С Ө ж Та қ ырыбы: Орман т ұқ ым ісі Орында ғ ан:Рамазанов Каусар Тексерген:Мухаметжанова.О.Т Семей 2015 жыл.

Тұқым Т ұқ ым (лат. semen) - ө сімдіктерді ң к ө беюіне ж ә не таралуына арнал ғ ан м ү ше. Орман т ұқ ым ісі орман екпелері ж ұ мыстарыны ң негізі болып саналады ж ә не к ө птеген с ұ ра қ тарды қ амтамасыз етеді: орманды т ұқ ымдандыруды аудандастыру; ө те жа қ сы а ғ аш формаларын с ұ рыптау; аналы қ -т ұқ ымды қ екпелерді қ алыптастырып, құ рып ж ә не оларды к ү ту; фенологиялы қ бай қ аулар ж ә не болатын т ұқ ым ө німдерін болжамдау; орман т ұқ ымдарын дайындау ж ә не оны өң деу технологиясын; т ұқ ымдарды құ жаттандыру, са қ тау ж ә не тасымалдау; егістік сапаларын тексеру; б ү рілер, жеміс ж ә не д ә ндерді ң аурулары ж ә не зиянкестерімен к ү ресу ж ә не болдырмау шаралары.лат.

Орман тұқымы Орманды к ө бейту ж ә не қ алпына келтіру, д ә ндерді дайындаудан басталады, біра қ та оларды ң сапасын тексеру керек. Д ә ндер сапасын, б ү рілер мен жемістерді өң дегенде, са қ та ғ анда ж ә не егуге дайында ғ анда да, ба қ ылайды. Сонды қ тан д ә ндерді ң егістік сапаларын аны қ тау ә дістерін орман т ұқ ым станцияларыны ң қ ызметкерлері білумен қ атар, орманшылы қ тарды ң инженерлік-техникалы қ мамандарыда білу керек ж.ж. орман т ұқ ым ісіні ң де ң гейін ке ң інен к ө теру негізінде, негізгі орман қ алыптастыратын т ү рлерді ң генетикалы қ қ орын табу, са қ тау ж ә не к ө бейту, орман шаруашылы қ тарын селекциялы қ т ұқ ымды қ ж ә не екпелік материалмен қ амтамасыз ету ү шін, құ растырылатын екпелерді ң т ү рлік құ рамын жа қ сарту ретінде Республикалы қ ж ә не Алматы орманды қ селекциялы қ -т ұқ ымды қ орталы қ тар құ ралды.

Орман тұқымдарының дамуы мен классификациялануы А ғ аштар мен б ұ таларды ң т ұқ ыммен к ө беюі - ол т ү рді са қ тау ж ә не ә рі қ арай дамытуда ғ ы к ү ресте жинал ғ ан қ асиет. Кейбір а ғ аш ж ә не б ұ та т ү рлеріні ң т ұқ ымдары азы қ ретінде қ олданылады (грек жа ңғ а ғ ы, самырсын, орман жа ңғ а ғ ы), ө йткені д ә мдік құ ндылы ғ ымен, жо ғ ары пайызда майлар, а қ уыз, витаминдер болуымен ба ғ аланады. Емен, талшын, т.б. д ә ндері мал азы ғ ы ретінде жиналады. Фармацевтика ө ндірісінде д ә рі-д ә рмек алу ғ а кейбір т ү рлерді ң т ұқ ымы қ олданылады (долана, итм ұ рын, шыр ғ ана қ ).

Жеміс - д ә ндерді ң ұ ясы, ұ ры қ тан ғ аннан кейін т ү йіннен пайда болатын. Жеміс ұ ры қ танбай пайда болуы м ү мкін, ол құ былыс апомикс деп аталады. Ол жа ғ дайларда д ә ндер ұ ры қ сыз болады. Жемістер шын (на ғ ыз), ө тірік жеміс шо ғ ыры болып б ө лінеді. Егер жеміс, ұ ры ққ абы ұ ры қ жапыра қ шасынан қ алыптасса, шын деп аталады. Егер жеміс қ алыптасу ғ а ұ ры қ жапыра қ шасымен та ғ ы г ү л т ұғ ыры, г ү л серігі қ атысса онда ө тірік деп аталады. Г ү л шо ғ ырынан қ алыптас қ ан жеміс, жеміс шо ғ ыры деп аталады.

