F ALSAFIY QONUNLAR
R EJA : Falsafada qonun tushunchasi va uning moxiyati. Qonun va qonuniyat. Miqdor ozgarishdan sifat ozgarishga ozaro otish qonuni. Qarama-qarshiliqlar birligi va kurashi qonuni. Inqorni inqor qonuni.
F ALSAFADA QONUN TUSHUNCHASI VA UNING MOXIYATI. Q ONUN VA QONUNIYAT. Odamzod qonunlar orqali olamning sir- asrorlarini bilish imqoniyatiga ega boladi. Falsafiy qonunlar dunyodagi ozgarishlar, paydo bolish va yoqolishlar, rivojlanish va taraqqiyot mexanizmlarini anglab olish imqonini beradi. qonun – muayyan shart-sharoitda voqealar rivojining xususiyati va yonalishini belgilaydigan, malum bir qatiy natijani taqoza etadigan obeqtiv dunyodagi narsa va xodisalarning muxim zaruriy, umumiy nisbiy, barqaror munosabatlar ifodasidir.
F ALSAFADA QONUN TUSHUNCHASI VA UNING MOXIYATI. Q ONUN VA QONUNIYAT. Tabiat qonunlari yer yuzida inson bolmagan davrda xam mavjud bolgan. Jamiyat qonunlari esa inson faoliyati natijasida paydo bolgan shart – sharoitlar bilan bogliq ravishda yuzaga kelgan. Jamiat qonunlari kishilarning ijtimoiy munosabatlaridagi eng umumiy, muxim boglanishni korsatadi. Yana bir farqi shuki, jamiyat qonunlariga nisbatan tabiat qonunlari asti-sekinlik bilan ozgarib boradi. Ijtimoiy qonunlar esa malum davr mobaynida amal qilgandan songra, oz-orni yangi qonunlarga boshatib beradi, bazilari oz kuchini yuqotadi. Xarakat qilish doirasiga qarab qonunlar: eng umumiy, umumiy va xususiyga bulinadi. Moddalarning saqlanishi va aylanishi qonuni, energiyaning bir turdan ikkinchi turga otishi qonuni umumiy qonunlarga, xususiy qonunlarga esa, masalan kulon qonuni kabilar qiradi.
M IQDOR VA SIFAT O ZGARISHLARINING BIR - BIRIGA O TISH QONUNI. Miqdor ozgarishlarining sifat ozgarishlariga otish qonuni falsafaning asosiy qonunlaridan biridir. Bu qonunning moxiyati shundan iboratki,narsa va xodisalardagi sezilarli bolmagan mikdoriy ozgarishlar asta sekin toplana borib, tarakkiyotning malum bir bosqichida meyorni buzadi va sakrash yoli bilan tub sifat ozgarishlariga olib keladi.
M IQDOR VA SIFAT O ZGARISHLARINING BIR - BIRIGA O TISH QONUNI. Miqdor va sifat birlikda, bolib, bir-biriga otib turadi. Miqdor sifatga va aksincha, malum sharoitda sifat mikdorga otadi. Narsa va xodisalarning sifati obektiv bolsa-da, nisbiydir, chunki ular ortasidagi chegara ozgaruvchan bolib, ularni mutloqlashtirish mumkin emas. Xuddi shuningdek, narsalarni miqdoriy muayyanligi xam ozgaruvchandir. Modomiki, obektiv olam doimiy xarakatda, ozgarish va rivojlanishda ekan, narsalarning miqdoriy va sifatiy muayyanligi, ularning xossalari xam ozgarish va rivojlanishdadir. Miqdor va sifat ozgarishlarining aniq xolatini bilish fan va ijtimoiy amaliyot uchun muxim axamiyatga ega.
