BR-51 –guruh talabasi Qurbonova Nigoraning Falsafa fanidan tayyorlagan taqdimoti
Nemis falsafasi
Georg Vilgelm Fridrix Gegel ( ) Nemis falsafasi oz rivojining choqqisiga Gegel ijodida erishdi.gegel dialektikaning qonunlari va kategoriyalari haqidagi talimotni rivojlantirdi.
U birinchi marta dialektik mantiqning asosiy qoidalarini ishlab chiqdi va osha davrdagi talimotda hukm surgan mexanik ong usulini tanqid ostiga oldi.Gegelning qayd etishicha,dunyo aqli,yoki mutlaq goya dunyo rihi yotgan kategoriyalar voqelikning obyektiv shakllaridir. taraqqiyot goyasi butun Gegel falsafasiga singdirilgan.Taraqqiyot oldinma-ketin,quyidan yuqoriga qarab boradi,bu jarayonlarda miqdor ozgarishlardan sifat ozgarishlarga otish yuz beradi,taraqqiyotning manbai esa har qanday oz- ozidan boladigan harakat prinsipidan iborat bolgan qarama-qarshiliklardir.
Tabiat falsafasi – tabiatning ozi rivojlanmaydi,balki tushunchalargina rivolanadi. Ruh falsafasi-goyaning inson ongi va bashariyat tarixida rivojlanadi. Gegel nuqtai nazaricha,tarix mohiyatini quyidagi sozlar bilan ifodalash mumkin;aql tarixdadir.Aql,Gegel fikricha,umumjahon tarixiy ibtidosi bolib,tarixda mutlaq goyaning rivojlanishi sifatida namoyon boladi.U yoki bu davrda dunyoviy ruhning sohibi sifatida qandaydir bir xalqning ruhi oldinga chiqadi.
Ayni vaqtda boshqa xalqlar ozlarining gullab yashnagan davrlarini orqada qoldirib,oz imkoniyatlarini tugatganliklari sababli inqirozga yuz tutadilar,boshqa bir xalqlar esa endigina taraqqiyot sari yol boshlagan boladilar.Gegel nazaricha aql tarix jarayonida shunday amalga oshadiki,unda har bir xalq ruhning oz-ozini bilishga oz hissasini qoshishga haqlidir. Gegel mohiyati ozodlikni anglashga erishish bolgan Umumjahon tarixini davrlashtirish mezonini belgilab berdi.
Bunday kotarilishga 4 bosqich muvofiq keladi. Sharq dunyosi Yunon dunyosi Rim dunyosi German dunyosi
Sharq xalqlarida ozodlik bolmagan,ozod odam sifatida faqat bir kishi –zolim hukmdor tan olingan.Yunon-Rim dunyosiga ozodlikning mavjudligi xosdir, ammo u chegaralangan hududlarda bazilar uchungina idrok etilgan.Shuning uchun Yunon-Rim dunyosining davlat tuzumi qullikni inkor etmaydi.tola ozodlik oz ifodasini faqat German xalqlarida topdiki,ular oz tarixiy taraqqiyotlari davomida Refomatsiya(diniy islohot) va 1789-yildagi Fransuz inqilobini mahsulini meros qilib olib,umumiy fuqarolik va siyosiy ozodlika erishdilar.
Gegel falsafasi ichki ziddiyatlarga ega.Bilish tizimi bir qancha turdagi anglash bosqichlaridan otib,oxirgi bosqich bolgan oz-ozini anglashda tugallanadiki,uni amalga oshiruvchi narsa Gegel falsafasining ozi bolib chiqadi.Gegel usuli va tizimi ortasida qarama- qarshilik kelib chiqadi.
Feyerbax moddiyunchilik nuqtai nazaridan Gegel falsafasini jiddiy va har tomonlama tanqid ostiga olgan birinchi faylasufdir.
Falsafa mavzusini ifodalab,Feyerbax shunday qarorga keladiki,uning diqqat markazida inson turmogi lozim.yangi falsafa -deb yozadi nemis mutaffakkiri,-tabiatni ham inson poydevori sifatida qoshgan holda insonni falsafaning yagona,umumiy va oliy mavzusiga aylantiradi. Shundan korinadiki Feyerbax moddiyunchiligi antropologik hususiyat kasp etadi.Insonni vujudga keltiradigan yagona sabab yoki asos tabiatdir.Feyerbax yozadiki,uning talimotini ikki ogiz soz bilan ifodalash mumkin tabiat va inson.
