А СТАНА МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТІАҚ Та қ ырыбы: Экономикалы қ ә леуметтану Орында ғ ан:Сембаева Г.К. Тексерген: Қ алменова Б.Т Астана

Ж ОСПАРЫ : І.Кіріспе. ІІ.Негізгі б ө лім. 1.Экономикалы қ ә леуметтану. 2.Экономикалы қ ә леуметтануды ң даму тарихы. 3.Экономикалы қ ә леуметтануды ң негізгі категориялары. ІІІ. Қ орытынды. ІV.Пайдаланыл ғ ан ә дебиеттер.

К ІРІСПЕ. Экономикалы қ ө мірге социологиялы қ т ұ р ғ ыдан қ арау, оны адамдар арасында ғ ы қ атынастарды ң бір саласы ретінде қ арастыру, бізді ң т ү сінігімізді айтарлы қ тай ке ң ейтіп тере ң дете т ү седі. Ол б ү гінгі к ү нде заман талабына сай болып отыр ғ ан нары қ, ө ндіріс, т ұ тыну т.б процестерді ң экономикалы қ саралау саласында қ андай да бір қ осымша немесе қ осал қ ы құ рал болып саналмайды. Экономикалы қ социология экономиканы онда ғ ы ә реект етуші ә леуметтік топтарды ң белсенділігімен, оларды ң м ү дделерімен, ж ү ріс- т ұ рысы мен ө зара ә рекеттесуімен қ оз ғ ау алатын ә леуметтік процесс ретінде сипаттайды.

Экономикалы қ социологияны ң іргелі ұғ ымдарына е ң алдымен экономикалы қ ж ү ріс- т ұ рыс, экономикалы қ ә рекет, экономикалы қ сана мен ой, экономикалы қ м ә дениет, шаруашылы қ ты ұ йымдастыру, экономикалы қ институт ж ә не бас қ алар жат қ ызылады. Экономикалы қ ж ә не социологиялы қ ғ ылымдарды ң бір-бірін толы қ тыруы нары қ ты қ құ былыстарды зерттеуді ң ө зектілігіні ң жо ғ арылау де ң гейіне қ арай нары қ ты қ терминология экономикалы қ социология ғ а жа қ ындай т ү седі. Олар нары қ ты қ экономика, жа қ сы т ұ рмыс экономикасы, формальді ж ә не формальді емес экономика, жеке меншік, жекешелендіру, индивидтер мен шаруашылы қ тарды ң нары қ ты қ ж ү ріс-т ұ рысы, ж ұ мыспен қ амту ж ә не ж ұ мыссызды қ, е ң бек нары ғ ыны ң икемділігі ж ә не т.с.с. 4

Э КОНОМИКАЛЫ Қ Ә ЛЕУМЕТТАНУ. Экономикалы қ ә леуметтану жалпы ә леуметтану ғ ылымыны ң, қ о ғ амны ң экономикалы қ ө мірін зерттейтін теория.Б ұ л теория жалпы ә леуметтануды ң қ ар қ ынды дамуымен ж ә не оны ң экономикалы қ процестермен ты ғ ыз байланысыны ң негізінде пайда бол ғ ан. Экономикалы қ ә леуметтану экономикалы қ процестерді адамдарды ң іс- ә ректі, қ ызметіні ң жемісі ретінде қ арайды. Қ о ғ амда ғ ы адамдарды ң материалды қ т ұ рмыс жа ғ дайы ә р т ү рлі бол ғ анды қ тан, оларды ң м ұқ тажды қ ты талап-тілектері де, т ұ тыну д ә режелері де ә р т ү рлі. Сонды қ тан олар қ о ғ амда ә р т ү рлі рольдер, я ғ ни қ ызмет ат қ арды,осы ғ ан с ә йкес олар қ о ғ амда ә р т ү рлі орында, жа ғ дайда,беделде болады.Экономикалы қ ә леуметтану экономиканы зерттеуді ң басты м ә селесі ретінде экономиканы ө з алдына ж ү йе деп қ аралды.Ал,экономикалы қ ж ү йеде – ө ндіріс - б ө лу – айырбастау - т ұ тыну ж ү зеге асырылады.Ал, б ұ л процесті ң нары қ ты қ т ү рі «С ұ раныс ж ә не ұ сыныс». Нары қ дегеніміз – тар ма ғ ынада – азы қ – т ү лік ж ә не бас қ а ө ндіріс б ұ йымдарын, тауарларды сататын сауда орны.

