õ¿íä, ýä õºðºíãºä ãýì õîð ó÷ðóóëñàí ýòãýýä óã ãýì õîðûã á¿ðýí õàðèóöàæ àðèëãàõ ¿¿ðýãòýé ãýæýý. 10

Ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà. Ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà íü хууль зүйн хариуцлагын нэг төрөл мөн бөгөөд ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ãýì áóðóóòàé íü ø¿¿õýýð òîãòîîãäñîí ýòãýýäèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººíä Монгол улсын Эрүүгийн хуульд çààñíû äàãóó ø¿¿õèéí øèéòãýõ òîãòîîëîîð õÿçãààðëàëò òîãòîîñîí òºðèéí àëáàäëàãûí àðãà õýìæýý ìºí. Ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãûí çîðèëãî íü èðãýí, íèéãìèéã ãýìò õàëäëàãààñ õàìãààëàõ, ãýìò õýðãèéí óëìààñ çºð÷èãäñºí ýðõèéã ñýðãýýõ, ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ýòãýýäèéã öýýðë¿¿ëýõ, õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, ãýìò õýðýã ¿éëäýõýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõýä îðøèíî. Ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàга нь Монгол улсын Эрүүгийн хуульд зааснаар ÿë, ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãûí áóñàä àðãà õýìæýýãýýð илэрнэ. Ýð¿¿ãèéí ÿë øèéòãýë íü õóóëü ç¿éí õàðèóöëàãûí õàìãèéí õ¿íä õýëáýð ó÷ðààñ ò¿¿íèéã çºâõºí õóóëèàð òîãòîîíî. 11

Ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ æóðìûã Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèàð òîãòîîæ ºãíº. Эрүүгийн ял нь дараах төрөлтэй. Үүнд: Òîðãîõ òîäîðõîé àëáàí òóøààë ýðõëýõ, ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ýðõèéã õàñàõ ýä õºðºí㺠õóðààõ àëáàäàí àæèë õèéëãýõ áàðèâ÷ëàõ õîðèõ öààçààð àâàõ /оíö õ¿íä ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ýòãýýäýä ýíý õóóëèéí òóñãàé àíãèä çààñàí òîõèîëäîëä öààçààð àâàõ ÿë îíîãäóóëæ áîëíî. 12

Çàõèðãààíû õàðèóöëàãà. Çàõèðãààíû õàðèóöëàãà íü çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý çºð÷ñºí íèéãýìä àþóëòàé, ãýì áóðóóòàé ýòãýýäýä õ¿ëýýëãýæ áàéãàà àëáàäëàãûí àðãà õýìæýý þì. ªºðººð õýëáýë òºðèéí ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòíààñ çàõèðãààíû çºð÷èë ãàðãàñàí ýòãýýäýä õóóëü òîãòîîìæèéã ¿íäýñëýí õýðýãëýæ áàéãàà àëáàäëàãûí öýýðëýë ¿ç¿¿ëýõ íºëººëëèéí àðãà õýìæýý þì. Çахиргааны хариуцлагыг шүүхийн болон захиргааны журмаар ногдуулах бөгөөд хариуцлага нь шийтгэл хэлбэрээр илэрнэ. 13

Захиргааны хариуцлагын тухай Монгол улсын хуульд зааснаар захиргааны зºð÷èë ãàðãàñàí ýòãýýäýä äàðààõü çàõèðãààíû øèéòãýë íîãäóóëæ áîëíî. Үүнд: òîðãîõ òóñãàéëàí îëãîñîí ýðõ õàñàõ /òýýâðèéí õýðýãñýë æîëîîäîõ/ õóóëü áóñààð îëñîí îðëîãî, ýä ç¿éë áóþó çºð÷èë ãàðãàõàä àøèãëàñàí òýýâðèéí õýðýãñýë, òîíîã òºõººðºìæ, áàéðûã õóðààõ áàðèâ÷ëàõ Òîðãîõ, áàðèâ÷ëàõ øèéòãýëèéã ¿íäñýí, òýýâðèéí õýðýãñýë æîëîîäîõ ýðõ õàñàõ øèéòãýëèéã ¿íäñýí áîëîí íýìýãäýë, õóóëü áóñààð îëñîí îðëîãî áóþó ýä ç¿éëèéã õóðààõ øèéòãýëèéã íýìýãäýë øèéòãýëèéí õýëáýðýýð õýðýãëýíý. 14

Ñàõèëãûí õàðèóöëàãà. Ñàõèëãûí çºð÷èë ãàðñàí òîõèîëäîëä ñàõèëãûí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýíý. Õºäºëìºðèéí áîëîí àëáàíû ñàõèëãà çºð÷ñºí áóðóóòàé àæèëòíóóäàä áàéãóóëëàãûí çàõèðãàà, ýñâýë òýäãýýðèéã óäèðäàõ äýýä øàòíû ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòíóóä õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí ýðõ õýìæýýíèéõýý õ¿ðýýíä õ¿ëýýëãýõ òºðèéí àëáàäëàãûí òºðºë, õýëáýðèéã ñàõèëãûí õàðèóöëàãà ãýíý. 15

Ñàõèëãûí õàðèóöëàãûã: à/ õºäºëìºðèéí õóóëü, òîãòîîìæ, õºäºëìºðèéí äîòîîä æóðìààð òîãòîîñîí õàðèóöëàãà; á/ çàðèì ñàëáàðóóäûí /ø¿¿õ, ïðîêóðîð, áàòëàí õàìãààëàõ, òºìºð çàì, öàãäàà ãýõ çýðýã/ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëæ áàéãàà õóóëü òîãòîîìæ, ñàõèëãûí ä¿ðìýýð òîãòîîñîí õàðèóöëàãà ãýæ àíãèëæ áîëíî. ä) Ýä õºðºíãèéí õàðèóöëàãà. Õºäºëìºðèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ñóáúåêò áîëîõ àæèëòíóóäààñ (áèåèéí õ¿÷íýýí ¿íýëýã÷) ººðñäèéí õóóëü áóñ ¿éëäýë (ýñ ¿éëäýõ¿é)-ýýð àæèë îëãîã÷ áóþó ¿éëäâýð àëáàí ãàçàð, áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæèä ó÷ðóóëñàí ýä õºðºíãèéí õîõèðëûã õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë æóðìààð íºõºí òºëºõ õóóëü ç¿éí ¿¿ðýã áóþó øààðäëàãà, õÿçãààðëàëòûí àðãà õýìæýýã ýä õºðºíãèéí õàðèóöëàãà ãýíý. Ýä õºðºíãèéí õàðèóöëàãûã ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëæ áàéãàà õýìæýýã íü õàðãàëçàí: ýä õºðºíãèéí á¿ðýí õàðèóöëàãà; ýä õºðºíãèéí õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãà; ýä õºðºíãèéí ºñãºí íýìýãä¿¿ëñýí õàðèóöëàãà ãýæ àíãèëíà. 16

АНХААРАЛ ТАВЬСАНД БАЯРЛАЛАА 17