Ә ЙТЕКЕ БИ ( )

Ә ЙТЕКЕ Б АЙБЕК Ұ ЛЫ ( ШЫН АТЫ А ЙТЫ Қ ) Сейітк ү л ә улиені ң бір баласы А қ ша ШанБайбекК ө шеубай Қ аш қ ын Ә йтеке Қ онысбайЖалтыр Қ онысбекЖоламанБекбембетБ ө кенші

Ертеде ұ лы ж ү зді ң бір жігітіне атастырып құ да т ү сіп қ ой ғ ан орта ж ү зді ң бір қ ызы ар ғ ынны ң жігітімен қ ашып кетеді. Екі ел арасында жесір дауы басталады. Біріні ң жыл қ ысын бірі барымталап кетеді. Т ө белес, жанжал шы ғ ады. Екі жа қ ты ң кісілері Т ө ле би мен Қ азыбекке ж ү гініседі. Қ азыбек: - А ғ а болып алдымен туасы ң, Барымталап жыл қ ымды қ уасы ң – десе, Т ө ле би о ғ ан: Артымнан ерген еркемсі ң А ғ а ң ны ң к ө зі тірісінде Же ң ге ң ді неге ертесі ң ? - деп ө кпе артады. Екеуі ұ за қ - ұ за қ с ө з жарыстырады, бір м ә мілеге келе қ оймайды. Сонда ортадан Ә йтеке би т ұ рып: - Сабыр еті ң дер, а ғ алар! Ашу бар жерде а қ ыл т ұ рмайды. - Ашу деген а ғ ын су, Алдын ашса ң ар қ ырар. А қ ыл деген дария, Алдын тосса ң то қ ырар. Кісі бірге туыспау керек Туыс қ ан со ң с ө з қ уыспау керек. С ө з қ у ғ ан б ә леге жолы ғ ады. Жол қ у ғ ан олжа ғ а жолы ғ ады. Т ө ле, сен жыл қ ысын қ айыр! Қ азыбек, сен жесірін қ айыр! - деп, екеуін келістіріп, қ ол алыстырыпты. Ел Ә йтекені ң б ұ л билігіне риза болып, екі жа ғ ы бітімге келіп, тиышталыпты.

Ә йтеке дана би ғ ана емес, ұ лтты қ ма қ танышымыз, қ аза қ ты ң ж ү з жылда бір туар арысы, артына ө шпес із қ алдыр ғ ан адал перзенті. Ө з хал қ ына, ел- ж ұ ртына адал е ң бек еткен, оны ң іргелі ел болуын жатпай-т ұ рмай ойла ғ ан м ұ ндай т ұ л ғ алар ар ғ ы-бергі тарихымызда ө те аз. Ол билікті ма қ ал-на қ ылмен м ә нерлеп, айтатын, дауды ә діл шешіп кесе-кесе с ө йлейтін ө те ә ділетті, білгір шешен би бол ғ ан. Ә йтеке сонысымен де ұ лы адам. Оны ң есімі қ аза қ даласыны ң к ө гінде желбіреп т ұ р ғ ан аспан т ү сті туымыздай, ә р қ аза ққ а қ ымбат, ә р адам ғ а қ асиетті есім

Ә йтеке биді ң артында қ ал ғ ан қ айсыбір шешендік м ұ раларды алып қ араса қ, одан ел қ амын, ө зіні ң туз ғ ан хал қ ыны ң зар-м ұң ын жеп айт қ ан ой-пікірін а ңғ арамыз. Б ұғ ан оны ң Ормамбет биге айтыпты дейтін мына с ө зі д ә л ел:Ормамбет биге Бай болса ң, халы ққ а пайда ң тисін; Батыр болса ң, д ұ шпан ғ а найза ң тисін. Бай болып пайда ң тимесе, Батыр болып найза ң тимесе, Ж ұ рттан алаб ө тен ү йі ң к ү йсін!

Ә йтеке Байбек ұ лы бірде Қ азыбек биге жолы ғ ысады. Сонда ел билігіне араласып, ата ғ ы жайылып қ ал ғ ан Қ аз дауысты Қ азыбек би: Атадан жа қ сы ұ л туса, Еліні ң о ң ы болады. Атадан жаман ұ л туса, К ө шіні ң со ң ы болады,- деген, сен сол ү лды ң қ айсысы боласы ң ? - депті. Сонда Ә йтеке би: Ораздыны ң к ө рісі, Қ артай ғ анда қ азына болады. Араздыны ң к ө рісі, Қ артай ғ анда қ азымыр болады,- демекші, сіз ө зі ң із соны ң қ айсысы боласыз? - деп, қ алжы ң дап қ арсы с ұ ра қ қ ойыпты. Қ аз дауысты Қ азыбек Ә йтекені ң батылды ғ ына риза бопты: - Е, е, бауырым, хал қ ым с ө зімді ты ң даса, қ азынасы болармын, - дейді. Ә йтеке: - Мен де хал қ ым құ п алса, елімні ң о ң с ө йлер, ұ лы болармын, - депті о ғ ан.

