ДЕВОН-И ФЕРУЗШО Ҳ ИЙДАН ЎРИН ОЛГАН Ғ АЗАЛЛАР:МАТН ВА УНИНГ ШАР Ҳ И (Шар қ қ улёзмалари маркази фондидаги тошбосманусха асосида) Таълим йўналиши: – филология ва тилларни қ итиш (мумтоз тиллар бўйича) БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ Илмий ра ҳ бар: филология фанлари номзоди, профессор С. Ғ аниева

МУНДАРИЖА Кириш I боб.Девон-и Ферузшо ҳ ийдан ўрин олган ғ азаллар матни Девон-и Феруз асарининг тошбосма нусхалари 1.2. Ғ азалларнинг араб имлосидаги матни 1.3. Ғ азаллар илмий транскрипцияси II боб. Девон-и Ферузшо ҳ ийдан ўрин олган ғ азаллар шар ҳ и 2.1. Матннинг айрим имловий хусусиятлари 2.2. Ғ азал қ ахрамонларининг замонавий тал қ ини Умумий хулосалар Фойдаланилган адабиётлар Иловалар

Ишнинг объекти. Битирув-малакавий ишнинг объекти қилиб Шарқ қўлёзмалар марказида Девон-и Феруз нинг рақами остида сақланувчи тошбосма нусхасидан олинди. Ишнинг мақсади ва вазифалари. Муҳаммад Раҳимхон Феруз ижоди маҳсули бўлмиш Девон-и Феруз асари тошбосма нусхаларидаги ўн бешта ғазал бугунги ўқувчи назари билан таҳлил ва тадқиқ этишни мақсад қилдик. Ишимиз мобайнида қуйидагилар бажарилиши лозим бўлган асосий вазифа сифатида қўйилди: - Девон-и Феруз асарининг тошбосма нусхасидан ўн бешта ғазални ажратиб олиш; - Феруз ғазлларини илмий таҳлил қилиш; - Танлаб олинган ғазлларнинг илмий транскрипцияси амалга ошириш; - Феруз ғазалларининг бадиий хусусятларини очиб бериш;

Ишнинг илмий янгилигиги. Мазкур битирув - малакавий ишимизда девонидаги айрим ғазаллар биринчи маротаба транскрипсия қилинди ва маънолари очиб берилди. Феруз девонидан танланган ғазалларни транскрипсияга ўгириш орқали, девоннинг тили хусусятлари хамда фонетик ўзига хосликлари илмий ёритилди, девоннинг тошбосма нусхаси рақами остида ўрганилди

Девон-и Феруз асарининг тошбосма нусхалари ТошДШИ қ ошидаги Шар қ қ ўлёзмалари марказида са қ ланаётган тошбосма китоблар хазинасида Ферузнинг бир нечта нусхада Девон-и Феруз номи билан ғ азаллар тўплами са қ ланади. Девон-и Феруз асарининг қ ўлёзмалар қ уйдаги ра қ амларда тошбосма нусхалари асосида са қ ланмо қ да 67, 10301, 10605, 12066, 3449, Қ ўлёзма ва тошбосма нусхалар орасида фар қ лар бор. Аммо тошбосма нусхалар матни ўзаро фар қ қ илмайди.Ишимизда нусхадан фойдаландик. У Девон-и Рожий асари билан битта жилдга киритилган. Китоб қ атти қ қ о ғ оз билан му қ оваланган.

Асар номи ёзилиши керак бўлган на қ шли безак ичкариси бўш қ олдирилган. 1–8 са ҳ ифаларда девонга сўзбоши ёзилган. Матн охирида: Китоби мазкурнинг тас ҳ и ҳ и ва такмили бобида жадду жа ҳ д кўргузуб, таърихи ҳ ижрий бир минг икки юз тў қ сон еттида Хива қ дор ул-хилофасида матбаа хуршид матлаъ подшо ҳ ида табиъ зивари ҳ алийаси била тута ҳ алли бўлуб, ифтито ҳ и ихтитом сар ҳ ади ғ а етушти, деб ёзилган. Матнда кўрсатилган ва қ т милодийда 1880 йилга мос келади. (Биздан олдинги айрим тад қ и қ отчилар Феруз ғ азалларидан иборат Девон-и Феруз асари 1897 йили чоп этилгани ҳ а қ ида ёзишган эди.)

