Til va nutq birliklari Tolibova shaxzoda 404-guruh

Reja: 1.Fonema va tovush 2.Leksema va soz 3.Morfema va qoshimcha 4.Qolip va hosila

Fonema va tovush. Eng kichik lisoniy birlik fonemalardir. Fonema muayyan til egalarining malum tovushlar tipi haqidagi umumiy tasavvurlaridir. Har bir fonema sozlovchilar ongida oz tipini farqlovchi belgilari majmui asosida vujudga kelgan maxsus akustik – artikulyatsion portret yoki tovushlar obrazi sifatida saqlanadi. Muayyan fonemaning farqlovchi belgilari uning artikulyatsion va akustik xususiyatlari asosida shakllanadi. Artikulyatsion belgilar muayyan tovushlarni talaffuz qilish uchun nutq azolarining bir xildagi harakatga moslashgan avtomatik, standart holatlari haqidagi tasavvur bolsa, akustik belgilar sifatida bir turdagi tovushlarga xos talaffuz sifati va miqdori tusuniladi.

Leksema va soz. Lisonning borliq hodisalarini nomlash, ifodalash, korsatish uchun xizmat qiluvchi birligi leksemadir. Lisoniy birlik sifatidagi leksema biri ikkinchisisiz mavjud bola olmaydigan ikkita psixofizik-akustik struktura (tovush qobigi), yani nomema hamda malum bir tusuncha asosida vujudga kelgan mazmuniy struktura, yani sememaning birligidan iborat. Lisoniy birlik sifatidagi leksemalarning tovush strukturasi fonetik birliklar korinishlar (variant)larining turlicha kombinatsiyalari asosida vujudga kelgan. Ozbek tilida mavjud leksemalarning barchasining shakily tomoni tilimizda mavjud 30 ta fonema asosida, xolos. Shu boisdan tashqi fonetik strukturasi asosida leksemalarni kuchli va kuchsiz ziddiyatlarga qoyish mumkin. Kuchli oppozitsiyalar bittadan (u – olmosh, e - undosh), ikkitadan (ot - ish), uchtadan (bor - kel), torttadan (qunt - band) fonema variantining zidlanishi asosida hosil bolgan bolsa, kuchsiz ziddiyatlar leksemalarning tarkibidagi ayrim fonema variantlari asosida boladi.

Leksemaning nutqiy qollanishidagi varianti sozlar bolib, ular turlicha matniy qurshovlar asosida har xil xususiyatlar kasb etadi. Leksemalar tub yoki yasama bolishi mumkin. Masalan, [kitob], [savdogar], nonchi birliklarini olaylik. Qatordagi [kitob], va [savdogar] birliklari tayyorlik, umumiylik, ijtimoiylik xossalariga ega. Biroq tilimizda nonchi degan lisoniy birlik yoq. U nutq jarayonidagina hosil qilinishi mumkin va yuqoridagi birliklar ega bolgan xususiyatlardan xoli. Nonchi birligining nutq jarayonigagina xosligi tayyorlik belgisiga ega emasligini korsatadi

. Morfema va qoshimcha. Morfema leksemadan ajralgan holda oz mohiyatini namoyon qila olmaydigan, shakl va denotativ bolmagan mazmunning birligidan iborat bolgan kichik lisoniy birlikdir. Qoshimcha esa ana shu psixo-fizik mohiyatning nutqda namoyon bolishidir. Morfema ham tashqi (moddiy) va ichki (mano, vazifa) jihatlar yaxlitligidan iborat. Atov mustaqilligiga, mustaqil sintaktik mavqega ega bolmagan bu birliklar ozida leksik va grammatik mohiyatlarni uygunlashtirgan boladi: a) yangi sozlar hosil qiladi; b) sozlarga qoshimcha leksik – semantik qiymat beradi.

Har bir tilga xos birliklar boshqa tillarnikidan ozaro farqlanadi. Masalan, aloqasiz (amorf), yelimlovchi (agglyutinativ) va egiluvchan (flektiv) tillardagi leksemalar mohiyatan oziga xosdir.

Qolip va hosila. Lisoniy birliklarning navbatdagi turi qurilma – qoliplardir. Qolip deganda yasama soz, soz birikmasi va gaplar hosil qilish sxemalari tushuniladi. Qoliplar ikki xil boladi: soz yasash qoliplari; sintaktik (soz birikmasi va gap) qoliplari.

Qoliplar ham boshqa lisoniy birliklar kabi UMIS tabiatli boladi. Masalan, nutqimizdagi cheksiz yasama sozlar (masalan, (nonchi), (sutchi), (uzumchi), (nisholdachi) kabi bitta bevosita kuzatishda berilmagan lisoniy birlik (masalan, [narsa/buyum oti+chi=shu narsa//buyum bilan shug`ullanuvchi kishi], yani soz yasash qolipining nutqiy hosilalaridir. Kitobni oqimoq nutqiy hosilasi boshqa oziga oxshash cheksiz soz birikmalari (qogozni yirtmoq, uyni sotmoq va h.k.) bilan birgalikda [Ott.k+Fel]= vositasiz toldiruvchili felli birikma] lisoniy sintaktik qolipidan chiqqan nutqiy hosilalardir.

Etiboringiz uchun raxmat