Атмосфера электричествота 10 кылаас Уруок формата: Интегрированнай урок: физика + саха литературата + т ѳ рγт культура Деловой оонньуу Учуутал: Васильева Саргылана Петровна, ВСШ 3

Уруок сыаллара: 1.Иитэр сыала: саха суруйааччыларын, худуоhунньуктарын айымньыларын холобурдарыгар оло5уран, этиң туhунан өйдөбγлγ биэрии; Улуу нуучча учуонайдара М.В.Ломоносов, Г.Рихман уонна Америка учуонайа Б.Франклин этиңи γөрэтиигэ киллэрбит этиилэрэ; 2. Үөрэтэр сыала: айыл5а5а баар электрическэй көстγγлэри быhаарыы 3. Сайыннарар сыала: Айвазовскай, Левитан хартыыналарын кытта билиhиннэрии, этиң туhунан хоhооннору, айымньылары аа5ыы.

Уруок былаана: 1.Историк. Ча5ыл5аны үөрэтии историята 2.Искусствовед. Айвазовскай, Брюллов хартыыналарыгар ча5ыл5ан 3.Физик. Ча5ыл5ан физическэй өрүттэрэ: 3.1. Ча5ыл5ан үөскээhинэ 3.2. Былыт иhинээ5и ча5ыл5ан 4. Ча5ыл5ан сири уонна сир үрдүгэр баар эттиктэргэ дьайыыта 4.1. Геолог. Сир үрдэ уонна ча5ыл5ан 4.2. Врач. Киhи уонна ча5ыл5ан 4.3. Историк. Ча5ыл5антан эмсэ5элээhин 4.4. Биофизик.Ча5ыл5ан маска түhүүтэ 5. Врач. Ча5ыл5ан ыраастыыр 6. Физик. Ча5ыл5антан харыстаныы 7. Пресса. Түмүк

Ча5ыл5ан Атмосфера электричествотын искровой разряда. Эти ңнээх ардах кэмигэр к ѳстѳр. Былыт электрическэй энергията тепловой уонна световой энергия5а кубулуйар. Венера5а, Сатурн ңа, Юпитерга, Ураңңа эмиэ к ѳстѳр.

Ча5ыл5аны үөрэтии историята Ча5ыл5аны 18 үйэ5э нуучча учуонайдара М.В.Ломоносов, Г. Рихман уонна Америка учуонайа Б.Франклин үөрэппиттэрэ. Ломоносов этиң то5о үөскүүрүн быhаарбыта. Кини этэринэн, былыкка баар уу хааппылалара үөhэ тахсар салгын сүүрээниттэн электрическэй зарядтаналлар. Сир «+», былыт «-» зарядтанар. Электрическэй поле үөскүүр. Б.Франклин 1750 сыллаахха таhаарбыт ыстатыйатыгар ча5ыл5аны үөрэтэргэ салгыңңа көтүтэр змейы туттубутун суруйбута.

Ча5ыл5аны үөрэтии историята Георг Вильгельм Рихман – Пярну, Эстония 1745 с.- Электричествоны кээмэйдиир прибору оңоро сатыыр ( электрометр). Иккис прибора – электрический указатель – «Рассуждения об указателе электричества и о пользовании им при исследовании явлений искусственного и естественного электричества» 1753 с. Этиң электрическай тогун кээмэйдээри ча5ыл5аңңа о5устарар.