Құ р ғ а қ ашыл ғ ан ұ ры ққ аптылар ғ а жатады : - қ аптама жеміс бір ұ ры қ жапыра қ шасынан қ алыптасады, бір жабы қ шасымен (ішкі) жарылады; -б ұ рша қ бас бір ұ ры қ жапыра қ шасынан қ алыптасады, «ар қ а» ж ә не «ішкі» жабы қ шаларымен жарылады; - қ ауаша қ жеміс ұ ры қ жапыра қ шасынан қ алыптасып екі немесе бірнеше жерден жарылады; Құ р ғ а қ ашылма ғ ан ұ ры ққ аптылар ғ а жатады: -жа ңғ а қ ж ә не жа ңғ а қ ша - бір д ә нді жемістер, д ә н қ абы ғ ымен жабыспа ғ ан, ұ ры ққ абы а ғ аш т ә різдес; - қ анатты жеміс - ұ ры ққ абы қ анат қ а айнал ғ ан жа ңғ а қ ша.

Д ә н - ұ ры қ танып ө згерген ұ ры қ. Қ алыптас қ ан д ә нде ү ш негізгі б ө ліктер болады: т ұқ ым қ абы ғ ы эндосперм ұ ры қ ты ң қ оректік ұ лпасы т ұқ ым қ абы ғ ы - ұ ры қ танып ө згерген т ұқ ым сырты; - ұ ры қ - ұ ры қ танып ө згерген жыныс жасушасы; - эндосперм ұ ры қ ты ң қ оректік ұ лпасы - ол ө згерген ұ ры қ тан кейінгі екінші немесе ортаншы ұ ры қ ты ң ядросы. Д ә н - ұ ры қ танып ө згерген ұ ры қ. Қ алыптас қ ан д ә нде ү ш негізгі б ө ліктер болады: т ұқ ым қ абы ғ ы эндосперм ұ ры қ ты ң қ оректік ұ лпасы ұ ры қ

Жеміс беру ерекшеліктері Ә р т ү рлерде д ә ндерді ң пісуі ә р кезе ң де болады. Ол т ү рді ң биологиялы қ ерекшеліктерімен, климатты қ ж ә не ауа-райы жа ғ дайларымен байланысты. Б ұ л жа ғ дайларда д ә ндер біріншіден физиологиялы қ есейеді, соА ғ аштарды ң жеміс беруіне сырт қ ы ортаны ң жа ғ дайлары ә сер етеді: климат, ауа- райы, экология. Экологиялы қ жа ғ дайлар к ү рделі жа ғ дайлардан т ұ рады, біріншіден – жары қ т ү су, температура, ауа ыл ғ алдылы ғ ы, топыра қ құ нары, топыра қ ты ң микроклимат ерекшелігі.сын ө нім беру м ү мкіндігі болады.

Ауа температурасы - болаша қ ө німге к ө п ә сер ететін климатты қ ж ә не ауа райы жа ғ дайы. Температура жеміс беруге солт ү стік аудандарда ө те ә серлі, ал о ң т ү стікте к ө ктемгі кеш т ү скен ү сіктер қ ауіпті, ө йткені ол а ғ аш ө сімдіктеріні ң г ү лдену уа қ ытында келуі м ү мкін. Қ алыптас қ ан д ә ндерді ң саны мен сапасы жаз ғ ы температуралармен бітік байланысты. Ол байланыс ә сіресе, шыршада бай қ алады, ол солт ү стік ж ә не о ң т ү стікке жайыл ғ ан.

