Черлик-оол Чашкынмаевич Куулар 1940 чылдың декабрь 10-да Хорум-Дагга төрүттүнген.

«Шораан» -тоожу. (1990 чыл) Темазы- кижи, кижиниң салым-чолу. Идеязы – кижиниң човулаңныг чуртталгазы, согур кижиниң кударанчыг амыдыралы.

Чогаалдың маадырлары: Шораан – кол маадыр; Чакыймаа – Шораанның авазы; Багыр – Шораанның ачазы; Сотпа – Шораанның даайы; Олчаңмаа – кыс дуңмазы; Сандак ирей- кырган- ачазы Шумбуу – башкы …

Бажыңга онаалга: Чогаалдың сюжедин бижиир: Дүүшкүн – Өөскүдүлге – Дыңзыгыышкын – Чештиниишкин -

Сюжет – чогаалдың кол утказын илередир болуушкуннар.

Словарь-биле ажыл: Боогдап каан - Улаанут – Давыгылаар – Шоваа – Шеглей бээр – Дөзевилеп – Вирус – Каразыын -

Човулаңның кончуун але… 1.Төрүттүнгени 2. «Улаанут» деп аарыг; 3. Эъдиниң изии от-көске; 4. «Суг көрбейн идииң ужулба»; 5. «Демниг сааскан теве тудуп чиир»; 6. «Эчизинге чедир эмнетпеске кандыг-даа аарыгның соо багай»; 7. Эмчиге келгени; 8. – Човулаңны чүгле өөрүшкү дуй базар… 9. Бир дугаар өгден үнгени; 10. Ада-иениң өөрүшкүзү.

Чогаалдың дылы, уран-чечени: Деңнелге – зыг,-зиг,-сыг,-сиг деп кожумактар, дег, ышкаш – эдеринчилер дузазы-биле тургустунар; Метафора – кандыг-бир чүүлдүң демдектери азы шимчээшкинин өске бир чүүлге хамаарыштыр диригжидип көргүзери; Эпитет - кандыг-бир чүүлдү улам чараш кылдыр чуруп көргүзери; Үлегер домактар, тывызыктар, ыры, кожамыктар, тоолдар…

Бөлүктерге онаалга: (уран-чечен аргаларны тывар) 123 ДеңнелгеМетафораЭпитет

Дараазында чылын ол оглу үш харлап турда, кыс уруг божуп алган. Муңгаргайындан шириин шинчи кирип, улугзуй берген ооң арны чаа амыдыралга өөрүшкүден база катап частып, чалыы долбаннары көстүп келген. Багыр ону эскергеш, баары чымчап келген чүве дег, чиик адак халып турган. Артында-ла кыдырыктыг Олчаңмааның оттуг караа аныяк өг-бүлениң найыралын улам быжыктырып, ынакшылдың чечээ ышкаш, хүн бүрү хөрлээлеп орган. Ооң алгызы безин диңмиттиг, согур акызын дуй бүргээн караңгыны ырадыр сывыртаксаан чүве дег, кезек-кезек кышкыргылаар. «Чоп кончуг караңгыдан коргар силер, мен ону өттүр чырый берейн» дээн ышкаш, хенертен соксай бергеш, хараача өттүр сылдыстарны чулчуруп көрүп чыткылаар. Чаш Олчаңмааның өткүт үнү ынчаар-ла авазының сыгыжынга өөрүшкүзүнүң коңгулууру бооп кирген. Амыдыралдың чаа чымыжындан ол ам муңгараар чай алынмас апарган.

Даап бодаашкын Кыдыраашка Шораан оон улаштыр канчаарыл? Чүү деп бодаар-дыр силер, бижиңер.

Согур-ла дээш орар болза, Човулаңга туттурбайн, Согурунга чалынмаза, Чонга чоруур кежик тыпкай. Караам чок дээш орар болза, Салым-хууга туттурбайн, Караңгыга чалынмаза, Салым-хууну боду тыпкай. [Тч. 8кл а.135]

Шораанның мурнунда салдынган айтырыглар: «Кулааң карааң болгай аан, оглум, чонуң чоорганың болгай аан»- деп чүзүл кырган-ачамның. Авамның салымым багын дээш ыглаар чүзүл? А ол салым деп чүзү боор? Салымга кижи чагыртыр бе ынчаш?