Ча5ыл5аны үөрэтии историята Бенджамин Франклин – Америка наукатын т ѳр үттээччи. Пенсильвания5а – университет, Филадельфия5а – библиотека арыйбыт сс.- Америка колонияларын тутулуга суох буолууларын ситиспит. Франция5а посол. АХШ конституцията ылылларыгар, негрдардар батталлаах олохторун тупсарыыга элбэх сыратын биэрбит «Опыты и наблюдения над электричеством» Опыт - Чугуун шары электризациялыыр 1748 – «Колесо Франклина» - электрофорная машина 1749 – электричество теориятын ситэрэр. «Эффект острия» - этиңнээх ардах кэмигэр змейы ыытар – уhуктаах проволоканы баайар - громоотвод. Жан Далибар – Франция – 40 футтаах тимир ура5ас

Ча5ыл5ан үөскээhинэ 1. Этиң былытыгар (кучево- дождевые облака) 2.Слоисто-дождевые облака 3.Вулкан эстиитигэр 4.Торнадо кэмигэр 5. Буур5а, шторм

И.К. Айвазовскай. Девятый вал. Ива́н Константи́нович Айвазо́вскай (арм. Հովհաննես Կոստանդինես Այվազովսկի, ) аан дойдуга аатырбыт российскай маринист-художник, армянскай төрүттээх, коллекционер.Армяния историга, та ңара үлэhитэ,Габриэль Айвазовскай быраата.художник о5о сааhа дьада ңы этэ, ол эрээри дьо5урдаах буолан, Симферополь гимназиятыгар, онтон Санкт-Петербурга Академия5а үөрэмммитэ; М. Н. Воробьевка и Ф. Таннерга, В. Е. Раевка үөрэмммитэ. Кэлин Крым ңа ( ) уонна Италия5а (184044), Академия художеств пенсиятыгар олорбута. Англия5а, Испания5а, Германия5а сылдьыбыта, кэлин Россия, Ближнэй Восток, Африка, Америка устун айаннаабыта.Иван Константинович Айвазовский муора пейзажтарын уруhуйдуур этэ; Крым куораттарын эмиэ. Кини сайдыылаах карьералаа5а. Барыта 6 тыh. Тахса уруhуйу о ңорбута «Девятый вал» хартыына5а муора5а буур5аны көрдөрбүт. Ча5ыл5ан сырдыгар ууттан быыhанар дьон таңара көмөтүнэн кириэс үрдүгэр уйуна сылдьаллар. Муора баала көстөр.

Карл Брюллов. Последний день Помпеи. Карл Брюллов 12 (23) декабря 1799 с. Санкт-Петербурга, академик, резчик по дереву уонна гравёр дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ по 1821 сс Академия художеств Петербурга Андрей Иванович Ивановка үөрэммитэ. Туйгун студент, историческай живопись кылааhыгар көмүс мэдээли ылбыта с. Брюллов Италия5а барар. Киниэхэ « Общество поощрения художников» кθмθлθhθр. Дрезден, Мюнхен куораттарга сылдьар. Римна олохсуйар. «Итальянское утро» (1823) и «Итальянский полдень» (1827). Рафаэль «Афинская школа» фрескатын копиялыыр. Брюллов улахан историческай сюжеттаах хартыынаны са5алыыр «Последний день Помпеи» ( ), Анатолий Николаевич Демидов сакааhынан с. мини- извержение Везувия. Брюллов был в Помпее и сделал на месте ряд эскизов: пейзажа, руин, окаменелых фигур.

Ча5ыл5ан к өрүңнэрэ 1. Линейнэй – уhуна 2,5 км, 20 км тар5анар - сиргэ охсор 2. Былыт иhинээ5и – км 3. Шаровой – плазма 2007 cыл – II Күүлэт, Иванов Гаврил дьиэтин иhигэр киирбит

Сиргэ охсор ча5ыл5ан Ча5ыл5ан канаала: - температурата: Ток күүhэ: А -Потенциал: 1000 МВ - давление : 100 МПа - бириэмэтэ: 0, 0001 с

3. Ча5ыл5ан сири уонна сир ү рд ү гэр баар эттиктэргэ дьайыыта 1 с – 50 ча5ыл5ан 1 кв.км – сылга 6 Фульгурит - ууллубут кварцевай кумах Этиң сүгэтэ – үрүң к ѳм үс сүгэ …Сүгэ таас сүргүөhүннээх, Сааллар ча5ыл5ан сапсыырдаах … (А.Кулаковскай. Этиң, ардах). Стример – электрон лавината Лидер – хас да стример холбоспута Ответный лидер – сиртэн утары разряд

