Мультифакториал касалликар (МФК). Пренатал диагностика усуллари. Тиббиёт-генетик маслахат.

Презентация:



Advertisements
Похожие презентации
Мультифакториал касалликар (МФК). Пренатал диагностика усуллари. Тиббиёт-генетик маслахат.
Advertisements

Транксрипт:

Мультифакториал касалликар (МФК). Пренатал диагностика усуллари. Тиббиёт-генетик маслахат.

МУЛТИФАКТОРИАЛ КАСАЛЛИКЛАР Наслий факторлар (мутация ёки аллеларнинг кушилиши) ва атроф мухит омиллари таъсирида келиб чикувчи касалликлар ирсий мойил касалликлар дейилади. Бу касаликларнинг етиология ва патогенези турлича ва хозиргача аник емас. Ирсий мойил касалликлар асосида инсон популяциясини ферментлар, оксилларнинг структура ва транспорти, антигени буйича кенг генетик балансирланган полиморфизми ятади. Ирсий мойил касалликлар ташки мухид омиллар таъсирида генотипнинг таъсирланувчи шахсларда келиб чикади. Ирсий мойил касалликлар маълум соха буйича учта асосий гуруҳга булинади: - туғма ривожланиш нуксонлари, - таркок психик ва нерв касалликлари - Ўрта ёшдагиларнинг таркалган касалликлари. Касаллик патогенези мураккаб ва кўп чегарага ега жараён хисобланади.

ИРСИЙ МОЙИЛ КАСАЛЛИКЛАРНИНГ САБАБЛАРИ И.Атроф мухитга боғлик Оилавий сабаблар Популяцион сабаблар ИИ. Генетик Ген жойлашишига кура сабаблар Генетик фонга боғлик сабаблар ИИИ.Стохастик (тасодифий)

Ирсий мойил касалликлар енг куп таркалган касалликлар гурухидир, улар одам касалликларининг 93%га якинини ташкил килади.Улар хам жуда кенг клиник полиморфизм билан характерланади, МФК ривожланишида хам генетик, хам мухит омиллари рол уйнайди.(шунинг учун хам улар мултифакториал)куп омилли касалликлар деб аталади.Бунда мутант генлар ва мухит таъсирлари кушилади, битта емас бир нечта локуслар мутацияланганлиги учун уларни полиген касалликлар деб хам аталади.Мутант генларнинг самараси хамма вакт емас,балки маълум мухит шароитларида фенотипик намоен булганлиги учун уларни яна ирсиятга мойил касалликлар деб хам аталади.

МФК ларнинг патогенезини схемада куйидагича ифодалаш мумкин. Нормал генлар А +В + С + Д + Е о маълум мухит омиллари = нормал фенотип генотип мутант генлар маълум мухит омиллари = мултифакториал касаллик а+в+ +с+д+ е о генотип

Касалликка ирсий мойиллик факат кузгатувчи мухит омиллари таъсиридагина юзага чикиши мумкин.Мухитнинг одатдаги омиллари кузгатувчи омил булиши мумкин.Масалан, гуштли овкат ва вино подаграга ирсий мойиллиги булган шахсларда кузгатувчи омил булиши, мойиллиги булмаган шахсларда еса буғимларнинг оғригини кузгатмаслиги мумкин. Шунинг учун хам МФК лар юзага чикиши аник белгиланган хромосома ва моноген касалликлардан фарк қилади. Геном, хромосома ва ген касалликларида популяцияда соғлом ёки касал шахслар аник адралиб туради. МФКларда еса тамомила бошкача холат кузатилади: патологик фенотип хамма ирсияти бузилган шахсларда номаён булавермайди, балки мутант генлар ва мухит омилларининг йиғма самараси маъоум чегарадан уцагина номаён булади. Бошкача айтганда МФКларда патологик генотип булишига карасмасдан фенотипик жихатдан соғлом булиб колиши мумкин.