Т.И. Заславская ж ә не Р.В. Рывкина экономикалы қ социология ғ а қ о ғ амды қ ө мірді ң екі - экономикалы қ ж ә не ә леуметтік салаларыны ң ө зара байланысын тиісінше екі жа қ ты - экономикалы қ ж ә не ә леуметтік процестерді ң ө зара байланыстары негізінде зерттейтін ғ ылым деген аны қ тама береді. Ә леуметтік саланы олар қ о ғ амда ғ ы топтарды ң жа ғ дайыны ң ә р текті болуымен байланысты ә леуметтік те ң сіздік қ атынастарыны ң саласы деп т ү сіндіреді.

А.И. Кравченко экономикалы қ социология - ол қ о ғ ам ө міріні ң т ү рлі салаларыны ң ( ө ндірісте, айырбаста, б ө ліп беру мен т ұ тынуда) ү лкен ә леуметтік топтарды ң ө німдері ретінде адамдарды ң ж ү ріс-т ұ рысы жайлы ғ ылыми білім ж ү йесі деп санайды. Ол экономикалы қ ә рекетті ң к ө рінуіні ң формаларын ж ә не адамдарды ң экономикалы қ м ү дделерін білдіруді, сонымен қ оса адамдар ғ а экономикалы қ институттарды ң (жеке меншік, е ң бек б ө лінісі, тауарлар мен е ң бек нары ғ ы, қ аржы институты т.б.) ұ за қ ж ә не қ ыс қ а мерзімді ә сер етуді ң механизмдері мен құ рылымдарын зерттейді

Экономикалы қ социологияны ң негізгі міндеті - экономикалы қ құ былыстар мен процестерді осында ә рекет ететін индивидтер мен ә леуметтік топтарды ң м ү дделері, м ү мкіндіктері т ұ р ғ ысынан социологиялы қ т ү сіндіру, сонымен қ оса на қ тылы бір қ о ғ амны ң экономикасына ә леуметтік ж ә не м ә дени факторларды ң ә сер етуін зерттеу болып табылады. Экономикалы қ социология бізге экономикалы қ дамуды ң ә леуметтік механизмдерін бірт ұ тас ж ү йе ретінде тере ң ірек т ү сінуге жол ашады; нары қ ты қ қ атынастарды ң қ алыптасуы мен қ ызмет етуі жа ғ дайында адамдарды ң экономикалы қ іс- ә рекеті; шаруашылы қ ж ә не қ аржы институттарыны ң қ алыптасуына саяси ж ә не ә леуметтік ә рекеттерді ң, қ о ғ амды қ пікірді ң, діл (менталитет) пен м ә дени д ә ст ү рлерді ң ә серін ашу.

Экономикалы қ ә леуметтануды ң тарихи дамуы Экономикалы қ - ә леуметтік білімні ң ал ғ аш қ ы элементтері қ айта ө ркендеу ж ә не жа ң а заман д ә уірінде пайда бол ғ ан. Алайда м ұ ндай білімні ң теориялы қ сипаты ХVІІІ ғ асырда бастау ала бастады. Б ұ л уа қ ытта философтар Шарль Луи Монтескье, Клод Гельвеций, экономистер Адам Смит, Томас Роберт Мальтус, Жан Шарль Сисмондиді ң, философ ж ә не социалист- утопистер Уильям Годвин, Анри Сен-Симон, Шарль Фурьені ң ойлары құ нды болды. Осы кезе ң ні ң ө зінде т ә жірибешілерді ң, ө ндірісті бас қ арушыларды ң экономикалы қ -социологиялы қ білімге ж ү гінген ал ғ аш қ ы ж ә йттері пайда бола бастады. Б ұ л т ұ р ғ ыда е ң жар қ ын мысал - Роберт Оуэн. ХVІІІ ғ асырда экономикалы қ социологияны ң дамуыны ң философиялы қ -экономикалы қ кезе ң і ая қ талып, ө зіндік социологиялы қ кезе ң і басталды