Q ARAMA - QARSHILIKLAR BIRLIGI VA KURASHI QONUNI. Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonuniga muvofiq xar bir narsa bir-biri bilan uzviy aloqada bolgan va biri ikkinchisini istisno etuvchi qarama-qarshi tomon va kuchlarga ega bolib ular ortasidagi kurash natijasida eskining yuqolishi va yangining paydo bolishi yuzaga keladi. Malumki, narsalar turli- tumandir. Xamma tomonlari bilan aynan oxshash bolgan ikki narsaning ozi yok. Narsalarning tafovvut darajasi xam bir xil emas: muxim va nomuxim tafovvutlar mavjud. Narsa va xodisalardagi tafovvutlar qarama-qarshiliklar asosini tashkil etadi. Qarama-qarshiliklar deb shunga aytiladiki, tabiatdagi narsa va xodisalargada mavjud bolgan tomonlar, xossalar va yonalishlar bir-birini inkor qiladi, bir vaqtning ozida bir-birini taqazo xam qiladi. Masalan, magnitdagi shimoliy va janubiy kutblar, elektrning manfiy va musbat zaryadlari, atomdagi tortilish va itarilish, ijtimoiy xayotdagi yovuzlik va ezgulik ozaro bir-birini inkor etadi va ayni vaqtda biri ikkinchisini taqazo etadi.
Q ARAMA - QARSHILIKLAR BIRLIGI VA KURASHI QONUNI. Qarama-qarshiliklar birligi va kurash qonuni bilish jarayonida xam oz ifodasini topadi. Malumki, bilish jarayoni bir biriga uzviy boglik bolgan xissiy va ratsional bilishdan iboratdir. Xissiy bilish orkali inson narsa va xodisalarning faqat tashqi tomonlari va xususiyatlari togrisida malumot oladi, mavxum tafakkur orqali esa ularning ichki munosabatlarini belgilovchi qonuniyatlarni biladi. Bu yerda xissiy va ratsional bilish bir jarayonning ikki ajralmas, ammo bir biridan farq qiluvchi muxim tomonlaridir. Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonunining umumiylik xususiyati moddiy dunyodagi xamma narsa va xodisalarga xos ekanligidagina emas, balki ziddiyatlar narsa va xodisalarga, ularning paydo bolishidan tortib xalok bolishigacha boshidan oxirigacha singib ketgan.
I NKORNI INKOR QONUNI. Inkorni inkor qonuniga muvofiq obektiv voqelikdagi narsa va xodisalarning rivojlanishi jarayonida eskining yangi tomonidan inkor qilish roy beradi. Birok eskilik butunligicha inkor qilinmay, undagi ijobiy tomonlar saqlanib qoladi. Metafizik yonalish inkorning ijodiy yaratuvchanlik rolini tan olmaydi. Bundan farqli ularoq, dialektik qarash eski narsani yangi narsa inkor qilishini takidlaydi. Xar bir jarayon inkor qilish jixatiga ega. Ichki zidiyatlar tufayli tarakkiyot jarayonini ertami kechmi eski narsaning yemirilishiga va yangi narsani vujudga kelishiga olib keladi.
I NKORNI INKOR QONUNI. Eskining orniga yangining kelishi uning kundan kunga mustaxkamlanishi, rivojlanishi va ularning ajralmasligi taraqqiyotning boshlanish xususiyatini belgilaydi. Yangi eskining ornini egallab borishida eskidan ijobiy, muxim tomonlarini ozida mujassamlashtirib, yuqorirok sifat xususiyatlariga aylanadi. Eskining orniga kelgan Yangi dastlab, imkoniyat korinishida boladi. Bu imkoniyatning voqeylikka aylanishi malum shart-sharoitlardagina amalga oshadi. Ijtimoiy xayotda yangilikning galabaga erishuvini taminlashda kishilarning faoliyati zarurdir. «Bizning tushunchamizda, qotib qolgan eski aqidalardan voz kechish- oz tarixiy otmishimizdan voz kechish degani emas, bu bir yoqlama tor fikrlashdan voz kechish demakdir» deydi I.Karimov.