Тиббиёт – генетика маслаҳати ХХ асрнинг 30 йилларида С.Н. Давиденко асаб системасининг ирсиятга мойил касалликлари учрган оилаларга тиббиёт –генетика маслаҳатини амалга оширди ва бунинг асосий принципларини ишлаб чикди. Лекин бу соҳанинг тиббиёт генетикасининг алоҳида тармоғи сифатида шаклланиши С.С.Рееднинг номи билан боғлиқ бўлиб, ХХ асрнинг 50- йилларида амалга оширилди. Тиббиёт – генетика маслаҳати генетик- врач томонидан ирсий патологияси бўлган ва унинг оиласига кўрсатиладиган ихтисосли тиббиёт ёрдам бўлиб, у махсус тиббий муассаса – тиббиёт – генетика маслаҳатхонасида амалга оширилади. Тиббиёт генетика маслаҳатига қуйидаги вазиятларда йўлланма бериши мумкин. А) агар оилада ирсий патологияли бола тугилиб, улган ёки ҳаёт бўлса ёки туғилиши гумони бўлганида; Б) оиланинг бир нечта аъзоларида ўхшаш патологик симптомлар ёки касалликлар, баъзи овқатларни ёки дориларни кўтара олмаслик ҳолатлари кузатилганда; В) болаларда жисмоний ва руҳий ривожланишдан орқада қолиш, ҳар хил туғма ривожланиш нуқсонларри кузатилганда; Г) ҳомиладорликнинг одатда охиригача етмаслиги, бирламчи аменорея, жинсий аъзолар гиполазияси ёки оилада бирламчи бепуштлик ҳолатларида; Д) ер-хотинлар қон-қариндош бўлганда.

Тўпланган маълумотларга кўра аҳолининг 5-10% генетик маслаҳатга муҳтождир. Шунинг учун ҳам 1 миллион аҳолига битта тиббиёт - генетика маслаҳатхонаси зарур деб ҳисобланади. Тиббиёт – генетика маслаҳатини икки хил тарзда амалга ошириш мумкин: 1.Перспектив маслаҳат- касал бола туғилиши еҳтимоли бўлганда масалан ер ёки хотинга ташқи муҳитнинг зарарли омиллари таъсир қилганда, ҳомиладорлик пайтида вирусли инфекция кузатилганда ўтказилади. 2.Ретроспектив маслаҳат- оилада касал бола туғилгандан кейин, кейинги болалар қандай туғилишини аниқлаш учун ўтказилади.

Тиббиёт – генетика маслаҳати 4 босқичда амалга оширилади: 1- босқичда ташхис аниқланади. Бунинг учун генетик врачнинг мижозини маслаҳатига юборган мутахассис- врач билан ҳамкорлиги талаб қилинади. Ташхисни аниқлаш учун генетик таҳлилнинг ҳамма усулларидан фойдаланилади. 2- босқичда касал боланинг туғилиши хатари даражаси аниқланади. 3- босқичда- генетик врач маълум хулосага келади. Хулоса ёзма равишда тайёрланади. 4-босқичда генетик – врач маслаҳатга келган шахсга уз хулосаси маъносини тушунтириб, аниқ бир карорга келишига ёрдам беради.

Хатар кўрсаткичини ҳисоблашни 2 хил йўл билан амалга ошириш мумкин: 1.Генетик қонуниятларга асосланган назарий ҳисоблаш ёрдамида аниқлаш. Бу усул моноген касалликларда қўлланилади. Бундай ҳисоблаш ота-оналар генотипи аниқ бўлган ҳолда қандай типдаги гаметалар ҳосил бўлиши, популияцияда гетерозиготалар частотаси, пенетрантликни ҳисобга олган ҳолда утказилади. 2.Эмпирик усул – хатар кўрсаткичларини жадваллар ёрдамида аниқлаш. Бу усул хромосомалар сони ва структураларининг ўзгаришига боғлиқ бўлган касалликларда ҳосил бўладиган гаметалар ва уларнинг елиминацияси ҳисобга олинган ҳолда ва мултифакториал касалликлар учун қўлланилади. 3.Ҳар иккала усулни қўшиб фойдаланилади. Бундай ҳисоблаш ота- оналардан бирида мувозанатлашган транслокация учраганда фойдаланилади. Маълум оила учун хатар даражаси аниқланганидан кейин уни умумпопуляция хатар кўрсаткич (3-5%) билан таққосланади ва хатар кўрсаткичи баҳоланади. Хатар кўрсаткичи 5% гача бўлса, - паст, 10% гача енгил даражадаги, 11-20% - ўртача, 21% дан ортиқ бўлса юқори деб ҳисобланади.