Огюст Конт ( ) - француз социологы ж ә не философы. Ол д ә ст ү рлі философияда ғ ы дерексіз конструкциялар мен за ң ды қ ойларда ғ ы шашыра ңқ ы эмпирикалы қ байытулар ғ а қ ара ғ анда қ о ғ амды қ ө мірдегі диахроникалы қ ж ә не синхроникалы қ аспектілердегі құ былыстарды ғ ылыми зерттеп білуді ескере отырып социология ұғ ымын енгізді. О.Конт қ азіргі заманды аны қ тап-тану ғ а талпыныс жасап к ө рді. Ол жа ң а ә леуметтік т ә ртіпті ң бір қ атар ерекшеліктеріне к өң іл аударды: 1) еркін к ә сіпкерлік пен б ә секелестікке негізделген экономикалы қ ж ү йені ң қ алыптасуы; 2) ж ұ мыс к ү шіні ң қ алады шо ғ ырлануы; 3) ө ндірісте ғ ылым мен техниканы ң жетістіктерін пайдалану; 4) басшылар мен жалдамалы ж ұ мысшылар арасында жасырын немесе ашы қ қ арама- қ арсылы қ ты ң пайда болуы; 5) ә леуметтік те ң сіздікті ң к ү шейе т ү суі; 6) табыс табу ғ а ба ғ ыт ұ стану. Конт индустриалды қ қ о ғ ам мен ө ндірісті ң адам ғ а ж ә не м ә дениетке ә сер ету теориясын дамытты. Оны ң теориясы бойынша ө ндіруші мен ойлап табушыны ң т ү йсігі ө рлеуді тудырады. Ө ндірісті ң дамуы адамны ң ө мір с ү руін же ң ілдетіп қ ана қ оймай, сонымен бірге т ұ л ғ аны жо ққ а шы ғ арады ж ә не ә леуметтік т ә ртіпті б ұ зады.

Карл Маркс ( ) - неміс социологы, философы ж ә не экономисі. Ол жаса ғ ан қ азіргі заман ғ ы капиталистік қ о ғ амны ң бейнесі ке ң тарады. Маркс капитализмге к ү шті сыни ж ә не идеологиялы қ сипат берді. Маркс к ө терген е ң танымал та қ ырып жатсыну болып табылады. Марксты ң пайымдауынша, адамдар таби ғ атынан еркін, ү йір ж ә не жасампазды ққ а бейім. Алайда, адамны ң таби ғ и м ү мкіндіктеріні ң к ө рінуіне кедергі болатын белгілі бір тарихи жа ғ дайлар туатын болса, онда олар таби ғ и бейімділіктерінен айырылып қ алады. М ұ ндай парасаттан ж ұ рдай қ алатын жа ғ дайлар қ о ғ амда ғ ы барлы қ топтар тарапынан болады, атап айт қ анда қ азіргі капитализм к ө птеген адамдарды т ә уелділікке айналдырып, оларды қ инап, экономикалы қ механизмні ң жатсын ғ ан б ө лшегіне айналдырып жіберді. Ө з е ң бегін ж ә не оны ң ө німін ба қ ылаудан айырыл ғ ан ж ұ мысшы жатсына бастайды, ө з е ң бегінен, айналасында ғ ы адамдардан ж ә не а қ ырында ө з- ө зінен шеттеле бастайды. Маркс атап кеткендей, ж ұ мысшы е ң бек процесінде ө зін орны қ тыра алмайды. Керісінше, ө зін жо ққ а шы ғ арып, ба қ ытты емес, ба қ ытсыз деп санайды. Ол ү шін - е ң бек дене ж ә не а қ ыл- ой к ү штеріні ң еркін ойыны емес, қ аны мен с ү йегін жансыздандыру ж ә не сананы б ұ зу. Сонымен, жатсыну социоцентристік серпіндерді ң ( ө зімшілдік, атомизация), шы ғ армашылы қ ты ң жо қ ты ғ ыны ң (кертартпалы қ, е ң бекті ң бір сарындылы ғ ы), к ү шеюіне, ә рекеттерді ба қ ылаудан (енжарлы қ ), дербестіктен (адамдарды бас қ арушы заттар фетешизмі), бас тартуына бара-бар. Адам таби ғ аты ө з м ә нін жо ғ алтып алады. Оларды қ алпына келтіру жатсынудан арыл ғ ан жа ғ дайда ғ ана м ү мкін болады, ал оны тудырушы ә леуметтік жа ғ дайларды ң т өң керісін, тапсыз коммунистік қ о ғ амны ң орнауын талап етеді

