ОРЫНДА Ғ АН: АХМИЕВА А.З. ТЕКСЕРГЕН: С Ү ЛЕЙМЕНОВА Ж.Т.

ҚҰДА ТҮСУ ТОЙЫ Құ да т ү су – ежелден келе жат қ ан д ә ст ү р. Құ да болуды ң бірнеше жолдары бар. Екі адам досты қ тары артып, туыс бол ғ ысы келсе, балалы болмай жатып, құ да болып жатады. Б ұ ндай құ далы қ ты ң т ү рін «бел құ да» деп атайды. Ежелден келе жат қ ан құ далы қ ты ң та ғ ы бір т ү рі – «бесік құ да». Екі н ә рестені бесікте жат қ ан кезінен айттырып қ ояды. Қ ыз бойжеткенде, ұ л жа ғ ы атастырып қ ой ғ ан қ ыз ғ а құ да т ү сіп келеді. Б ұ л да ү лкен тойды ң бірі. Қ азіргі кезде де осы салт-д ә ст ү р ұ мыт болма ғ ан.

Жекжатты қ қ атынастар ғ а бастайтын ал ғ аш қ ы ресми қ адам ата- ананы ң алдын ала келісімімен немесе қ ыз бен жігітті ң у ә делесуі ар қ ылы ж ү зеге асады. Осыдан кейін құ даласу р ә сімі бойынша ү кі та ғ у ғ а ә детте жігіт жа ғ ыны ң е ң жа қ ын адамдарынан т ө рт не бес туысы барады. Екі жа қ келісімге қ ол жеткізген жа ғ дайда құ далы қ уа қ ыты белгіленеді. Б ұ рын ғ ы қ аза қ ты ң ү кі та ғ у д ә ст ү рі б ү гінде сыр ғ а та ғ умен алмасты. Қ аза қ ты ң д ә ст ү рлі некелесуі салтында ә ке-шеше ризашылы ғ ы е ң басты шарт. Қ алы ң мал, той м ә селелерін ө зара келісіп, шешілуі, құ далы қ ты ң қ алай ө ткені екі жа қ ты ң қ арым- қ атынасына ғ ана емес, екі жасты ң келешек та ғ дырына ә сер ететін бол ғ ан. Жігіт жа ғ ы ұ ялмайтындай «мы ғ ым» болып бару ғ а тырысса, қ ыз жа ғ ы құ даларын лайы қ ты к ү тіп алу ғ а ұ мтыл ғ ан. Жігіт жа ғ ынан құ далы ққ а баратындарды ң саны жеті адам болады. Құ далы қ құ рамына ә детте бірінші кезекте ү йленетін жігітті ң ә кесі мен шешесі, атасы мен апасы, а ғ алары, же ң гелері, сондай-а қ тек жа ғ ынан жа қ ын немере туыстары да қ осылады. Құ далы қ ты бастап баратын беделді, жасы ү лкен адамды бас құ да деп атайды. Жігіт жа ғ ынан жолы ү лкен құ да бауыздау құ да аталады. Жігіт ә кесіні ң одан кейін жолы ү лкен а ғ а-інілері бар ғ ан болса, ол омырт қ а құ да аталады. Жігітті ң на ғ ашылары жа ғ ынан келген адамдар қ абыр ғ а құ да аталады. Ал жігіт ә кесін ә детте бел құ да деп атайды.

ҰРЫН ТОЙ К ү йеу баланы ң ресми қ алы ң ды ғ ымен кездесуге баруын « ұ рын бару», осы ғ ан орай ұ йымдастырыл ғ ан той-думан « ұ рын той» деп аталады. Тойды ң ма қ саты – бірін-бірі са ғ ын ғ ан екі жасты о ң аша кездестіру, еркін сырласып, махаббат жайлы сыр шертуге м ү мкіндік ту ғ ызады. Оларды ң келе жат қ ан хабарын ести сала, кексе ә йелдер к ү йеу бала ғ а арнайы ү й тігуге кіріседі. К ү йеу бала алдынан қ арсылай шы ққ ан қ ызды ң жас же ң гелеріне аршын мата – «ентікпесін» береді, ү й тіккен ә йелдерге «шатыр бай ғ азысын», балдызын к ө ргені ү шін «балдыз к ө рімдігін» сыйлайды. Қ ыз ә кесі к ү йеуді ң жолдастарын ө з ү йіне қ она қ қ ылады. Қ ыз ә кесіні ң боса ғ асын аттасымен к ү йеу жолдас тіпті боса ғ а ғ а «ілу» іліп, т ү рлі сыйлы қ тарын ретінше таратып береді. Ауыл ү лкендеріне к ө рінбей, қ ыз-келіншектерді ң ортасында отыр ғ ан к ү йеу бала ғ а қ айын атасыны ң дастар қ анынан т ө с салын ғ ан д ә ст ү рлі таба қ тартыл ғ ан кезде, ол иіліп та ғ зым етіп, турап таратады да, «т ө с салар» к ә десін береді. Б ұ л кеште ауыл жастары к ү йеуді ң келу құ рметіне « қ ынаменде» деп аталатын ойын-сауы қ ұ йымдастырады. Т ү н ортасында дейін ә н айтылып, т ү рлі ойындар ойналады.