1-gazal Nigārā, aldi hušïm, tarzi raftārïŋga sallamnā, Yarutdi tiyra kulbam, šami ruxsārïŋğa sallamnā. Išim qātil közüŋ bedādïdïn bolmïš base muškul, Ičip qanïmnï töymas čašmï xunxorïŋğa sallamnā. Labiŋ sözdïn berür jān ölgān elga dardï ïšqïŋdïn, Ravān berür labu jānbaxš guftārïŋğa sallamnā. Hama išq ahlïdur ey muğbača, zulfïŋ girïftārï, Baridin ahlïnï band etdï zunnārïŋğa sallamnā. Dedïŋ: «Lutf āylāgüm», öltürdiŋ ammā nečā nāz aylap, Agar lutfïŋ bu ersā, javru āzārïŋğa sallamnā. Qïlursan nāz, agar men har nečā arzï nïyāz etsām, Sitamkār mahvašā, bu nav atvārïŋğa sallamnā. Seŋā Feruz olup baxt, etdiŋ ul ay qaddu zulfïn vasf, Bu yaŋlïğ tabï nāzik birlä ašorïŋğa sallamnā.

2-gazal Ruxsārin ačip bir parï, keldi bu tün bazmïm ara, Bašdïn ayaqï bar ekän mehru vafā, nāzu ada. Čïqsa falakka har sahar āhu fiğānïm, ne ajab, Äylär fuzunraq har kecä ul ay maŋa javru jafā. Bilmän ne āfat erdi ul, bolğač nazarga jilvagar, Aqlu xirad, islamu din oldï bari mendin judā. Jāniŋ üčün bir dam maŋa körgüz tarahhum, ey pari, Kim, sabru tāqat qalmadï javrïŋ čekip subhu masā. Aydek yüziŋniŋ partavi tüšsün qara külbämgä ham, Qöyğïl qadam, ey mahliqā, ačïp üzārï dilkusā. Ne sud, tāle bolsa gar yüz ayu kün, har subhu šām, Nečünki bar Feruzğa mehru jamālïŋ muddaā.

2.1. Матннинг айрим имловий хусусиятлари Феруз ғ азалларининг ёзилишида айрим имловий хусусиятлар мавжуддир. Бундай хусусиятлар сўзлар ва ҳ арфлар ёзилишида ани қ кўзга ташланиб туради. Бу ҳ олат арабий имлодаги матнни кирил ё лотин ёзувига ўгиришда баъзи қ ийинчиликларни келтириб чи қ аради. Қ уйида мазкур ҳ олатларни ало ҳ ида-ало ҳ ида кўриб чи қ амиз. k ( ک ) ва g ( گ ) ҳ арфларининг ёзилиши. Феруз девони матнларида g ҳ арфи бирор сатрда қ ўлланмаган. Бу ҳ олатга девоннинг биринчи ғ азалидаё қ дуч келамиз. Матнга кўра, ғ азалнинг илк сўзи nikoro шаклида ёзилган. Билишимизча, туркийда бундай сўз учрамайди. Биро қ адабиёт ва тилшунослик фанидан яхши хабардор бўлган мутахассис уни nigoro деб ў қ ийди. Оддий ў қ увчи бу сўзни ҳ атто, na koro ёки ne koro – бу не ҳ ол, қ андай а ҳ вол бўлди, маъносида тушуниши ва айнан ёзилганидек ў қ иши ҳ ам мумкин.

Шунингдек, баъзи сўзлар борки, уларни худди ёзилганидек ў қ иб бўлмайди. Бунга мазкур ғ азалдаги raftorinkga ва ruxsorinkga шаклида берилган сўзлар мисолдир. Улар албатта, raftoringga ва ruxsoringga деб ў қ илиши шарт. Девондан ўрин олган мазкур биринчи ғ азалнинг ўзида шундай тартибда ёзилган яна kozunuk – kozung, xunoringa – xunoringga, labink – labing, olkan – olgan, elka – elga, ishqinkdin – ishqingdin, kuftorinkga – guftoringga, zulfink – zulfing, kiriftori – giriftori, zunnorinkga – zunnoringga, dedink – deding, aylakum – aylagum, olturdink – olturding, akar – agar, lutfunk – lutfung, ozorinkga – ozoringga, sitamkar – sitamgar, atvorinkga – atvoringga, yanklig – yanglig, ashorinkga – ashoringga каби сўзлар бор. K ( ک ) ва G ( گ ) ҳ арфи ёзилиши билан бо ғ ли қ ушбу хусусият девондаги барча ғ азаллар матнида мавжуддир.

