Борынгы авырлык, озынлык, м ә йдан ү лч әү бер ә млекл ә ре Арча районы Т ү б ә н М ә т ә ск ә урта гомумбелем м ә кт ә бе Башкарды: 7 нче класс укучысы Ши һ абиева Эн җ е Җ ит ә кче: математика укытучысы Газизова А.Х.

Элекке заманда Россияд ә, масса ү лч әү ө чен, х ә зерге вакытта кулланыла торганнан аермалы ү лч ә мн ә рне кулланганнар. М ә с ә л ә н, вак, ә мма кыймм ә тле товарларны ү лч әү ө чен, мыскалдан файдаланганнар. Мыскал- метрик система кертелг ә нчег ә кад ә р кул- ланылган, якынча 4,26 г тигез авырлык ү лч әү бер ә млеге. Татар халкында Г әүһә рне мыскаллап ү лчил ә р диг ә н м ә каль бар. Мыскалга салу дип, бик җ ентекл ә п, һә р ягын уйлап с ө йл әү турында ә йтк ә нн ә р.

Сату эшенд ә кадак ( 1 кадак= 96 мыскал 384 г), пот( 1 пот= 40 кадак16 кг), берковец (1 берковец= 10 пот) кебек масса бер ә млекл ә рен кулланганнар. Г ө р ә нк ә - бик борынгы ү лч әү бер ә млеге, бер кадакка тигез. Акылга сайрак кеше турында элек г ө р ә нк ә се җ и ң елр ә к диг ә нн ә р. Батман- ү лч әү бер ә млеге, кадак, 4 пот- 10 пот, т ө рле җ ирд ә т ө рлеч ә, к ү пл ә п диг ә н м ә гън ә д ә. Татар халкында Авыру батманлап кер ә, мыскаллап чыга диг ә н м ә каль д ә бар. Пот- метрик система кертелг ә нчег ә кад ә р кулланылган һә м 16,3 кг га б ә раб ә р булган иске авырлык ү л- ч әү бер ә млеге. Кабак бик зур да, поты бер тиен. Бу м ә кальд ә поты бер тиен- бик арзан, бик юнь диг ә нне а ң лата. Татар халкында бу эшне эшл әү ө чен 1 пот тоз ашарга кир ә к диг ә н ә йтем бар. Монда с ү з эшне ң авырлыгы, аны башкару ө чен к ү п к ө ч т ү г ә рг ә кир ә к- леге турында бара.

Борынгы Рус д әү л ә тенд ә озынлык ү лч әү бер ә млеге сыйфатында т ү б ә нд ә - гел ә рд ә н файдаланганнар: кыек сажин( 248 см)- сул аяк бармакларыннан югары к ү т ә релг ә н у ң кул бармаклары очларына кад ә р булган ара. Колачлы сажин (176 см)- як-якка җә елг ә н кулларны ң бармак очлары арасы. Терс ә к( 45 см)- б ө гелг ә н кулны ң терс ә генн ә н бармак очларына кад ә р булган ара.

Киерелг ә н кулны ң баш бармак очы бел ә н им ә н бармак очы арасы карыш дип атала. Ул якынча 17,78 см га тигез. Татар халык ә киятл ә ренд ә ай китк ә н,ел китк ә н, бер карыш җ ир китк ә н дип язалар.Бик аз ара узуны а ң лата. К ө нчыгыш с әү д ә г ә рл ә ренн ә н аршын диг ә н бер ә млек кер ә, аны ң ярд ә менд ә тукыма ү лч ә г ә нн ә р, т ө рек аршы- ны,фарсы аршыны һ.б.булган.Шу ң а к ү р ә ү з аршынына ү лч әү диг ә н ә йтем барлыкка кил ә.1 аршын 71 см. Чакрым- озынлык ү лч ә ве, метрик система кертелг ә нче кулланылган, 1,06 км га тигез.- Ай ә ле бик еракта идек без, 70 чакрым җ ирд ә н килдек без,- дип җ ырлана Бик еракта идек без диг ә н татар халык җ ырында.Элек чак- рым багана т ө шенч ә се кулланылган, ул чакрым ис ә бен к ү рс ә т ә торган багана булган. Р ә семд ә XVIII гасырда, Санкт- Петербург ш әһә ренд ә куелган таш чакрым баганасы сур ә тл ә нг ә н.

Дис ә тин ә - Россияд ә метрик системага кад ә р кулланылган 2400 квадрат са- жинга яки 1,09 гектарга тигез җ ир ү лч әү бер ә млеге.Дис ә тин ә - ягы чакрым- ны ң уннан берен ә тигез квадрат м ә йданы. М ә кт ә бебез музеендагы м ә гъл ү матлар буенча К ү пербаш( 362 ир-ат) һә м К ө терн ә с(87 ир-ат) авылларыны ң дачада 1078 дис ә тин ә җ ирл ә ре булган. К ү п кен ә К ө нбатыш илл ә ренд ә м ә йдан ү лч әү бер ә млеге итеп акрны кул- ланалар. 1 акр 4047 квадрат метрга тигез.

Кулланылган ә д ә бият 1. Н.Я.Виленкин. Математика 5.Казан: М ә гариф н ә шрияты, Татар телене ң а ң латмалы с ү злеге. I том. Казан: Татарстан китап н ә шрияты, Татар телене ң а ң латмалы с ү злеге. II том.Казан: Татарстан китап н ә шрияты, Татар телене ң а ң латмалы с ү злеге. Казан: Матбугат йорты н ә шрияты, 2005