Пренатал диагностика Пренатал диагностика (ПД) – бу ҳомиладорлик даврда ҳомиладаги туғма ёки ирсий касалликларни аниқлаш ирсий касалликлар пренатал диагностикаси – бу медицинанинг тез ривожланаётган соҳаларидан бири бўлиб, комплект ноинвазион ва инвазион усуллардан фойдаланади. Оилада соғлом фарзанд туғилиши учун шифокор зиммасига ҳомиладорликнинг ирсий ва муҳит омиллари таъсири хавфини, тугалланишини баҳолаш хамда пренатал диагностика имкониятларидан кўллаш вазифалари юкланади. ПД – қўллаш юқори ирсий хавфга ега бўлган оилаларда фарзанд кўришни режалаштиришда еҳтимол маълумотлардан афзалрок, аниқ тавсия беришга имконият яратади. Кўп оилаларда генетик (юк) хавфи юқори бўлганлиги сабабли фарзанд кўришга бир қарорга кела олмайди, ҳозирги вақтда бундай муаммолар ўз ечимини ПД-усуллари ёрдамида топаяпти.

, мамалакатда йилига минг чақалоқ туғилса, шундан та ноғиронлик ҳолати кузатилади. ПД – усуллари кўлланилишидан қатъий назар ҳамма мамлакатларда номаълум сабабли нуқсонлар частотаси ортиб бормокда. Ҳозирги вақтда ПД ирсий ва туғма ривожланиш нуқсонларида кузатиладиган болалар ўлими ва ноғиронликни огоҳлантиришнинг ягона чораси ҳисобланади. ПД – усулларини танлаш тактикасида, оиладаги аниқ, вазиятларга, ҳомиладор аёлнинг аҳволига қараб амалга оширилади. ПД – усуллари 3 та гуруҳга бўлинади: саралаш ноинвазион инвазион.

Саралаш усули – бу усул фарзандлари туғма ва ирсий касалликлари билан туғилиши еҳтимоли юқори бўлган аёлларни ажратишга имконият яратади. Ҳомила тўқимаси бўлган аёлларни ажратишга имконият яратади. Ҳомила тўқимаси биопатини гистологик текшириш ҳомиладорликни тўхтатиш муддатигача ўтказилади. Кўлланиладиган ПД – усуллари кўлланиш доираси кенг, арзон, асоратлари кам бўлиши шарт. Оилада тиббий генетик маслаҳат амалга ошираётганда ирсий касалликларни профилактикаси мақсадида саралаш усулининг оптимал вариантларидан бири генеологик таҳлиллар ўтказилса 10% гача аёллар хатар гуруҳига киради. Пренатал диагностика ўтказиш учун кўрсатмалар: 35 ва юқори ёшдаги аёллар (45 ва ундан юқори еркин) Шажарасида ирсий касалликлар бўлиши. Акушерлик анамнези (ҳомиладорликнинг ёмон кечиши) Такрор ҳомиладорликни спонтан тўхташи ва оилада туғма ривожланиш нуқсонлари туғилиши. Экстрогенитал касалликлар бўлса (диабет, епилепсия, вирусли инфекция). Тератоген омиллар таъсири (биологик, химиявий, физикавий). Пренатал диагностика саралаш лаборатор усулида аниқланиши керак: 1. Алфа-фетопротеин (АФР) концентрацияси 2. Хорион-гонадотропин (ҲГ) миқдорини, 3. Боғланган естриол (НЭ) миқдорини,

Тестларнинг интерпретация курсаткичлари: БузилишларАФПБЭХГ Даун синдромипаст юқори Трисомия 13нормалКўрсаткич йўқпаст Трисомия 18паст Нерв найини очик дефектиюқоринормал Ривожланишни тутилиши, вақтидан олдин туғилиш хавфи, ҳомила ички улими юқориКўрсаткич йўқКўрсаткич йўқ Кўп ҳомилали ҳомиладорликюқори