Ауа ыл ғ алдылы ғ ы да ма ң ызды жа ғ дай. Мысалы, ыл ғ алды, жа ң бырлы ауа райы болаша қ ө німге кері ә сер етеді, ал т ө мен ыл ғ алдылы қ ж ә не жел г ү лдерді ң тоза ң ын ұ шырып жеміс байлану ғ а о ң тайлы қ жасайды. К ү згі ерте ү сік, жаз ғ ы т ө мен температура ө сімдік б ү ршігіні ң пісуін саябырлатады. Ауа райыны ң қ олайсыз жа ғ дайларында г ү лдеуді ң белсенділігі т ө мендейді, тоза ң данба ғ ан г ү лдер к ө бейеді. К ө п т ү рлерде олар солып т ү сіп қ алады, кейбіреулерінде дамы ғ аннан кейін д ә нсіз жеміс немесе ұ ры қ сыз д ә ндер пайда болады. Бір жынысты жал ғ ыз т ұ р ғ ан а ғ аштарда бос д ә нділер к ө п болады. Ол а ғ ашта генеративтік б ү ршіктер д ұ рыс орналаспа ғ анды қ тан, ө здігінен тоза ң дану ғ а м ү мкіндік бермейді. Сонымен қ атар б ө лек т ұ р ғ ан а ғ аштар жемісті болады, ө йткені оларды ң б ө рікбасы ө те жа қ сы жары қ танады.

Жары қ тандырылу - негізгі, ә лде г ү лдеуді ң ж ә не д ә ндерді ң пісуіні ң е ң басты жа ғ дайларыны ң біреуі. А ғ ашты ң орынды жары қ алуы онда ғ ы д ә ндерде керек қ оректік заттарды ң к ө п жиналуына ә сер етеді. Ол заттар ө нгіштігін к ө бейтеді. Жа қ сы жары қ тандырыл ғ ан а ғ аштарды ң қ оректену к ө лемі к ө бейеді, топыра қ микроклиматы жа қ сарады, ө йткені топыра қ ты ң жылынуы жа қ сарады.

Жеміс беру кезе ң ділігі. Қ ыл қ ан жапыра қ тылар т ү рлеріні ң ж ә не а ғ аштар мен б ұ таларды ң т ұқ ымдарын дайындау т ә жірибесі ж ә не к ө пжылды қ ғ ылыми бай қ аулар бір т ү рді ң ж ә не орманны ң ө німділігі ә р 0т ү рлі болатынын к ө рсетті. Мол ө німділік жыл, орта ж ә не нашар жеміс ө німі жылдарымен аралас болады. Ол құ былыс жеміс беру кезе ң ділігі деп аталады. Жеміс беру кезе ң ділігі - ол биологиялы қ ерекшелік, ө нім мол бол ғ анда пластикалы қ заттарыны ң қ оры молынан ж ұ мсалуымен байланысты. Сонды қ тан келесі жылдары мол ө нім болу ү шін, г ү л б ү ршіктерімен қ атар заттар қ оры да мол болу керек. Жеміс беруді ң қ ар қ ындылы ғ ы аудандар ғ а байланысты. Жалпы за ң дылы қ бай қ ал ғ ан, орман бітіміндегі ірі а ғ аштар ө німді болады. Ө німділікке бітімні ң толы қ ты ғ ы да ә сер етеді, т ө мен ж ә не жо ғ ары толы қ бітімді ормандар орта бітімдіден ө нім аз береді. Сонымен, д ә ндерді ң ө німділігіне сырт қ ы жа ғ дайлармен ә сер етуге болады. Ол т ә сілдер, бітімдерді сирету, а ғ аштарды ң б ө рікбасын қ алыптастыру, аяздардан қ ор ғ ау, минералды қ ж ә не органикалы қ ты ң айт қ ыштар қ олдану.

