ФИЗИКА ҺӘМ МУЗЫКА Кеше һә рвакыт тавышлар д ө ньясында яши. Җ ан иял ә ренн ә н тир ә -якны ң тавыш чыгару ү злеген бары тик ул гына тулысынча а ң лый. Кеше тавыш д ө ньясында с ө йл ә м һә м музыка тудыра. Ул аларны ү зене ң ярд ә мчесе ит ә. Гасырлар уза, кеше эшли, и җ ат ит ә. Д ө ньяда тавышны ң я ң адан-я ң а чыганаклары, к ө че барлыкка кил ә.

Безне чолгап алган тавышлар д ө ньясы искиткеч к ү пт ө рле – кеше һә м музыка тавышы, кошлар сайравы һә м умарта кортлары безелд ә ве, к ү к к ү кр әү һә м урманны ң җ илд ә шаулавы, машина, самолет һә м башкалар тавышы. Тавышлар бер-берсенн ә н н ә рс ә бел ә н аерыла? Н ә рс ә ул тавыш? Тавыш н ә рс ә д ә н барлыкка кил ә ? Бу сорауларны ң барысына да физика җ авап бир ә.

Физиканы ң тавышны, аны ң ү злекл ә рен, тавыш к ү ренешл ә рен ө йр ә н ә торган б ү леге акустика дип атала. Бу тавышларны ң барысы ө чен д ә уртаклык булып, аларны тудыручы җ исемн ә рне ң, ягъни тавыш чыганакларыны ң тирб ә н ү е тора.

Р ә семд ә тискига беркетелг ә н сыгылмалы металл линейка сур ә тл ә нг ә н. Ә г ә р линейканы ң билгеле бер озынлыкта калдырылган ө ске ө лешен ә тирб ә н ү х ә р ә к ә те бирелс ә, ул тавыш чыгара башлаячак. 1 с та 20 тирб ә нешт ә н к ү бр ә к булса гына без аны ишет ә без.

Очлары беркетелг ә н н ә зек кыл тавыш чыгара. Кылны ң тигезсез сызыклары һә м уртада калынайган кебек тоелуы аны ң тирб ә н ү ен к ү рс ә т ә

Тавыш безг ә ничек килеп җ ит ә со ң ? Тавыш дулкыннар р ә вешенд ә тарала. Колакка килеп җ итк ә н тавыш дулкыннары безд ә ишет ү тойгысы тудыра. Колакны ң аеруча м өһ им ө леше- барабан ярысы. Килг ә н тавыш дулкыны бу ярыны ң тирб ә н ү ен китереп чыгара. Баш мие шуларны тавыш буларак кабул ит ә.

Кеше колагы 20 Герцтан алып Гц ка кад ә р ешлыктагы тавышларны ишет ә.

Ярканатларны ң колагы Гц ка кад ә р ешлыктагы тавышларны ишет ә.

Чикертк ә л ә р Гц ка кад ә р ешлыктагы тавышларны да ишет ә л ә р.

Кайбер бакалар Гц ешлыктагы тавышларны аералар.

Тавыш һә м кеше организмы. Табигатьт ә табигый тавышлар да булуы билгеле. Алар т ү б ә нд ә гел ә р: ди ң гез дулкыннары, я ң гыр яву тавышы, яфрак кыштырдавы, елга, чишм ә агышы. Бу тавышлар кеше организмына у ң ай т ә эсир ит ә. Ә мен ә производство һә м транспорт тавышы ( ә г ә р д ә алар вибрацияле булса һә м тузан да чыгарса) кешене ардыра, ул кешене ң башы, й ө р ә ге авыртуга с ә б ә пче була, фикер тупларга комачаулый. Шулай итеп, тавышлар ике т ө рг ә б ү лен ә : музыкаль тавышлар һә м шау-шу. Алар бер- берсенн ә н н ә рс ә бел ә н аерылалар ик ә н?

Музыкаль тавышларны т ө рле музыка инструментлары чыгара. Аларда тавыш чыганаклары т ө рлеч ә, шу ң а карап инструментларны бернич ә т ө рг ә б ү леп й ө рт ә л ә р.

Кыллы уен кораллары КОНТРАБАС

Кыллы уен кораллары ВИОЛОНЧЕЛЬ

Кыллы уен кораллары СКРИПКА

Кыллы уен кораллары ДУМБРА

Тынлы уен кораллары БАС ТРУБА

Тынлы уен кораллары ФАГОТ

Тынлы уен кораллары ТРОМБОН

Тынлы уен кораллары ТРУБА

Тынлы уен кораллары КЛАРНЕТ

Тынлы уен кораллары ФЛЕЙТА

Тынлы уен кораллары ГОБОЙ

Тынлы уен кораллары ВАЛТОРНА

Ударниклар БАРАБАННАР

Ударниклар БУБЕН

Ударниклар ЛИТАВРА

Телле уен кораллары РОЯЛЬ

Телле уен кораллары АРФА

Тавышның катылыгы. Тавыш к ө чле һә м акрын була. Тавышны ң катылыгы тирб ә нешл ә р амплитудасына б ә йле: тирб ә неш амплитудасы зуррак булган саен, тавыш катырак була. Акрын тавыш К ө чле тавыш