КЕЛІН ТҮСІРУ Келін т ү сіру (салт). Бізді ң халы қ ү шін де д ү ниедегі қ ызы қ пен қ уанышты ң е ң бастысы-осы келін т ү сіру. Б ұғ ан б ү кіл ауыл болып атсалысады., бірге қ уанады, бірге тойлайды, намысы бір қ аза қ та «тойды ң бол ғ анынан боладысы қ ызы қ » деген бар. Ал келін т ү сіруді ң ө зі де, «боладысы» да қ ызы қ. Қ аза қ салты бойынша келінді ауыл ғ а к ө лікпен ә келмейді. Бір қ ырды ң астына же ң гесімен бірге т ү сіріп кетеді. Ауылды ң қ ыз-келіншектері жас келінні ң алдынан шы ғ ып, ешкімге к ө рсетпей шымылды қ ішіне кіргізіп ә келеді. А қ боса ғ аны о ң ая қ пен аттайды. Шашу шашылады. Құ тты болсын айтылады. Келінді шешесі, же ң гесі, сі ң лілері ертіп ә келеді. Қ уаныш, ырду-дырду, ойын-сауы қ басталады. Шымылды қ ішінде жас қ ыздармен отыр ғ ан келінді к ө руге ә ркім-а қ асы ғ ады. Ж ұ рт жинал ғ ан с ә тте салтанатпен «Беташар» басталады.

ШІЛДЕХАНА ТОЙЫ Шілдехана шілделік, шілде к ү зет – ө мірге келген н ә рестені ң құ рметіне жасалатын той. Мал шаруашылы ғ ымен айналыс қ ан қ аза қ хал қ ы адам ө мірге келгеннен кейін, жа қ ындарына с ү йінші с ұ рап жаушы жібереді. С ү йінші хабарды жеткізгендер ұ л туса – ат ұ стар немесе жыл қ ышы, қ ыз туса – к ө йлек тігер, қ ыры қ жеті немесе сауыншы туды деп хабарла ғ ан. Одан кейін ту ғ ан-туыстар, к ө ршілер ж ә не алыс-жа қ ын а ғ айындар Шілдехана ғ а жиналады да бауы берік болсын деп тілек айтып, шашу шашып келеді. Шілдехана м ә ні ал ғ аш н ә рестені жын-періден қ ор ғ ап, к ү зету деген сенімге саяды. Сонды қ тан оны Шілде к ү зет деп те атайды. Б ұ л ғұ рыпты ң т ү пкі м ә ні бала мен ананы тіл-к ө зден са қ тау, жын- шайтандардан қ ор ғ ау дегеннен туында ғ ан. Шілл ә (чілле) парсы қ ыры қ деген ма ғ ына береді. Д ә ст ү рлі қ аза қ қ о ғ амында бала ү шін туыл ғ аннан 40 к ү нге дейін қ ауіпті кезе ң санал ғ ан, о ғ ан дейін н ә рестеге к ө п адамды жолатпай, бала мен анасын жа қ сылап к ү ткен ( қ. Қ ыр қ ынан шы ғ ару). Ә сіресе, жас н ә ресте жат қ ан ү йде ү ш (кейде 40 к ү нге дейін) к ү ні бойы шам жа ғ ылып, к ү зетілген. Кейіннен шілдехана ұ лтты қ ойын-сауы қ кешіне айнал ғ ан.

ТҰСАУ КЕСУ ТОЙЫ Т ұ саукесер – с ә би қ аз т ұ р ғ аннан кейін тез ж ү ріп кетсін деген тілекпен жасалатын д ә ст ү р. Ол ү шін арнайы ала жіп дайындалады. Б ұ л ала жіп аттамасын деген ұғ ымнан шы ққ ан. Сол жіппен баланы ң ая ғ ын т ұ сап, оны ж ү ріс-т ұ рысы шира қ ә йелге қ идырады. С ү ріншек, жайбасар адамдар ғ а баланы ң т ұ сауын кестірмейді. Т ұ сауы кесілген баланы қ олынан ұ стап ж ү гіртеді, шашу шашылады. Тойда ө ле ң дер айтылып, қ она қ тар ізгі тілектерін тілейді.

ТІЛАШАР ТОЙЫ Тілашар (д ә ст ү р). Тілашар тойына арнап шашу шашады. ( Қ аза қ хал қ ыны ң салт – д ә ст ү рлері). Ә р отбасы баласы 7 жас қ а тол ғ ан со ң медіресеге, мектепке о қ у ғ а береді. Б ұ л да бала ө міріндегі елеулі о қ и ғ а, есте қ аларлы қ елеулі кезе ң болып табылады. Осы к ү ні бала ғ а жа ң а киім кигізіп, о қ у-жабды қ тарын дайындап, ша ғ ын той ө ткізеді. М ұ ны д ә ст ү рлі «тілашар» тойы деп атайды. Ү лкен-кішілер бала ғ а ө сті, азамат болды, « ғ алым бол» деген сия қ ты тілек білдіріп бата береді. Жа ң а киіміне бай ғ азы, та ғ ымдар ұ сынады. Б ұ л т ә рбиеден бала ө скендігіні ң белгісін сезінеді, о қ у ғ а құ марлы ғ ы артады. Жа қ ын – жуы қ адамдар баланы ң ата – анасына құ тты болсын айтып, бала ғ а с ә т-сапар тілейді.