Юань Ә улеті – Қ ытайда билік ж ү ргізген мо ңғ ол ә улеті (13 – 14 ғ асырларда). Ә улетті ң негізін Шы ңғ ысханны ң немересі Құ былай қ алады ж. Орталы қ Азияны мекендеген к ө шпелі т ү ркі-мо ңғ ол тайпаларын ба ғ ындыр ғ ан Шы ңғ ысхан1211 – 15 ж. Қ ытайды жаулап алуды бастап берді, ал оны ң мирас қ оры Ү гедей хан 1234 ж. Солт ү стік Қ ытайды толы қ ба ғ ындырды. Қ ытайдаШы ңғ ысханны ң Құ былайШы ңғ ысхан Қ ытайды Ү гедей Қ ытайды 13 ғ асырды ң 50-жылдарыны ң со ң ына қ арай Шы ңғ ысхан империясы іс ж ү зінде бірнеше дербес мемлекеттерге б ө лінді, соларды ң бірін Құ былай бас қ арды. Ол Қ ытайды жаулап алуды ә рі қ арай жал ғ астырды да ө з ма қ сатына жету ү шін мемлекет астанасын Қ ара қ орымнан Даду ғ а (Пекинге) к ө шірді (1264). Ал ғ аш қ ыда б ұ л мемлекетке Мо ңғ олия мен Солт ү стік Қ ытай жері кірді ж. Құ былай ө з иелігіне Юань деген ханзу ( қ ытай) атауын берді. Оны ң ә кімшілік ж ү йесі қ ытай ү лгісінде жасалды. Біра қ сол кездегі саяси жа ғ дайлар ғ а байланысты оны ң ө зіндік ерекшеліктері де бар еді. Шы ңғ ысхан Құ былай Қ ытайдыМо ңғ олия Қ ытай Құ былайЮань қ ытай

. Сондай-а қ кейбір мо ңғ ол а қ с ү йектеріні ң ү лестік жерлері де орталы қ ж ә не жергілікті ә кімшілік билікке ба ғ ынбады. Жо ғ ар ғ ы ү кімет – чжуншушэн (сарай хатшылы ғ ы) болды. Хатшылы ққ а 6 мекеме ба ғ ынды. Императорды ң жанынан шенеуніктерді ң қ ызметін қ ада ғ алайтын ә скери ке ң ес (шумиюань) пен цензорат (юйшитай) ж ұ мыс істеді. Жо ғ ар ғ ы билік орындарында мо ңғ олдар мен т ү рік тектес халы қ тарды ң ө кілдері отырды ж. Құ былай О ң т ү стік Қ ытайда ғ ы Сун империясын тал қ андап, Қ ытайды жаулап алуды ая қ тады. 13 ғ асырды ң 70 – 90 ж. Юань Ә улеті тарапынан Вьетнам, Бирма, Тямпа,Жапония мен Ява ғ а қ арсы жоры қ тар жасал ғ анымен, б ұ л елдерді ба ғ ындыру м ү мкін болмады. Корей мемлекеті Юань Ә улетіні ң билігін мойындады, м ұ нда мо ңғ ол у ә кілі отырды. Құ былайды ң мирас қ оры Темір (Тэмур) т ұ сында да (1295 – 1307) осы саясат ө з жал ғ асын тапты. Біра қ ол қ айтыс бол ғ аннан кейін елде та ққ а талас басталып, берекесіздік орнады – 1332 жылдары 8 император бірін-бірі алмастырды. Б ұ л берекесіздік То ғ он-Темір билік еткен жылдары (1333 – 1368) біршама то қ та ғ анымМысалы, Қ ара қ орым мен Шанду (Ханбалчасун, кейіннен Кайпин) қ алалары Пекинмен бірдей астана саналды. Ел аума ғ ы жергілікті хатшылы қ тар (син-чжуншушэн) бас қ аратын 11 провинция ғ а б ө лінді. Шаньдун, Шаньси, Хэбэе ен, мемлекетте жергілікті қ ытайларды ң к ө терілістері басталды – 68 жылдарды қ амты ғ ан б ұ л к ө терілісті ң н ә тижесінде Юань Ә улетіні ң билігі құ латылып, орнына Мин ә улеті келді. Юань Ә улеті ө кілдеріМо ңғ олия ғ а қ ашу ғ а м ә жб ү р болды. Құ былай Қ ытайда ғ ыВьетнамБирмаЖапонияЯва ғ а Құ былайды ңТемір Қ ара қ орымМо ңғ олия ғ а