Ноинвазион текшириш усуллари – бу усул ҳомилани жаррохлик усулларини кулламасдан ултротовуш текширишга асосланган бўлиб, хромосома ва туғма ривожланиш нуқсонларини аниқлашга ёрдам беради. УТТ – диагностика ўтказишга қуйидаги ҳолатларда кўрсатма берилади: Қон зардобидаги биохимиявий маркерлар (АФП, ХГ, БЭ,)нинг нормадан ўзгариши. Ҳомиладорликнинг калтис кечиши анамнезда хамила ривожланишига салбий таъсир курсатувчи омиллар мавжудлиги. Аввалги фарзандни туғма нуқсон билан туғилганлиги. Ота-оналарда ёки қариндошларида туғма ривожланиш нуқсонлари борлиги.

УТТ ёрдамида ҳомидорликни 1 –чи триместр охири ва иккинчи триместр бошидан бошлаб ҳомиладаги ривожланиш нуқсонларни аниқлаш мумкин. Аненцефалия – бош контурларининг бўлмаслиги. Гидроцефалия – бош қоринчаларида ёки субарахноидал бўшликда ортиқча суюқликни тўпланиши. Микроцефалия – тана ва оёқ-қўл кўрсаткичлари нормал бўлганда бош ўлчамининг камайиши. Бошни аномал формаси (долихоцефалия – трисомия 18 да учрайди.)

Инвазион текшириш усуллари ПД –ултросонографиянинг кенг қўлланиши акушерлик амалиётида инвазион усулларга кўрсатмалар кенгайтирилмокда. Инвазион усуллари текширувда УТТ назорати остида амалга оширилиши хавфни камайтиради. Ҳомиладор аёл инвазион усуллари афзаллиги ва камчиликлари билан таништирилади, унинг розилиги ёзма равишда олиниши керак. Инвазион усуллар қуйидагилардан иборат: Амниоцентез ирсий касалликлар пренатал диагностикасида амнион суюклидаги ҳомила ҳужайралари текшириш объекти бўлиб, хизмат қилади. Амнион суюклигини текшириш акушерлик амалиётида амниоцентез усулини тадбик килгандан кейин имконият яратилди. Бу усулнинг мохияти шундан иборатки, асептик шароитда шприц ёрдамида мл амнион суюклиги олишдан иборат. Муолажа ҳомиладорликни ҳафтасида трансабдоминал амалга оширилади. Амнион суюклиги 98-99% сув ва 1-2% чукмадан (оқсиллар, органик ва ноорганик моддалардан иборат).

Хорион биопсияси – хорион епителий ворсинкаларидан булакча олиб текшириш. Муолажа трансабдоминант ёки трансвагинал УТТ назоратида утказилади. Муолажа ҳомиладорликнинг 9-11 ҳафтасида утказилади. Олинган матераил цитогенетик тахлил қилиниб, хромосома касалликларини, ҳомила жинсини аниқлаш мумкин. Кардоцентез – бу усул оркали ҳомила киндигидан ҳомила қонини олишга имкон беради. Муолажа ҳомила дорликни ҳафтасида амалга оширилади. Ушбу усул оркали олинган материал цитогенетик, молекулар генетик, ёки биохимиявий усуллар ёрдамида ташхис куйишга асосланган. Ушбу усул хромосома касалликларига, ирсий модда алмашунуви бузилиши, иммун танкислик ҳолат, ички инфекцтя, резус сенсиблизация синдромларида, диагностик максатда фодаланилади. Ҳомила тўқима биопсияси – бу диагностик муолажа ҳомиладорликнинг иккинчи триместрида УТТ назорати остида амалга оширилади. Бу усул асосан оғир ирсий тери касалликларига (ихтиоз, епидермолиз,) гумои қилинганда теридан биопсия олиниб, патоморфологик текширув оркали тулик аниқ ташхис куйишга ососланган. Фетоскопия – зонд оркали ҳомила ҳолатини куриш бироз кийинчилик туғдиради. Муолажа хомидорликни хафцига утказилади. Бунда туғма ривожланиш нуқсонлари аниқланади. Бунда зондни амниотик бушликка киргизиш асоратларга олиб келиши мумкин. Фетоскопияда 7-8% ҳолатларда бола тушишлари аниқланиши мумкин.

Этиборингиз учун рахмат.