Ча5ыл5антан эмсэ5элээбит мифология, литература геройдара уонна историческай личностар Асклепий, Эскулап – Аполлон уола – быраастар уонна эмчиттэр таңаралара, эмтиир уонна тилиннэрэр. Зевс кинини ча5ыл5анынан охсубут. Фаэтон, Гелиос уола, колесницаны сатаан салайбакка, Сири уоттуу сыспыт. Зевс кинини ча5ыл5анынан охсубут. Россия академига Георг Рихман 1753 сыллаахха ча5ыл5аңңа о5устаран олохтон туораабыта.

Эти ң айыылара Аан Дьааhын Тойон Дьаа-Буурай Тойон Орой Буурай Тойон Буурай Дохсун Тойон Уордаах Дьаhабыл Тойон Сүң Дьааhын Тойон Сүрдээх Кэптээх Сүгэ Буурай Тойон Уот ча5ыл5ан сүрдээх

Сир аатыгар Мэңэ улууhугар Иккис М ѳ ңүрү ѳн кыстыга – С үгэ Саңата. (Багдарыын Сүлбэ. Аал уоту оттунан). Леонид Попов. Этиңнээх ардах. Ба5ар, ыам ыйыгар, Ба5ар, от ыйыгар Этиң тэлитэ тэптин, Ардах ньирилээн түстүн! …………………………………………… Ыар былыт быыhыгар, Ча5ыл5ан, кумалан, Күп-кү ѳ х сырдыга, Сырайбар умулун! Уордаах этиң ньиргиэрэ, Оройбунан түhэн, Уллуңахпар тиийэ Уйуhута ньиргий!

Поэт, тылбаасчыт Илья Винокуров Ча5ыл5ан Винокуров Илья Дорофеевич – Ча5ыл5ан – Саха уус-уран литературатыгар Илья Дорофеевич бэрт кылгастык, сытыытык, күлүм гынан, айан, ыллаан-туойан ааспыта. Ча5ыл5ан диэн псевдонимы ылыммыта с ѳп курдук буолан тахсар. «12 кинигэни сахалыы, нууччалыы бэчээттэппитэ. С үүрбэччэ5э чугаhыыр биhиги дойдубут уонна омук поэттарын элбэх айымньыларын сахалыы тылбаастаан таhаарбыта. Саха литературатыгар кини кылгас бириэмэ5э күлүм гынан ааспыта. Псевдонимын сөпкө талбыта: кырдьык, ча5ыл5ан курдук киhи этэ », - диэбитэ Г.П.Башарин.

Ча5ыл5ан маска т үhүүтэ Ча5ыл5ан үрдүк маска түhэр. Мас иhинэн кыра сопротивлениелаах сиринэн ааhар. Олорор дьиэ таhыгар олортоххо, громоотвод оруолун толорор. Мас силиhэ искровой разряды сиргэ аhарар. Тополь – Макеевка, Украина, 2008 сыл

Ча5ыл5ан маска т үhүүтэ Кураанах маска о5уста5ына, умайар – ойуур баhаара буолар. Со5отох турар маска охсуон с ѳп. А.И.Софронов. Этиңнээх ардах. Ньиргиэрдээх этиңи иңэринэн, Уоттаах ча5ыл5аны о5уруктанан, Сис тыаны сиңнэритэ сынньар Сибиэннээх силлиэ сирдьиттэнэн… Илин халлаан эңийэтин диэкиттэн Босхо былыт Булгу ыстанан тахсан, Томороон тобура5ынан Толуу маhын тобулута тγhэн Тоорохой оңортоон, Кγγстээх этиңинэн Кγлγктээх маhын Көтγрγтэ көтγтэн Кө5өрбөт оңортоон… Сааллар ча5ыл5анынан … Кэлэн иhэр кэнчиэри отун Кэриччи сиэтэн кэ5иннэрэн…

Ча5ыл5ан маска т үhүүтэ Харыйа ρ= 1000МОм*м Таңара уола үктэммит суола сааhын тухары сүппэт үhү.