Өнімділікті есептеу және болжамдау К ө збен ба ғ алауды арнайы жерде ж ү ргізеді. Орманды қ т ұқ ым плантацияларында к ө збен ба ғ алау ғ а А.А. Корчагин (1-кесте) шкаласын қ олданады, ал бас қ а т ұқ ым объектілерінде В.Г. Каппер шкаласын қ олданады (2-кесте). 1-кесте. - А.А. Корчагин бойынша к ө збен ба ғ алау шкаласы Балдар Белгілері 0Жо қ Жемістері жо қ 1 Ө те азБіреу-екеу 2азЖемістер саны аздап 3ОрташаЖемістер саны орташа 4К ө пБ ү рілері к ө п 5 Ө те к ө пБ ү рілері ө те к ө п

2-кесте. - В.Г. Каппер бойынша көзбен бағалау шкаласы БалдарА ғ аштарда 0Г ү лдеу ж ә не ө нім жо қ 1 Ө нім ө те нашар 2Г ү лдеу ә лжуаз немесе ө нім ә лжуаз 3Г ү лдеуі орташа немесе ө німі орташа 4Г ү лдеуі жа қ сы немесе ө німі жа қ сы 5Г ү лдеуі ө те жа қ сы немесе ө німі ө те жа қ сы

А.А. Корчагин бойынша жеміс беруді ба ғ алау т ұ ра қ ты 0,25 га к ө лемде модельдік а ғ аштарда ж ү ргізіледі а ғ аштар бойынша к ө збен ба ғ алаудан кейін шкаламен жеміс беруді ң орташа балын шы ғ арады, ол барлы қ к ө лемні ң орта арифметикалы қ к ө рсеткіші болады. В.Г. Каппер бойынша жеміс беруді ба ғ алау уа қ ытша 0,1-0,5 га к ө лемде ж ү ргізіледі (к ө лемде 100 а ғ аштан к ө п болмайды). БалдарБ ұ таларда 1Нашар г ү лдеу немесе жеміс беру 2Орташа г ү лдеу немесе жеміс беру 3Жа қ сы г ү лдеу немесе жеміс беру

Дайындамаларды аудандастыру және орман дәндерін басқа жерлерге ауыстыру Орман т ұқ ымды қ аудандастыру (ОТА) –таби ғ и жа ғ дайларды ескере отырып, елді ң к ө лемін б ө лу, ө йткені эволюция ү рдісінде сол жерлерге с ә йкес генетиптік құ рамдар қ алыптас қ ан, ОТА-ны ң негізгі м ә селесі - жо ғ ары ө німді ж ә не т ө зімді орман отыр ғ ыларын ө сіру ү шін т ү рлерді ң географиялы қ ө згергіштігін ұ тымды қ олдану. Ауданны ң, к ө лемінде д ә ндер жылжытыл ғ анда құ растырыл ғ ан отыр ғ ыларды ң ө суі нашарламаса, ө мірше ң дігі т ө мендемесе, ол орман т ұқ ымды қ деп аталады. Климатты қ қ алыптас қ ан жа ғ дайларымен популяцияларды ң генотиптік құ рамы бір орманды қ т ұқ ымды қ аудан ОТА-ны ң негізгі б ө лігі. Ә р ауданда белгілі экологиялы қ - географиялы қ тегі бір популяцияларды ң д ә ндері қ олданылады, біра қ та ауданны ң климатты қ жа ғ дайларына бейімделген, я ғ ни жергілікті ж ә не қ атар популяциялар ғ а т ә н болып.

Жергілікті дәндер Жергілікті д ә ндер – ол бір орман т ұқ ымды қ ауданда жинал ғ ан д ә ндер, бас қ алары шет ауданды қ деп аталады. Таби ғ и айма қ тар ғ а байланысты таби ғ и с ұ рыптауды ң ә серімен т ү рлер эволюциялы қ ө згерістерге ұ шырады. А ғ аш ө сімдіктері сырт қ ы жа ғ дайларды ң ә серіне байланысты физикалы қ ж ә не физиологиялы қ ө згерістерге ұ шырады, сонды қ тан т ү ршелер, климатты қ ж ә не эзафиттік экотиптер деп аталуды қ алыптастырды.