Ишимиздаги тад қ и қ учун танлаб олинган сўнгги ғ азал матнида g ҳ арфи k билан ифодаланган сўзлар камчиликни ташкил қ илади ва улар қ уйидагилардир: korkuzub – korguzup, kul – gul, konklum – konglum. Одатда худди шундай ҳ олат туркий мумтоз адабиётдаги матнларда b ва p ҳ арфлари ёзув ифодасида ҳ ам кўп учрайди. Биро қ Феруз девони ғ азаллари матнида b ( ب ) ва p ( ) ҳ арфларининг ўриндош сифатида ёзилиши кам учради. Айни қ са, тад қ и қ учун танлаб олган ғ азалларимизда бу ҳ олат деярли учрамади. Аммо ғ азалларни ў қ ишда айрим ўринларда b ва p ҳ арфларини ў қ увчининг ўзи ажратиб олишга тў ғ ри келадиган ҳ олатлар бор. Масалан, ишимиздаги тўртинчи ғ азалда بیر قویاش رخسار دلبر عشقیدا زار اولموشام Bir quyosh ruxsori dilbar ishqida zor olmusham сатридаги bir сўзида ب ва ی ҳ арфлари ўрнига битта тиш кўринишида берилган. Аммо бу сўзни pir quyosh деб ў қ иб бўлмайди ва ундан ҳ еч қ андай маъно англашилмайди. Бундай ҳ олат энди хаттотнинг ўзига хос услуби натижасидир.

Иш жараёнида а ( ا ) ва о ( آ ) ҳ арфларини ў қ ишда ва бош қ а ёзувга ўгиришда дуч келинадиган мураккабликларга ҳ ам тў қ наш келдик. Девондаги ғ азалларда لا ва كا ҳ арф бирикмаси жуда кўп ўринларда учрайди. Масалан, биринчи ғ азалдаги: بیرور جان اولکان ایلکا درد عشقینکدین сатрга эътибор қ аратайлик. جان اولكان – jon olgan иборасида алиф а ҳ арфи кирилл ё лотин ёзувига табдил қ илинганда бир ўринда о (jon) ва иккинчи ҳ олатда olgan тарзда берилади. ايلكا сўзини эса сира elgo шаклида табдил қ илиб бўлмайди. У албатта elga деб ёзилиши керак. Танлаб олинган ғ азалларимизнинг иккинчиси сатрлари таркибида رتوی توشسون قرا کلبمکا, طاقت قالمادی, کورکاچ, طاقت قالمادی каби сўз ва иборалар келади.

Partavi tushsun qaro kulbamga иборасидагиkulbamga сўзи ҳ арфлар бўйича kulbamgo бўлиши керак. Toqat qolmadi иборасидаги qolmadi сўзи qolmodi деб ёзилиши ҳ ам мумкин. Korgach сўзи матнда korgoch шаклида ёзилган. Хуллас, бу каби ҳ олатлар биз танлаб олган ўн бешта ғ азал таркибида эллик ўринлар атрофида мавжуддир. Уларнинг барчаси Феруз ғ азалларини ў қ ишимизда албатта қ ийинчиликлар ту ғ дирди. Танлаб олинган ўн бешта ғ азални транскрипция қ илиш ва кирил ёзувига табдил қ илишда биз ҳ ам шу каби муаммоларга юзма-юз келдик. Ишимизни енгиллаштириш ма қ садида бугунги муомаладаги ҳ арфларга ўгирилган ва нашр қ илинган мумтоз адабиёт намуналаридан фойдаландик ва уларда ҳ ам кўплаб ҳ ар хилликларни кўрдик. Феруз ғ азаллари матнида баъзи сўзларнинг ёзилишида содир бўладиган фар қ лар ҳ ам учради.

Феруз ғ азаллари бир қ арашда бир бирига жуда ўхшайди. Бу уларнинг барчаси битта мавзу доирасида ёзилганидан бўлса керак. Шунга қ арамай, уларни такрорлардан иборат, деб бўлмайди. Ҳ ар бир ғ азалда янги-янги ва ма ҳ орат билан топилган ташбе ҳ ларга дуч келаверамиз. Масалан, Bir pari tushda menga oraz namoyon ayladi матлаъси билан бошланадиган ғ азалда Otashin gulbargini elitib labi xandoniga, Jon ila konglumni rashk otiga sozan ayladi, бош қ а ғ азалларида ҳ ам Otib mujgon oqin qosh yosi birla chashmi jallodi, Sarosar jismi bemorimni afgor etdi va ketdi, Yoq ogzingdin takallum mavjini zohir qilib har dam, Adam tofoniga berding nihonu oshkorimni сингари жилвагар сатрлар кўплаб учрайди.

