ОРЫНДА Ғ АН: ЭРГАШЕВ А. ТОБЫ: БГ-225 Қ АБЫЛДА Ғ АН: САБИРОВА А. XVIII ғ асырда ғ ы Қ аза қ - орыс қ атынастары

Қ аза қ -орыс қ атынастарыны ң ертеден келе жат қ ан тарихы бар. Ресей, Қ азан (1552 ж.), Астрахан (1556 ж.) ханды қ тары ж ә не Еділ бойы халы қ тарды ң қ осылуымен орыс мемлекеті мен Қ аза қ ханды ғ ыны ң арасында ғ ы қ атынастар к ү шейе т ү сті. Ресейді ң басты ма қ саттарыны ң бірі Орта Азия ж ә не Ү ндістанмен сауда қ атынасы жолдарыны ң қ ауіпсіздігін к ү шейту, Шы ғ ыс елдерімен байланысын бекіту болды. Қ аза қ даласы толы қ азиялы қ елдерге апаратын жол саналды.

Қ аза қ ханды ғ ы Ресеймен байланыс жасап, жо ңғ рарлармен ж ә не азиялы қ ханды қ тарымен к ү ресте ода қ тас болу ғ а тырысты. XVIII ғ асырды ң басында Ресей империясы о ң т ү стіккешы ғ атын жерлерді іздеуге арнайы ә скери экспедициялар жасады. Біра қ б ұ л экспедициялар с ә тсіз ая қ талып Ресей ү кіметі бейбіт дипломатиялы қ жолмен байланыс жасау ғ а к ө шеді.

Ресей дипломатиясы қ аза қ -орыс қ атынастарыны ң жандануына жа ғ дай жасады. Ресей тарапынан Т ә уке ханны ң атына хат жіберді онда негізінен даулы м ә селелерді келісім ар қ ылы шешу жолдары қ арастырылды. XVIII ғ асырды ң басында ғ ы Бекболат Ө кешев ж ә не лентинент Буриевті ң басшылы ғ ымен Ресейге бар ғ ан Қ айып ханны ң 1716 жылды ң казанында ғ ы Никита Белоусовты ң елшілігі, 1717 жылды ң ая ғ ында ғ ы Б. Брянцевті ң елшілігі, 1718 жылды ң қ азанында ғ ы Шабу ж ә не Ба ғ адур елшіліктері қ аза қ -орыс қ атынастарын жа қ сартты.

XVIII ғ асырды ң 20-жылдарында каза қ -орыс қ атынастары белсенді т ү рде ж ү ре бастады. Ә біл қ айыр ханны ң бастауымен Кіші ж ү зді ң к ө птеген тайпалары Жайы ққ а жа қ ындап, одан ә рі о ң жа қ жа ғ а ғ а шы ғ у ғ а тырысты. Б ұ л жа ғ дай орыс боданды ғ ында ғ ы баш құ рттар ж ә не қ алма қ тармен жаугершілікке ә кеп со қ ты. Шекаралы қ келіспеушіліктерді реттеу ма қ сатында Кіші ж ү з басшылары 1726 жылы Ресейге елшілік жібереді.

Ә біл қ айыр ханны ң бірінші жіберген елшілігі н ә тижесіз ая қ талып, екінші рет (1730 ж.) елшілік жібереді. Онда ғ ы ма қ саты Орта Азияда, қ аза қ хал қ ы арасында ө зіні ң ы қ палын ны ғ айтуды ойлады. Кіші ж ү зді ң Ресейге қ осылуынан ( ) кейін « қ аза қ тарды орыс боданды ғ ында ұ стау ж ә не оларды бас қ ару» ж ө ніндегі жоспар жасалынды, сонымен қ атар баш құ рт жерлерін қ ор ғ ау, сауда қ атынастарын ж ү ргізу ү шін Орынбор қ аласын салу жоспарланды. Ресей мен Қ аза қ станны ң арасында сауда байланыстарын орнату ғ а қ олайлы жа ғ дайлар орны ғ а бастады. Қ аза қ ұ лыстарына Ресей саудасы ү лкен қ ажеттілік еді. Т ү ркістан, Ташкент өң ірінен айрыл ғ ан қ аза қ ты ң к ө пшелі ұ лыстары ү шін рынок аса қ ажет болды.