Герберт Спенсер ( ) - а ғ ылшын социологы ж ә не экономисі, ө з е ң бектерінде ә леуметтік даму ж ә не ә леуметтік эволюция м ә селелеріне баса назар аударды. Ол ә скери ж ә не ө ндірістік қ о ғ амны ң полярлы қ қ арама- қ айшылы қ ү лгісін жасай отырып, қ азіргі қ о ғ ам ғ а д ә ст ү рлі қ о ғ амды қ арама- қ арсы қ ояды. Спенсер жа ң а ә леуметтік құ рылысты ң ма ң ызды белгілерін ашты. Олар - дамуды ң, қ иратуды ң ж ә не реттеуді ң шешуші фокторлары болып саналатын ә леуметтік к ү рес пен б ә секелестік. Міне осылар қ о ғ амда ғ ы ә леуметтік- экономикалы қ айырмашылы қ тарды ң е ң ма ң ызды қ айнар к ө зі болып табылады. Же ң іске жеткендер меншік иелеріні ң тобын құ рады, ал же ң іліс тап қ андар - жалданбалы ж ұ мысшылар т.б. қ алыптастырады; же ң ілгендерді ң ерте ме кеш пе абырой сезімі оянады ж ә не оны ң салдарыны ң бірнеше н ұ с қ асы болады.

Э КОНОМИКАЛЫ Қ Ә ЛЕУМЕТТАНУДЫ Ң НЕГІЗГІ КАТЕГОРИЯЛАРЫ : Б АС Қ А ДА АРНАЙЫ СОЦИОЛОГИЯЛЫ Қ ТЕОРИЯЛАР СИЯ Қ ТЫ ЭКОНОМИКАЛЫ Қ СОЦИОЛОГИЯ ДА Ә ЛЕУМЕТТІК Қ АТЫНАСТАРДЫ ЗЕРТТЕУДЕ Т Ү СІП ОТЫР Ғ АН САЛАСЫНЫ Ң М Ә НІН АШАТЫН ЖАЛПЫ СОЦИОЛОГИЯЛЫ Қ КАТЕГОРИЯЛАР МЕН Ө ЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІГІ БАР ҰҒ ЫМДАРДЫ Қ ОЛДАНАДЫ. Ғ ЫЛЫМНЫ Ң Б Ұ Л САЛАСЫН АЛ Ғ А ТАРТЫП ОТЫР Ғ АН К Ө ПТЕГЕН КАТЕГОРИЯЛАР Ғ А БАЙЛАНЫСТЫ КЕЛЕСІ ТОПТАР Ғ А Б Ө ЛУГЕ БОЛАДЫ Жалпы ғ ылыми (т ұ жырымдамалы қ ) категорияларЖалпы ә леуметтік категориялар Ө зіндік ерекшелігі бар категориялар

Жалпы ғ ылыми (т ұ жырымдамалы қ ) категориялар - құ рылым, ж ү йе, функция, процесс, байланыс, т ұ ра қ тылы қ, ө згерушілік, даму ж ә не т.с.с. Олар жалпы ә дістемені ң тілін құ райды, экономикалы қ ж ә не ә леуметтік салаларды, экономикалы қ қ атынастар мен процестерді реттеуді ң ә леуметтік механизмдерін сипаттау құ ралы ретінде қ олданылады

