Адамның жан-жағында толып жатқан заттар бар, үнемі түрлі құбылыстар болып тұрады. Олардың жеке қасиеттерін бейнелендіретін қарапайым психикалық процесті мамандар түйсік, кейде түйсіну деп атайды. Түйсіктің физиологиялық негізін Павлов анықтады. Түйсік сыртқы тітіркендіргіштердің анализаторға әсер етуі арқылы пайда болады. Анализатор деп – сыртқы қабылдау аппоратынан басталып, миға барып аяқталатын күрделі нерв механизмін айтамыз. Анализатордың қайсысы болса да 3 бөліктен тұрады: 1)Сезім мүшелері немесе рецепторлар. 2)Орталыққа баратын нервтер. 3)Мидағы нервтер. Түйсік пайда болу үшін бір анализатор ғана қызмет етеді. Адамның сезім мүшелері сана жағынан жануарлардан жоғары тұрады. Өйткені адамның сезім мүшелері қоғамдық қатынастың әсерінен еңбек ету нәтижесінде қалыптасып дамиды.

Түйсіктің топтары. 1. Экстероцептив тік т ү йсіктер – б ұ л т ү йсіктер организмні ң сыртында орналасады. Жататындар: к ө ру, есту, иіс сезу, сипап сезу. 2. Интотоцептивті к т ү йсіктер – б ұ л организмні ң ішінде орналасады. Жататындар: д ә м т ү йсінуі, ауруды т ү йсіну, барлы қ органикалы қ т ү йсінулер (ш ө лдеу, қ арны ашуы ) 3. Пропраоцептив тік т ү йсінулер – б ұ л б ұ лшы қ етте, сі ң іруде ж ә не нерв системасыны ң ішкі жа ғ ында орналасады. Жататындар: дірілдеу, тамыр тартылып қ алу.

Сезгіштік арқылы түйсіну Адамның түйсіне алу қабілеті – сезгіштік болса, ол абсолюттік және айыру сезгіштік деп екіге бөлінеді. Абсолюттік сезгіштік деп- жүйке саласының өте әлсіз тітіркендіргіштерді түйсіне алуын атайды. Ал тітіркендіргіштердің түйсік туғызатын ең аз шамасы – оның абсолюттік табалдырығы. Жалпы, адам баласының сезім мүшелерінің абсолюттік сезгіштігі өте үлкен. Алайда абсолют сезгіштік те, айыру сезгіштігі де тұрақты емес, түрлі жағдайларға байланысты олар өзгеріп отырады. Осы өзгеру лер үш себептен: Сезім мүшелерінің әсер еткен тітіркендіргішке бейімделуіне қарай. Бір мезгілде пайда болатын түйсіктердің бір-біріне ықпалына қарай. Адамның тұрмыс жағдайына, әсіресе, іс-әрекетінің, кәсібінің талабына қарай. Бұл сезгіштіктің өзгеруінің бірінші себептен пайда болатын жағдайы – адаптация, екінші себептен пайда болатын жағдайы – сексибилизация.

Д ә м туйсіктері Д ә мді айыратын м ү ше тіліміздегі д ә м б ү ршіктері. Оны тітіркендіретін белгілі д ә мі бар, су ғ а ерігіш т ү рлі химиялык заттар. Д ә мді т ә тті, ащы, т ү зды, қ ыш қ ыл деп т ө ртке б ө леді. Д ә м, иіс т ү йсіктері бірімен-бірі араласып жататынды қ тан, адам к ө бінесе д ә мді де д ұ рыс айыра алмайды. М ә селен, т ұ маурат қ ан адамны ң д ә мді айыруы б ә се ң болатынды ғ ы д ә м, иіс т ү йсіктеріні ң араласып жататынды ғ ына жа қ сы мысал. Тілді ң т ү рлі б ө ліктері д ә мні ң жо ғ арыда атал ғ ан т ө рт т ү рін т ү рліше сезеді. М ә селен, т ә тті д ә мді тілді ң ү шы, ащыны тілді ң т ү бі, қ ыш қ ылды тілді ң екі жа қ шеті, т ү зды тілді ң ү шы мен екі шеті жа қ сы сезеді. Егер д ә мі бар затгы тілді ң ортасына салса, адам к ө пке дейін оны ң д ә мін ажыра-та алмайды. Ө йткені, д ә м сезетін б ү ршіктер тілді ң ортасында болмайды.

Тері туйсіктері Тері түйсігінің рецепторы денедегі терінің өн бойына орналасқан. Тері түйсігі, сондай-ақ тілдің, мүрынның кілегей кабықтарында да мол. Тері түйсіктерінің өзі бірнешеге бөлінеді. Олар: тактиль (сүйкеніс), қысым, дуыл түйсіктері), температура (жылыны, салқынды білдіретін түйсіктер) және ауырганды білдіретін туйсіктер. Тері түйсігі рецепторларының есебі жоқ. Тек ауырғанды білдіретін нүктелердің өзі ғана денемізде 900 мыңнан асып жатады. Терінің түрлі алаптарында сезгіштік бірдей емес. Сипай сезу туйсіктері Адамдардың еңбек әрекетінде ерекше орын алатын түйсіктерінің бірі сипай сезу (осязание) туйсігі. Мұның екі түрі бар. Біріншісі пассив сипай сезу. Бүған тері түйсігі түгелдей кіреді. Екіншісі актив сипай сезу. Актив сипай сезу тері және қозғалыс түйсіктерінің ұштасып келуінен көрінеді. Актив сипай сезу түйсігінің рецепторы адамның қолында (саусақ, алақан) орналасқан. Осы түйсік әрекеттің нақтылы бір түрінің ықпалымен күшті дамып отырады. Сипай сезу түйсіктерінің жалпы еңбек процесінің «ұсақтүйек» ерекшеліктерін меңгеруде, мектепте оқушыларды қол еңбегінің дағдыларына үйретуде, сондай-ак, соқыр, мылқау, керең адамдардың тіршілігінде

М ә селен, шала ту ғ ан баланы ң ө зі де бірнеше к ү ннен кейін жары қ пен қ ара ңғ ы ғ а т ү рліше реакция білдіреді. Затты ң т ү сін айыру кейінірек дамиды. М ә селен, 5 айлы қ бала алдымен затты ң т ү ріне, біртіндеп оны ң к ө леміне, содан со ң барып бояуына к өң іл аударатын болады. Бала тіліні ң шы ғ уы, оны ң ж ү рт бастауы т ү йсіктерді ң да- муына қ олайлы ә сер етеді. Мектепке т ү скенге дейін туйсіктерді ң негізгі т ү рлері (к ө ру, есту, сипай сезу, қ оз ғ алыс т. б.) біршама қ алыптасып ү лгереді. Т ү йсіктерді ң қ айсысын болса да кала ғ анымызша жетілдіруге болады. Егер адам алдына ө зіні ң сезгіштік қ абілетін арттыруды на қ тылы міндет етіп қ ойса ж ә не осы ғ ан жатты ғ атын болса, онда т ү йсіктері ойда ғ ыдай дами т ү седі. Т ү йсіктерді ң адамны ң іс- ә рекетіые байланысты дамып отыратынды ғ ын, к ө птеген маманды қ тарды ң т ә жірибелері ай қ ын сипаттайды.

Дайындаған: Ысқақ Нұржігіт Инф – 21к