Tabiat abadiy bolib,hech kim tomonidan yaratilgan emas.U oz-ozining sababi bolib fikrda yoki niyatda va iroda hukmlarida emas,balki astronomik yoki samoviy,mexanik,kimyoviy,fizik,fiziologik, yoki organik kuch yoki sabablarda ozining asosiga ega.Biror vaqtda tabiat yani olam bolmagan edi degan tasavvurni faylasuf bemani va asossiz uydirma deb ataydi. Tabiat doimiy ravishda rivojlanish jarayonidadir.Hozirgi yer kurrasi avvalgidan farq qiladi.Hayot murakkab ozaro tasirlar natijasida vujudga kelgan.Ilgari mavjud bolgan hayvonlar va osimliklar hozirgi vaqtda qirilib ketgan.
Inson va uning ongi ham tabiat rivojining mahsulidir.Idealizmni tanqid qilib Feyerbax borliq bilan ongning bir-biriga nisbati haqidagi masalaning moddiyuncha yechimini ifodalab beradi: borliq subyekt (ega), ong- predikat (kesim). Fikriy boriq haqiqiy ongdan tashqaridagi siymosi modda bolib,voqelikning umumiy asosidir.
Feyerbax nuqtai nazaricha idealizm va din umumiy ildizlarga ega.Agar siz idealizmni inkor etsangiz, u vaqtda xudoni ham inkor etasiz- deb yozadi u.Faqt xudogina idealizmning asoschisidir. Feyerbax yoshlik yillaridayoq oz ismini yashirgan holda Olim va abadiy yashash haqida fikrlar haqidaasrlar nashr qildirdi.
Unda jonning olmasligi haqidagi etiqodni tanqid ostiga olgan edi.Buning kim tomonidan yozilgani aniqlangandan keyin kitob musodara qilinib,uning muallifi esa dars berish huquqidan mahrum qilinib,universitetdan boshatildi. Feyerbax tugma diniy his tuygular haqidagi nazariyag qarshi chiqib dinni tarixiy taraqqiyot mahsuli sifatida qarab chiqdi.Xudo Feyerbax qarashicha insonlarning ozlari tomonidan oz mohiyatlarini ifodalash sifatida vujudga keltirilgan obyektga aylantirilgan abstrakt tushunchadir.
Xudo,- deb yozadi faylasuf,-shunday zotki, inson ozining mavjudligi ushun unga extiyoj sezadi. ayrim olingan baxt-saodat goyasini u umumiy baxt-saodat goyasi bilan almashtiradi. Bu baxt saodatga erishish imkoniyati faqat kishilarning bir-birlariga muhabbati asosidagina amalga oshishi mumkin. Feyerbax fikricha, aynan muhabbat ahloqigina jamiyatni uygunlikka olib keladi va ijtimoiy adolatsizlikka barham beradi.
Gegel va feyerbax uchrashuvi
Artur Shopengauer
Nemis faylasufi Artur Shopengauer ( ) falsafasi volgungarizm(ozboshimcha irodaga ishonish),irratsionalizm,umidsi zlik falsafasi sifatida maydonga chiqdi.Shopengauer ozining goyalarini asosiy asari bolgan olam iroda va tasavvur sifatida(1819)nomli ishida bayon etgan.
Garchi Shopengauer oz falsafiy sistemasini 19-asrning 20- yillaridayoq vujudga krltirgan bolsa ham uning asarlari butun dunyoga malum bolmasdan qolaveradi.faqat umrining oxirida,50- yillarga u tan olinadi.
Germaniyadagi yandi iqtisodiy ijtimoiy mafkuraviy vaziyat umidsizlik kayfiyatlari,afsus nadomat Shopengauer falsafasi goyalarini qabul qilish uchun qulay fursat yaratdi.
Shopengauer fikricha,olam faqat tasavvur sifatidagina emas,balki iroda sifatida ham mavjud.Iroda,bu butun borliqning voqeyligi yagona haqiqiy voqeilik butun tabiat ozagi,olam qalbi,yagona birlamchi asos va metafizik ibtidodir.
Iroda –bu yashash uchun bolgan iroda bolib xoxish –istaklarni qondirishga qaratilgan intilishdir.Ana shu yerdan inson xatti- harakatining bosh xislati bolgan xudbinlik(egaizm) kelib chiqadi.
Xoxish istaklarni qondirishga bolgan intilish qoniqmaslikdan kelib chiqadi,demakki jafo va uqubatdan.Xohish istaklarni qoniqtirish yangi istaklarni va yangi uqubatlarni keltirib chiqaradi.Hayot kotarib bolmaydigan ogir yukka aylanib qoladi.
Shuning uchun ehtimol,kopincha afsus nadomat bilan aytiladigan hayotning qisqaligi aynan undagi eng yaxshi narsadir- deb xulosalaydi SHopengauer. Shopengauer falsafasi xix-asr oxiri xx- asrdagacha oz tasirini otkazdi.
Etiboringiz uchun raxmat!