Феруз ўз давригача бўлган мумтоз адабиёт намуналарини ў қ иб, ўрганган. Улардан таъсирланган. Алишер Навоий, Фузулий, Ога ҳ ий каби шоирлар ижодидан ба ҳ ра олган, ил ҳ омланган. Унинг ғ азалларидаги бош қ а ҳ рамонлар ва уларнинг ру ҳ ий олами, ўзаро муносабатлари ҳ а қ ида сўз юритилганда албатта, ило ҳ ият билан бо ғ ли қ тушунчалар эътиборга олинмаса, тад қ и қ отчининг уринишлари самарали натижа бермайди. Шу каби жи ҳ атларни ҳ исобга олиб, биз Феруз ғ азалларида yorга мурожаат қ илаётганда, Олло ҳ ни назарда тутади, деган хулосага келдик. Шундай ёндошув воситасида ғ азаллардаги қ а ҳ рамонлар ва уларнинг ру ҳ ий оламига йўл топишга уриндик.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1.Ўзбекистон Республикаси Давлат қ онунлари, Ўзбекистон Республикаси Президенти асарлари 1. Каримов.И.А. Ўзбекистоннинг ўз исти қ лол ва тара ққ иёт йўли. –Т.: Ўзбекистон, Каримов.И.А. Тарихий хотирасиз келажак йў қ. –Т.: Ўзбекистон, Манбалар 3.Баёний. Шажараи Хоразмшо ҳ ий. –Т.: Камалак, –Б Му ҳ аммад Ра ҳ имхон Феруз. Девони Феруз. Ш Қ М Му ҳ аммад Ра ҳ имхон Феруз. Девони Феруз. Ш Қ М Му ҳ аммад Ра ҳ имхон Феруз. Девони Феруз. Ш Қ М Му ҳ аммад Ра ҳ имхон Феруз. Девони Феруз. Ш Қ М. 67 (тошбосма). 8.Му ҳ аммад Ра ҳ имхон Феруз. Девони Феруз. Ш Қ М (тошбосма). 9.Му ҳ аммад Ра ҳ имхон Феруз. Девони Феруз. Ш Қ М (тошбосма). 10.Му ҳ аммад Ра ҳ имхон Феруз. Девони Феруз. Ш Қ М (тошбосма). 11.Му ҳ аммад Ра ҳ имхон Феруз. Не бўлди ёрим келмади. Нашрга тайёрловчи ва сўнгсўз муаллифи Гулсара Исмоилова. –Т.: Ғ афур Ғ улом номидаги Нашриёт-матбаа бирлашмаси, Му ҳ аммад Ризо Ога ҳ ий. Шо ҳ ид ул-и қ бол. Нашрга тайёрловчи, сўзбоши ва изо ҳ лар муаллифи Нафас Шодмонов. –Т.: Му ҳ аррир, Му ҳ аммад Ризо Ога ҳ ий. Жоме ал-во қ еоти султоний. Нашрга тайёрловчи Ғ улом Каримов. –Т.: Ғ афур Ғ улом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, Му ҳ аммад Ризо Ога ҳ ий. Гулшани давлат. Нашрга тайёрловчи Ғ улом Каримов. –Т.: Ғ афур Ғ улом номидаги Адабит ва санъат нашриёти, 1980.

3. Илмий адабиётлар 3.1.Ўзбек ва рус тилларидаги адабиётлар 16. Sodiqov.Q. Turkiy til tarixi. –Toshkent Sodiqov.Q. Eski turkiy yozuvlari. –Toshkent Абдуллаев И. Мерос ва тал қ ин. –Т.: Фан, – 363 Б. 19. Абдурасулов Абдулла. Хива (тарихий-этнографик очерклар). –Т.: Ўзбекистон, –140 Б. 20.Абдусаттор Жуманазар. Мукаммаллик ва кафолот. –Т.: Ватанпарвар газетаси, 2013 йил 13 декабр. 21. Давлатёр Ра ҳ им, Шихназар Матрасул. Феруз – шо ҳ ва шоир қ исмати. –Т.: Ғ афур Ғ улом номидаги Нашриёт-матбаа бирлашмаси, –126 Б. 22. Муниров Қ. Хоразмда тарихнавислик. –Т.: Ғ афур Ғ улом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, Б. 23. Муниров Қ. Ога ҳ ий. –Т.: Фан, – 54 Б. 24. Муниров Қ. Баёний// Маънавият юлдузлари. –Т.: Абдулла Қ одирий номидаги хал қ мероси нашриёти, Б. 25. Му ҳ аммаджонов А.Р., Неъматов Т.Н. Бухоро ва Хеванинг Россия билан муносабатлари тарихига доир баъзи манбалар. –Т.: Фан, Сафарбоев М. Ога ҳ ий//Маънавият юлдузлари. –Т.: Абдулла Қ одирий номидаги хал қ мероси нашриёти, Б. 27. Toxliyeb B., Mirsamiqova R., Ametova O. Adabiyot. Akademik litseylarning ikkinchi bosqich oquvchilari uchun. II-kitob. –T.: Cholpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, B. 28. Худойберганов К. Хива дунёдаги энг кў ҳ на қ алъа. –Тошкент.: Хоразм Маъмун академияси, Б. 29. Шарафуддинов О. Ўзбек адабиёти тарихи хрестоматияси. –Т.: ЎзДАВНАШР, Б.