Тавышның югарылыгы. Тавыш нечк ә һә м калын була. Тавышны ң югарылыгы тирб ә н ү л ә р ешлыгына б ә йле, тавыш чыганагыны ң тирб ә нешл ә р ешлыгы зуррак булган саен, ул чыгарган тавыш югарырак була бара. Калын тавыш Нечк ә тавыш

И ң т ү б ә н музыкаль тавышны орган чыгара. 1 с ка 16 тирб ә неш ясый, л ә кин аны ишетеп булмый. Рояльне ң и ң кырый клавишасы 1 с ка 27 тирб ә неш ясый. XVIII гасырда яш ә г ә н җ ырчы Каспар Феспер и ң т ү б ә н бас тавышлы булган. 1 с ка 44 тирб ә неш. И ң ки ң таралган тон 1 с ка 440 тирб ә неш. Камертон дип аталган прибор шундый тавыш чыгара.Ул беренче октаваны ң ля нотасы.

Тембр. Бер ү к ешлыктагы һә м бер ү к катылыктагы тавышлар т ө рле инструментларда т ө рлеч ә я ң гырый. Бер ү к нотаны т ө рле җ ырчы т ө рлеч ә башкара. И ң матур я ң гырашлы скрипкалар – италия скрипкалары. Биз ә леше бел ә н б ә йле булган тавышны ң сыйфаты тембр дип атала.

Орган – и ң к ү п тембрлы уен коралы. Аны ң диапазоны оркестрдагы барлык инструментлар диапазоныннан узып кит ә. Ригадагы Домский соборындагы орган 127 регистрдан, 4 мануалдан, 6768 быргыдан тора. И ң озын торба 10 м, и ң кечкен ә се 13 мм.

К ү п кен ә инструментларда тарттырып куелган кыллар тавыш чыгара. Т ө рле кылдан т ө рле тавыш чыга. Аны ң кылларын тарттырып, яки бушатып к ө йлил ә р. Кыллар тартылып торса, тавыш нечк ә була, киресенч ә, бушаганда тавыш та калыная. Кылларны бармак бел ә н яки медиатор ярд ә менд ә я ң гыраталар.

Шау-шуны кис ә т ү – ХХI гасырны ң и ң м өһ им м ә сь ә л ә л ә ренн ә н берсе елда Америкада чыга торган бер журнал урамны, завод, йорт, һ аваны шау-шу к ү меп кит ү е турында язган. Галимн ә р ис ә пл ә венч ә, АКШны, шул ис ә пт ә н Россияне д ә машина, завод- фабрикаларны ң к ө чле тавышы к ү м ә. Американы ң тавышны ң кешег ә т ә эсирен ө йр ә н ү че галиме Кнудсен: Тавыш кеше организмына с ө рем, корым кебек ү к ү тергеч т ә эсир ит ә, - дип язган.

Тавыш агачларга да тиск ә ре йогынты ясый. Ш әһә рл ә рд ә тавышлы урыннарда ү с ә торган агачлар ешрак авырый һә м алар, урман, болыннардагы агачларга караганда, тизр ә к корый. К ө чле тавыш ү семлекл ә рг ә ген ә т ү гел, ә б ә лки хайваннар с ә лам ә тлеген ә д ә зур зыян китер ә. Тикшер ү н ә ти җә л ә ренн ә н к ү ренг ә нч ә, тавыш т ә эсиренд ә барлык хайваннарны ң, кош-кортларны ң физиологик торышы ү зг ә реше ө ч фаза ү т ә. Алар т ү б ә нд ә гел ә рд ә н гыйбар ә т: организмнарны ң х ә лсезл ә н ү е, аннары бераз ярсуы һә м тагын х ә лсезл ә н ү е. Ә мма со ң гысы, баштагысына караганда, тир ә нтенр ә к була һә м озаккарак сузыла. Хайваннар һә м кош-кортлар тавышлы, шау-шулы урында озак булсалар, аларны ң кан басымы ү зг ә р ә, й ө р ә к тибеше начарлана.

К ө чле музыка ишет ү аппаратына да гаять зур кире йогынты ясый. Бер т ө ркем белгечл ә р, к ө чле я ң гыратып, х ә зерге заман музыкасын еш ты ң лаучыларны ң с ә лам ә тлеген тикшерг ә н. Рок- музыка бел ә н мавыгучы егетл ә р һә м кызларны ң 20% ыны ң ишет ү аппараты сыйфаты 85 яшьлек картларныкы кебек булган.