Кырган-ачазының чагыы: «Халак-тилек төкпейн көрүңер! Караа чок оол муңгарай бээр. Караңгыны эртем-биле тиилеп боор. Төрүмелинден дөрт медерели мерген болза, ол чүге-даа торулбайн, оруун тыва бээр!»

Ч.Ч. Куулар «Аялга» деп ному 1990 чылда чырыкче үнген номунда... Чонум кончуг Човулаңга алыспады. Чоргааралды Ынчангаштың Ырлап каар мен. …Алдын холдуг кижилерге Аялгамның арыын тудайн -

Солаан Кыргысович Базыр-оол

Солаан Кыргысович Базыр-оол – чч. Солаан Базыр-оол 1935 чылдың тос айның 3-те Улуг-Хем кожууннуң Чаа-Хөлге бөдүүн араттың өг-бүлезинге төрүттүнген. Ийи айлыг тургаш, улаануттан аараанының соонда, кара согурарып калган. Бичиизинден оолдуң хөгжүмге салым-чаяаны илереп, 5-6 харлыында бызаанчыга, хомуска, а сөөлзүредир ачазының бир шоодай тараа-биле орнап бергени гармошкага ойнап турар апарган. Караа көзүлбес улустуң школазы ол үеде Тывага турбааны-биле Солаан 12 харлыында Чаа-Хол школазының 3-кү клазынга өөренип кирген. 7 чылдың школазын чүгле «5» демдектерге дооскан, школага өөренип тургаш-ла, көдээ клубта ажылдап турган баянистер Степан Гулев биле Владимир Муравьев олардан нотага кичээлдерни өөренмишаан, орус дылды өөренип алган. Чүгле нота-биле ойнаарындан аңгыда, дыңнаан-на музыказын ол хостуг ойнаар апарган. Удаткан чок согур хөгжүмчү оол дугайы Кызылга база билдине берген. Бир-ле катап Чаа-Хөлге Кызылдан артистер концерт үндүрүп келгеннер, оларның-биле кады чораан артист, хөгжүмчү Александр Саянович Лаптан оолду аажок кичээнгейлиг дыңнааш чорупкан.Кажан Кызылга келгеш, А.С. Лаптан анаа олуруп шыдаваан, аай-дедир халып, даргаларже кирип тургаш, согур оолду Оренбургта согур болгаш кара багай көөр уругларның тускай школазынче чорудар бижикти алгаш, Солаанны ынаар өөредип чорудупкан. Сөөлүнде бодунуң сактып турары-биле ол 7-8 харлыг оолдар аразынга баргаш, 17 харлыг бодун тевеге дөмейлээр турган. Согур улустуң тускай бижии Брайлды машпак, чоон салаалары-биле арай деп өөренип алган чылдан 1963 чылга чедир ол Курскта согурларның уран чүүл училищезин чедиишкинниг дооскаш, төрээн Тывазынга кээп ажылдай берген. Ол дыка хөй ырларның автору, «Тываның алдарлыг композитору» аттың эдилекчизи. Кызыл кожууннуң «Мир» культура бажыңы С.К. Базыр-оолдуң адын эдилеп турар.

Даап бодаашкын Кыдыраашка Шораан оон улаштыр канчаарыл? Чүү деп бодаар-дыр силер, бижиңер.

Чогаадыкчы онаалга: («Синквейн») 1-ги одуруг – чүве ады (чүү?) - Салым-чаяан 2-ги одуруг - 2 демдек ады(кандыг?) – Адаарганчыг, ыяңгылыг. 3-кү одуруг – 3 кылыг сөзү (канчанган?, чүнү канчаар?) – Чаяаттынган, төрүттүнген, мактаттырган. 4-кү одуруг – домак чогаадыр - Салым-чаяанны ажыл-биле ажыдар. 5-ки одуруг – чоок уткалыг сөзү - Салым-чол.

Чогаадыкчы онаалга: 1-ги одуруг – чүве ады (чүү?) - Амыдырал Човулаң Аас-кежик 2-ги одуруг 2 демдек ады(кандыг?) – 3-кү одуруг – 3 кылыг сөзү (канчанган?, чүнү канчаар?) – 4-кү одуруг – домак чогаадыр - 5-ки одуруг – чоок уткалыг сөзү -