Ча5ыл5ан маска т үhүүтэ Хатың – элбэх уулаах ρ= 700МОм*м Уот субур5а кыаhааннаах Ордоохоон Ойуун Бэйбэрикээн эмээхсиңңэ бэлэх биэрэн, бэйэлэри мэлиппитэ үhү.

Ча5ыл5ан маска т үhүүтэ Бэс – сымалалаах ρ= 900 Мом*м Үтү ѳ киhи биирдэ охсубута үйэ саас тухары сүппэт үhү.

Ча5ыл5антан харыстаныы Громоотвод – ча5ыл5аны аhарааччы Идеята – Бенджамин Франклин Тулатыгар – конус R = H Анала : былыт зарядыгар утары знактаах заряд ча5ыл5аны аhарааччы төбөтүгэр мустар, онтон салгыңңа тар5анар. Аhарааччы тулатыгар электрическэй поле мөлтүүр. Бүлүү куоратыгар: ТУСМ телевышката – 87 м Сахателеком вышката – 40 м Подстанциялар Турбалар

Кγннγк Уурастыырап. Эти ң нээх ардах. Эмискэ тунуйбут чуумпуну соhутан, Этиңнэр тэлитэ тэптилэр. Долгуйа нусхайбыт дойдуну уолутан, Дохсуннук, хабардык эттилэр. Сарадах ча5ыл5ан сардыргыы ча5ыллан, Сатыы тыа арыллан сырдаата. Ар5ааңы, хотугу са5ахха са5ыллан, Алааhым хонуута алаарда. Этиңнэр, тырыттан-быhыттан, ыраатан, Тыастара тимирэн истилэр, Ньирилээн, ниңсиэрэн истилэр, эмиэ хат улаатан, Эбиллэн, ньиргийэн кэллилэр. Тоhуулаах былыкка дорулаан-дарылаан, То5ута, хайыта бардылар, Күүрүүлээх тыаhынан күрүлээн-барылаан, Күүркэйэн, бачыллан ыллылар… Кутар күүс ардахпыт хойуутук курулаан – Тохтообот күүстээхтик то5унна. Кутаа-уот ча5ыл5ан таңнары курбуулаан – Былыттан быhыта о5уста…

Киhи уонна ча5ыл5ан Этиң кутталлаах: 1.Мас анныгар саhыма 2.Ууга кииримэ, биэрэктэн тэй 3.Хайа5а, сыырга ыттыма 4.Холбонон турар электрическэй прибордар аттыларыгар турума Киhи Ѳ йүн сүтэрэр – 100 мА – 3А Таттарар – 16 мА Сүрэ5э тохтуур – 3А улахан Тыынара тохтуур – мА Бастакы суhал к ѳмѳ Тыын киллэрии Намыhах сири булан сас, мастан м тэйиччи.

Эти ң ыраастыыр дьайыыта Электрическэй разряд кэмигэр кислородтан озон үөскүүр. Озон – халлаан күөх өңнөөх газ. Сыттаах. Медицина5а салгыны уонна ууну ыраастыырга туттуллар. Сир атмосфератыгар озон км үрдүккэ баар. Сири күн радиациятыттан көмүскүүр. Турар маска Дурдаламмыт абааhыга Дуксуйан то5о барда. Чаллах маска Саспыт абааhыга дьааhыйан сатарытта... А.Кулаковскай. Сайын кэлиитэ.

Этин – айыл5аны ыраастыыр, чэбдигирдэр. Кустук – инникигэ эрэл

Т үмүк Пресса хаhыатын к өрдөрөр. Специалистартан ылбыт интервьюларын аа5ан иhитиннэрэр.