Юань Империясы, Дай Юань ( Ұ лы Юань) – 1271 – 1368 жылдар аралы ғ ында Қ ытайда билік құ р ғ ан к ө шпелілер мемлекеті. Мемлекетті ң негізін қ ала ғ ан Шы ңғ ысханны ң немересі Құ былайболды. Шы ңғ ысханны ң қ ол астына біріккен т ү ркі-мо ңғ ол тайпалары Қ ытайды жаулап алуды ұ лы жихангерді ң к ө зі тірісінде баста ғ анымен б ұ л жоры қ тар ая ғ ына дейін жеткізілген жо қ. Қ ытайдаМемлекетті ңШы ңғ ысханны ң Құ былайШы ңғ ысханны ң Қ ытайды 13 ғ асырды ң 50 жылдары Шы ңғ ысхан империясы іс ж ү зінде бірнеше дербес мемлекеттерге б ө лініп кетті. Соны ң бірін бас қ ар ғ ан Құ былай Қ ытайды ә рі қ арай жаулап алу ғ а кірісті. Ө з ма қ сатына жету ү шін ол 1264 ж. астананы Қ ара қ орымнан Даду ғ а (Пекинге) к ө шірді ж. Құ былай ө з ә улетіне қ ытайша Юань атауын берді ж. ол о ң т-тегі сун империясын біржолата тал қ андап, Қ ытайды жаулап алуды ая қ тады. Қ ытайды толы қ басып ал ғ аннан кейін ол қ ытайлы қ д ә ст ү рді жал ғ астырып, ө зін К ө кті ң ұ лы деп жариялады. Шы ңғ ысхан Құ былай Қ ытайды Қ ара қ орымнан Құ былайЮань Қ ытайды Қ ытайды

Мо ңғ олдар Қ ытайдабилік ету ү шін сол елді ң сан ғ асырлар бойы қ алыптас қ ан д ә ст ү рлі мемлекеттік т ә ртіптерін са қ тау ғ а, билікті ң қ ытайлы қ т ү рін қ абылдау ғ а м ә жб ү р болды. Құ былай б ү кіл Қ ытайды 11 провинция, 180 округке б ө лді, оларды бас қ аратын у ә кілдерді ө зі та ғ айындады. Халы қ ты ң ә леумметтік құ рылымы ө згертілді, бірінші орын ғ а – т ү ркі- мо ңғ олдар шы ғ арылды, одан кейінгі орында – шетелдіктер (негізінен м ұ сылмандар), со ңғ ы орында қ ытайлы қ тарт ұ рды. Қ ытайда Құ былай Қ ытайдыокругкем ұ сылмандар қ ытайлы қ тар Алды ңғ ы екі топты ң арты қ шылы қ құқ ы қ тары к ө п болды. Мемлекеттік тілі – мо ңғ ол тілі болып жарияланып, қ ытайлар ғ а қ ару асыну ғ а тыйым салынды. Жо ғ ар ғ ы қ ызметтерге қ ытай еместер та ғ айындалды. Жер иеліктерін, ауылдар мен қ алаларды мо ңғ ол билеушілері ө здеріне туыс ау қ атты шонжарлар ғ а, олар ғ а қ ызметке келген шетелдіктерге, буддалы қ ғ ибадатханалар ғ а ү лестіріп берді. Мемлекеттегі ірі қ алалар ғ а Құ былай ө з гарнизондарын орналастырып, ә скери т ә ртіп жа ғ дайын енгізді. Арнайы р ұқ сатсыз ешкімні ң еркін ж ү ріп-т ұ руына, саудамен айналысуына, бас қ а жа ққ а қ оныс аударуына құқ ы болмады. Мемлекеттік қ ытайлар ғ а қ ытайауылдар қ алалардыбуддалы қ Құ былай ә скери

Ерекше ба қ ылау ғ а алын ғ ан қ ытай саудагерлері тауарларын ел ішінде еркін алып ж ү ре алмайтын ж ә не сырт қ а да к ө п шы ғ ара алмайтын. Оны ң есесіне м ұ сылман саудагерлерге ж ә не еуропалы қ тар ғ а Қ ытай ғ а кіруге еркін жол ашылды. Қ ытай ғ а