Жалпы ә леуметтік категориялар, бас қ а да ә леуметтік ғ ылымдарды ң с ө здігінен алын ғ ан. Айталы қ, экономикалы қ теориядан - нары қ, ө ндіріс, т ұ тыну, айырбас, б ө ліп беру, жеке меншік, б ә секелестік, ж ұ мыспен қ амту, трансакциялар ж ә не т.б. сия қ ты терминдер қ олданылады. Философиядан - қ о ғ амды қ сана, қ о ғ амды қ қ атынастар, за ң дылы қ тар, м ә дениет; ә леуметтік психологиядан - ұ жым, т ұ л ғ а, д ә лелдеу, с ә йкестендіру; жалпы социологиядан - ә леуметтік қ атынастар, топтар, ұ йымдар, институттар, ә леуметтік құ рылым, стратификация ж ә не бас қ алар.

Ө зіндік ерекшелігі бар категориялар экономикалы қ социологияны ң жеке категориялары болып табылады, оны ң ә леуметтік- экономикалы қ құ былыстарды (экономикалы қ ә рекет, шаруашылы қ ниеттемесі, экономикалы қ стратификация, экономикалы қ м ү дделер, таптаурындар, келісім- шартты қ қ атынастар, ә леуметтік- экономикалы қ қ олдау ж ү йелері ж ә не т.б.) танып білудегі амалдарды білдіреді

Экономикалы қ социологияны ң категориялар ж ү йесі келешегі бар экономикалы қ -социологиялы қ мектептер мен ба ғ ыттарды ң дамуыны ң ар қ асында баий т ү седі. Оларды ң қ атарына экономикалы қ ж ү ріс-т ұ рыс, рационалды та ң дау, адам капиталы, жа ң а институционализм теориясы ж ә не бас қ алары кіреді.

А ДАМДАРДЫ Ң ЭКОНОМИКАДА Ғ Ы Ә РЕКЕТІН СОЦИОЛОГИЯЛЫ Қ Т Ұ Р Ғ ЫДАН Т Ү СІНДІРУ ЭКОНОМИКАЛЫ Қ - СОЦИОЛОГИЯЛЫ Қ АДАМ Ү ЛГІЛЕРІНІ Ң Т Ү СІНДІРМЕЛІ М Ү МКІНДІКТЕРІН ЕСЕПКЕ АЛА ОТЫРЫП ҚҰ РЫЛАДЫ. О НЫ СУРЕТТЕУДІ Ң К Ө ПТЕГЕН Н Ұ С Қ АМАЛАРЫНА Қ АРАМАСТАН, ОЛАРДЫ НЕГІЗГІ Т Ө РТ АЛ Ғ ЫШАРТТАР Ғ А Б Ө ЛУГЕ БОЛАДЫ Ол ө з қ ажеттіліктерін жа қ сы біліп қ ана қ оймай, оны қ ана ғ аттандыруд ы ң құ ралдары жайлы қ ажетті а қ парт қ а да ие. Ол ал ғ а қ ойыл ғ ан ма қ сатына біртіндеп жетуге тырысады ж ә не о ғ ан жетуді ң қ андай да бір құ ралын та ң дауда салыстырмалы т ү рдегі шы ғ ындар ғ а к өң іл аударады Ол бірінші кезекте ө з м ү ддесін ойлайды ж ә не жеке пайдасын ұ л ғ айту ғ а тырысады. Ол жеке қ алауларынан негізделіп, дербес шешім қ абылдайтын атомдан ғ ан индивид Адам т ә уелсіз Адам ө зімшіл Адам хабарда р Адам рационал ды

Қорытындылайтын болсақ отандық экономикалық социологияның табысты дамуы Батыс социологиясындағы құрастырылған бай ұғымдар мен операциялық зерттеу схемаларын игеріп, қайта қорытуға байланысты.Экономика ғылымы әр бір қоғам әлеуметтік жағдайын реттеушісі болып табылады.Экономикалық әлеуметтанудың ең басты талабы қоғамның өз құндылықтарын зерттей отырып жан жақты процестерді қарастыру.

Қ олданыл ғ ан ә дебиеттер: kazref.narod.ru