Сабақтың тақырыбы: Алтын Орданың құрылуы

Ұлыс – ел деген мағынаны білдіреді. Шыңғыс хан жаулап алған жерлерін өзінің 4 баласына бөліп берді. Қазақстан жері оның 3 баласының қол астына қарады. Бөліп берілген жерлер ұлыс деп аталды.

Алтын Орда Териториясы: Алтай тауынан Дунай өзеніне дейінгі аумақ. Батый хан – Алтын Орданы құрушы моңғол ханы жылдары билік жүргізді. Астанасы: Алғашында Еділ бойындағы Сарай-Батуда болса, кейін Сарай- Беркеге көшірілді.

Солтүстік Кавказ, Қырым бойы, Орыс кінәздіктері, Шығыс Европа елдері өздерінің тәуелділігін мойындап алым-салық төледі Берке хан Египет сұлтаны Бейбарыспен байланысты күшейте түсті. Екі ел арасында мәдени, әскери, сауда, діни байланыстар орнады. Саяси және экономикалық жағынан Берке мен Өзбек хандарының кезінде жақсы дамыды. Берке хан мұсылман дінін қабылдайды, Әзірбайжан жерінде мешіт салдырады. Үргеніш, Бұхара қалалармен байланысты күшейтеді Берке хан-Моңғол империясына тәуелсіздігін мойындамай, бүкіл моңғолдық құрылтайға қатысудан бас тартуы жылдар аралығында Батысқа жасаған жорықтары нәтижесінде Алтын Орданың шекарасы батысқа қарай кеңейді.

Алтын Орданың күшеюі Меңгу Темір ( ж.ж.) Египетпен байланыс жасауға кедергі жасап отырған Византияға қарсы 1271 жылы жорыққа шығады. Бірақ Византия соғыстан бастартып келісімге келген. Тохты хан ( ж.ж.) Тохты хан ( ж.ж.) Иран, Кавказ елдерімен сауда байланысын жандандырып, Египет елімен тығыз байланыста болады. Өзбек хан ( ж.ж.) мен Жәнібек ( ж.ж Өзбек хан ( ж.ж.) мен Жәнібек ( ж.ж.) тұсында Алтын Орданың гүлденген дәуірі. Өзбек ханның тұсында Алтын Ордада ислам мемлекеттік дін болып жарияланды. Ол Египет сұлтанына жазған хатында дінсіздердің азайғанын хабарлады. Өзбек хан Сарай – Беркеде жаңа ғимараттар мен мешіт салдырып, қалалық мәдениеттің дамуына көңіл бөлді.

Алтын Орданың әлсіреуі XIV ғасырлардың ІІ жартысында ел ішінде алауыздық күшейді. Билік үшін тартыс жылдар арасында 20 астам адам хан болды жылы Мамай басшылық еткен әскер Дмитрий Донской бастаған орыс әскерлерінен жеңіліс тапты. Жошының ұрпағы Тоқтамыс Әмір Темірдің көмегімен Алтын Орданың билігін өз қолына алды. Ол 1382 жылы Мәскеуге басып кіріп, қаланы өртеп жіберді.

Әмір Темір Алтын Ордаға шабуыл жасап бас көтере алмай әлсіретіп тастайды. Алтын Орда ХV ғасырдың ортасында Ақ Орда, Ноғай Ордасы, Сібір, Қазан, Қырым, Астрахан хандықтары болып бөлініп кетеді. Соңғы билеушісі Шейх Ахмед 1502 жылы өлгеннен кейін Алтын Орда мемлекет ретінде тарих сахнасынан жойылды.