Ә йтеке шешендігімен, " қ ара кылды қ а қ жар ғ ан" ә ділдігімен бірге жо ңғ арлармен бол ғ ан ұ рыстарда қ ол баста ғ ан батыр да.. Қ аза қ сахарасына к ө з тіккен к ө рші елдерден қ ауіптенген Ә йтеке би Т ү ркістанда ө ткен ү лкен екі жиында мынадай ұ сыныс жасайды: Ресеймен, Қ ытаймен не бас қ а бір елдермен ода қ жасауды ң ешбір кисыны жо қ. Оларды ң к ө ксегені терезесі те ң ода қ емес, қ аза қ тарды қ айткенде де бодан елге айналдыру. Қ аза қ ж ұ рты ә лі де іргесі мы қ ты ел бола алады.

Ұ РПА Қ ТАРЫ Ә йтеке қ айтыс бол ғ аннан кейін Н ұ рата тауы ма ң ын мекендеген т ө рт қ ара ауылдарыны ң к ө пшілігі Сыр бойына к ө шіп кеткен. Одан тара ғ ан алтыншы-жетінші ұ рпа қ тары мен аталастары Қ ызылорда, А қ т ө бе облыстарында, бір қ атарлары Ө збекстанда ғ ы Н ұ рата ауданында т ұ рады.

А Қ Т Ө БЕ ОБЛЫСЫНДА Ғ Ы Ә ЙТЕКЕ БИДІ Ң ЕРКЕРТКІШТЕРІ

А ТЫРАУ ОБЛЫСЫНДА Ғ Ы Ә ЙТЕКЕ БИДІ Ң ЕРКЕРТКІШТЕРІ

Ә йтеке биді ң на қ ылды қ с ө здері Сар қ ылмайтын суат жо қ, Тартылмайтын б ұ ла қ жо қ. Құ йры ғ ы суда т ұ рса да, Уа қ тысы жеткенде, Қ урамайтын құ ра қ жо қ. Д ү ние деген п ә ни б ұ л, Баласы жо қ та мият жо қ, Б ә рінен қ иын сол екен, Арты ң да жан ғ ан шыра қ жо қ... Ашу бар жерде а қ ыл т ұ рмайды. Ашу деген - а ғ ын су, Алдын ашса ң, ар қ ырар. А қ ыл деген - дария, Алдын тосса ң, то қ ырар. Кісі бірге туыспау керек, Туыс қ ан со ң с ө з қ уыспау керек. С ө з қ у ғ ан п ә леге жолы ғ ады. Жол қ у ғ ан олжа ғ а жолы ғ ады. Ас қ ар тау сенде бір мін бар- Асу бермейсі ң, Тас қ ын су, сенде бір мін бар- ө ткел бермейсі ң, Билер, сендерде бір мін бар- Бас қ а ғ а с ө з бермейсі ң ! А ғ асы келсе, арда қ тап атын байла ғ андай; Қ она ғ ы келсе, құ рметтеп жайла ғ андай; Тындырымды інісі болса; Қ анат- құ йры ғ ы сай болып, К өң ілі жай болып, А ғ аны ң алар тынысы болса; Ініні ң міндеті - бас қ ару, А ғ аны ң реті - бас ба ғ у емес пе? Алтын ұ я ң - Отан қ ымбат, Құ т береке – ата ң қ ымбат, Ас қ ар тауы ң - ә ке ң қ ымбат, Мейірімді – ана ң қ ымбат, Туып ө скен елі ң қ ымбат. Бай болса ң, халы ққ а пайда ң тисін; Батыр болса ң, д ұ шпан ғ а найза ң тисін. Бай болып пайда ң тимесе, Батыр болып найза ң тимесе, Ж ұ рттан алаб ө тен ү йі ң к ү йсін! Жігітті ң жа қ сысы: Д ұ рыс с ө зге то қ тай білген, Бас қ аны с ө зіне то қ тата білген. Ораздыны ң к ә рісі қ артай ғ анда қ азына болады, Шиырлыны ң к ә рісі қ артай ғ анда қ азба болады. Қ аза қ даласы – Ұ лы Т ү ркі еліні ң қ ара ша ң ыра ғ ы.Екі адам керіссе, оны ң, арты - қ ызыл шо қ.