XVIII ғ асырды ң 40-жылдарыны ң ая ғ ында Орынборда 150 сауда д үң гіршектері ж ә не қ оймалары салынды, ал 1754 жылы қ аза қ тар ғ а ж ә не азиялы қ к ө пестерге арнал ғ ан к ү зде, қ ыста ж ә не жазда сауда жасайтын арнайы орындар ашылды. Сонымен қ атар б ұғ ан ұқ сас сауда орындары Семей, Ж ө міш, Троицк жерлерінде де салынды. Б ұ л т ұ ра қ тар ал ғ аш қ ыда бекініс ретінде т ұ р ғ ызылып, кейіннен Ресей мен Қ аза қ станны ң арасында сауда орталы қ тарына айналды жылдары Ресей империясы мен қ аза қ елі арасында ғ ы сауданы ң ө су қ ар қ ыны бай қ алды.

Қ аза қ станны ң экономикасында Семей, Орск (Жаман қ ала), Гурьев, Орал (Теке), т.б. бекіністер ма ң ызды р ө л ат қ арды. Ортаазиялы қ ж ә не Шы ғ ыс Т ү ркістанны ң к ө пестері к ө п м ө лшерде ма қ та- маталар, ыдыстар, к ө к ө ністер, кілемдер, қ ару-жара қ, нан ж ә не к ү ріш ә келіп отырды. К ө шпелілерді ң отыры қ шылы ққ а к ө ше бастауына сауданы ң дамуы себеп болды. Енді к ө шпелілер қ алаларда ғ ы ж ә не елді мекендердегі сауда орталы қ тарына, ж ә рме ң келерге бара бастады. Жерді ң тарылуы, бекініс шептеріні ң к ө птеп салынуынан, со ғ ыс ауыртпалы ғ ынан қ аза қ тарды ң шаруашылы ғ ында мал саны к ү рт азайып кетті, ол к ө шпелілікті құ лдырауына ә кеп со қ тырды.

XVIII ғ асырды ң бас кезі орыс мемлекеті нышюыны ң ж ә не империялы қ кезе ң ге ө туді ң басы болып саналды. Ол XVIII ғ асырды ң 20-жылдарынан бастау ал ғ ан Қ аза қ ханды ғ ы мен Ресейді ң белсенді саяси байланыстарыны ң дамуымен сипатталды. Жо ңғ арларды ң шабуылынан кейін ( ж ә не жылдар) қ аза қ ты ң к ө птеген тайпалары ғ асырлар мекендеген жерлерінен кетуге м ә жб ү р болды. Бір қ атар тайпалар Ә біл қ айыр ханмен бірге Жайы қ ө зеніні ң о ң жа қ жа ғ алауына к ө шуге ә рекет жасады. Осы жерде олар Ресей боданды ғ ында ғ ы қ алма қ, баш құ рт елдерімен қ атар қ оныстанды жылы Кіші ж ү з ө зіні ң шекара келіспеушіліктерін реттеу ү шін Ресейге елшілік жібергенін айтты қ. Ел арасында ғ ы сауда-дипломатиялы қ қ атынастарды ң дамуы Ресейге де пайдалы екендігі I Петр заманында-а қ белгілі болды.

Билер мен с ұ лтандарды ң к ө пшілігі «орыс боданды ғ ы» туралы естігілері де келмеді. Абылай билігіні ң к ү шейге т ү суіні ң жа ң а кезе ң і 1744ж. Ә білм ә мбетті ң Т ү ркістан ғ а к ө шіп кетуі уа қ ытына саяды. Абылай к ө реген саяси қ айраткер бола отырып, қ алма қ тармен аса ауыр со ғ ыстардан қ алжыра ғ ан еліні ң есін жи ғ ызу ү шін дипломат жолдарды да тиімді пайдала ң ды ж. тамызда ол Орта ж ү з ханы Ә білм ә мбетпен, та ғ ы да бас қ а 120 старшынмен Орынбор ғ а келіп, орыс ө кіметіні ң « қ ам қ орына» кіруге келісім білдіреді. Сонымен бір мезгілде қ аза қ хал қ ыны ң т ұ тасты ғ ын са қ тау ма қ сатында Шы ң империясымен де қ арым қ атынасын суытпады. Петербург пен Пекинге елшіліктер аттандырды. Ол Ресей мен Қ ытай империяларыны ң ө зара қ айшылы қ тарын қ аза қ ханды ғ ы м ү ддесіне пайдаланып отырды.