Алтын орданың қоғамдық құрылымы. Ордада ұлыстық жүйе қалыптасып, Батый хан тұсында мемлекет екіге бөлінді: Оң қанат - Батый хан билігі. Сол қанат - Орда Ежен хан билігі (Жошының үлкен баласы). Ордада ұлыстық жүйе қалыптасып, Батый хан тұсында мемлекет екіге бөлінді: Оң қанат - Батый хан билігі. Сол қанат - Орда Ежен хан билігі (Жошының үлкен баласы). Қазақстан жерінің көп бөлігі сол қанат кұрамына енді. Басқару құрылымы: Сұлтандар - ханнан кейінгі әлеуметтік басқарудың ең жоғарғы тобы. Құрылтай - ақсүйектердің жалпы империялық жиналысы. Құрылтайда хан жариялау жэне таққа отырғызу рэсімдері жасалды. Диуан - ең жоғарғы атқарушы орган. Қаржы, салық мэселесін, мемлекеттің ішкі істерін атқарды. Беклербек - эскери істерді басқарушы. Уәзір - азаматтық істі басқарушы Мәлік - азаматтық басқару билігін жүргізушілер (түрік эулетінен). Даруғалар - салық жинады, халық санағын өткізіп, эскер жинады, байланыс қатынасын ұйымдастырды. Басқақтар - басқару қызметін атқарды, эскери бақылау жүргізді, салық жинады. Білікшілер, хатшылар - іс қағаздарын жазушылар Нояндар, бектер, әмірлер, баһадүрлер -эскербасылар. Алтын Орда хандары ислам дінін қабылдағаннан кейін іс жүргізу жұмыстарын түрік (ұйғыр) жазуымен жүргізді. XIV ғ. - Алтын Орда мұсылмандық мемлекетке айнала бастады. Қазақстан жерінің көп бөлігі сол қанат кұрамына енді. Басқару құрылымы: Сұлтандар - ханнан кейінгі әлеуметтік басқарудың ең жоғарғы тобы. Құрылтай - ақсүйектердің жалпы империялық жиналысы. Құрылтайда хан жариялау жэне таққа отырғызу рэсімдері жасалды. Диуан - ең жоғарғы атқарушы орган. Қаржы, салық мэселесін, мемлекеттің ішкі істерін атқарды. Беклербек - эскери істерді басқарушы. Уәзір - азаматтық істі басқарушы Мәлік - азаматтық басқару билігін жүргізушілер (түрік эулетінен). Даруғалар - салық жинады, халық санағын өткізіп, эскер жинады, байланыс қатынасын ұйымдастырды. Басқақтар - басқару қызметін атқарды, эскери бақылау жүргізді, салық жинады. Білікшілер, хатшылар - іс қағаздарын жазушылар Нояндар, бектер, әмірлер, баһадүрлер -эскербасылар. Алтын Орда хандары ислам дінін қабылдағаннан кейін іс жүргізу жұмыстарын түрік (ұйғыр) жазуымен жүргізді. XIV ғ. - Алтын Орда мұсылмандық мемлекетке айнала бастады.

Феодалдық жер иелену түрлері. Інжу – Шыңғыс әулетінен шыққан билеушілерге берілетін үлестік жер. Інжу – Шыңғыс әулетінен шыққан билеушілерге берілетін үлестік жер. Сойырғал - әскер немесе азаматтық қызмет атқарғаны үшін шартты түрде сыйға берілген үлестік жер. Сойырғал - әскер немесе азаматтық қызмет атқарғаны үшін шартты түрде сыйға берілген үлестік жер. Вакф – Мұсылман дінбасыларының жері Вакф – Мұсылман дінбасыларының жері Мильк – Жер иеленудің жеке меншік түрі. Мильк – Жер иеленудің жеке меншік түрі. Тархандық құқық – улестік жер иелерінің мемлекет пайдасына жиналатын салықтан босатылып, өз пайдасына салық жинауы. Тархандық құқық – улестік жер иелерінің мемлекет пайдасына жиналатын салықтан босатылып, өз пайдасына салық жинауы. Тағар - әскерді азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін жиналатын егін және мал салығы. Тағар - әскерді азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін жиналатын егін және мал салығы. Ұшыр – мал салығы Ұшыр – мал салығы Харадж – егіншілерден жиналатын салық Харадж – егіншілерден жиналатын салық Зекет – дін басыларына берілетін мал салығы, қолөнершілер мен Зекет – дін басыларына берілетін мал салығы, қолөнершілер мен Саудагерлерге де салынады Саудагерлерге де салынады Аваиз – төтенше салық Аваиз – төтенше салық Әскери міндеткерлік – 10 түтіннен 1 жауынгер алынады. Әскери міндеткерлік – 10 түтіннен 1 жауынгер алынады.

Алтын Орданың күйреуінің себептері: - Билік үшін өзара қырқыстар - Билік үшін өзара қырқыстар - Әмір Темірдің жаугершілік соғыстары - Әмір Темірдің жаугершілік соғыстары - Халық көтерілістері - Халық көтерілістері - Ұлыстардың дербестікке ұмтылуы - Ұлыстардың дербестікке ұмтылуы

Хандар/ Билік құрған жылдар ж.ж ж.ж ж.ж ж.ж ж.ж ж. Батый Берке Меңгу- Темір Тохты хан Өзбек хан Шейх Ахмед Дұрыс жауапқа «+» белгісін қойыңдар.

Үйге тапсырма: Алтын Орданың құрылуы