Қ ытайлар ғ аҚ ытайлар ғ а м ү лдем сенбеген Құ былай ө зіні ң орасан зор мемлекетін бас қ ару ү шін билікке шетелдіктерді к ө птеп тартты. Мысалы, Орталы қ азиялы қ саудагер Ахмед қ аржы саласын бас қ арса, ә скери саланы сириялы қ Насир ад-Дин ө з қ олында ұ стады, италиялы қ Марко Поло губернатор болып та ғ айындалды. Дегенмен Құ былай ө зіні ң е ң басты тіректері ретінде т ү ркі- мо ңғ ол а қ с ү йектеріне ар қ а с ү йеді. Сарай ма ң ында ж ә не ірі-ірі провинцияларды ң ішінде басты р ө лді к ө шпелілер ат қ арды. Ә сіресе, жалайыр, керей, қ о ң ырат,ар ғ ын, найман, қ ыпша қ, т.б. тайпалардан шы ққ ан саяси қ айраткерлер, қ олбасшылар, дипломаттар к ө п болды. Олар Юань Империясында ғ ы саяси, ә скери ж ә не экономикалы қ билікті ө з қ олдарында ұ стады. Құ былай ә скери Марко Поло Құ былайа қ с ү йектерінежалайыркерей қ о ң ыратар ғ ыннайман қ ыпша қ

Құбылай қытай жазуына өзгеріс енгізуге тырысып, 1281 ж. даосизм ілімін насихаттайтын кітаптарды өртеуге бұйрық берді. Биліктен қуылған қытайлық билік өкілдері жиі - жиі моңғолдарға қарсы құпия бүліктер ұйымдастырып отырды ж. астанада болған осындай кезекті көтерілістен кейін шетелдіктер елден қаша бастады. Осыған байланысты Құбылай қайтыс болған соң оның мұрагерлері сарайғақытайлық әкімдерді қызметке алуға мәжбүр болды. Юань Империясы 1274 және 1281 ж. Жапонияны бағындыру үшін әскери - теңіз экспедициясын жасақтады. Бірақ олардың кемелері күшті теңіз дауылдарына шыдамай, жапон аралдарына жете алмады. Осыдан кейін империяның назары оңтүстікке ауды. Құбылай 13 ғасырдың 50 жылдарында - ақ Вьетнамға дейін жеткенімен, жергілікті халықтың қатты қарсылығына тап болды – 90 ж. Вьетнам мен Бирмаға жасалған жорықтар сәтсіздікке ұшырап, ол жерлерде моңғол басқыншыларына қарсы жаппай партизандық соғыс басталды. Оңтүстіктегі порттарды басып алуға аттандырған қытай флоты Қызыл өзенінің айрығында суға батырылды. Құбылай қытай қытайлық Құбылайқытайлық Жапонияны кемелері Құбылай Вьетнамға Вьетнам Бирмаға

Бірте - бірте империяның әскери күш - қуаты сарқылды. Осыған байланысты билеушілер басқыншылық саясаттан бас тартып, өз шекараларын қорғауға кірісті. Көп ұзамай қоршаған ортаға байланысты биліктегі моңғол ақсүйектері де қытайлана бастады. Құбылайдың орнына келген Темірден ( Тэмур ) (1295 – 1307) кейін билік үшін үміткерлердің кескілескен күресі басталды. Соның нәтижесінде 1308 – 1332 ж. арасында 8 император алмасты. Тоғон Тэмир ( Тұқа - Темір ) (1333 – 68) билік еткен кездеҚытайда моңғолдарға қарсы халық көтерілісі ( Қызыл әскерлер көтерілісі – 1351 – 68 ж.) басталды. Көтерілісшілер моңғолдардың негізгі күштеріне қарсы аттанып, 1368 ж. Юань Империясынің астанасы болған Даду ( Пекин ) қаласын басып алды. Юань Империясынің соңғы императоры өзінің қалған әскерімен, туыстарымен Моңғолияғақашып кетті. Сөйтіп қытайхалқының көп жылдық күресінің нәтижесінде жергілікті Мин әулетінің негізі қаланды. қытайлана Құбылайдың ТемірденҚытайда әскерімен Моңғолияға қытайхалқының

Шыңғыс хан империясының Ұлы ханы Мөңке өлгеннен кейін ел бірлігі бұзылады. Билік үшін күреске ханның інілері құбылай мен Арық Бұға таласады. « Жасақ » заңына сәйкес, хан сайлау үшін барлық қолбасшылар мен ханзадалар атамекені – Моңғолия жерінде құрылтайда бас қосуы тиіс еді. Бұл заңды Құбылай бұзады. Ол Қытайдағы жаңа моңғол қаласы Шандуде жақтастарын жинап, өзін « хан » деп жариялайды. Оған 1260 жылы өткен Қарақорымдағы құрылтайда моңғол ақсүйектеріұлы хан сайлаған Төленің кіші ұлы Арық Бұға қарсы шығады. Империя екі жауласушы жаққа бөлінеді. Құбылайдың тәжірибелі жауынгерлері Арық Бұға әскерін тез арада талқандап, Қарақорымды басып алады.