Б ЕЙОРГАНИКАЛЫҚ ЗАТТАР Орындаған: 8 Ә сынып оқушысы Абатова Жаннур

Бейорганикалы қ заттар немесе Анорганикалы қ қ осылыстар, бейорганикалы қ қ осылыстар химиялы қ элементтерді ң ө зара ж ә не бір-бірімен байланысуынан шы ғ атын заттар. Б ұғ ан тізбек т ү зе байланысатын к ө міртек қ осылыстары я ғ ни органик. ж ә не полимерлік қ осылыстар кірмейді. Қ азіргі химиялы қ ғ ылымы бейорганикалы ққ -ды ң гомоатомды ж ә не гетероатомды т ү рлерін қ арастырады. Гомоатомды бейорганикалы қ қ осылыстар ғ а бір ғ ана химиялы қ элементті ң атомдарынан құ ралатын элементтік немесе жай заттар жатады. Жай затты ң қ асиеті оны ң құ рамын т ү зетін элемент атомыны ң қ асиеттеріне с ә йкес келеді. Элементтерді ң периодты қ ж ү йесінде орналас қ ан барлы қ элементтер т ү зетін жай заттар металдар мен бейметалдар ғ а б ө лінеді. Металдар электрон беруге, бейметалдар электрон қ осып алу ғ а бейім. Оларды ң арасында екі жа қ ты қ асиетті амфотерлік заттар бар.

Металдар электрон беруге, бейметалдар электрон қ осып алу ғ а бейім. Оларды ң арасында екі жа қ ты қ асиетті амфотерлік заттар бар. Жай заттарды ң физ. қ асиеттеріне оларды ң термодинамикалы қ (атомдану энергиясы, энтропия, энтальпия, фазалы қ ө згеру температурасы т.б.), кристалхимиялы қ ( құ рылымы, аллотропиясы т.б.), физикалы қ механикалы қ. ( қ аттылы ғ ы, сызы қ ты қ ж ә не к ө лемдік ұ л ғ аюы т.б.), электрфиз. (электр ө ткізгіштігі, концентраттануы т.б.), оптикалы қ, магниттік т.б. қ асиеттері жатады. Жай заттарды ң химиялы қ қ асиеттері оларды ң тоты қ сыздандыр ғ ышты қ я ғ ни бейметалды қ қ асиеттеріне байланысты. Гетероатомды бейорганикалы ққ -ды ң ішіндегі е ң қ арапайымдары екі элементтен құ рал ғ ан бинарлы заттар. Олар құ рамына байланысты кластар ғ а (мысалы, гидридтер, оксидтер, галогенидтер) жіктеледі. Б ұ ларды ң атаулары анион т ү зуші элементті ң атына -ид жал ғ ауын қ осудан шы ққ ан.

негіздер қ ыш қ ылдарт ұ здар Екі элемент байланысып бірнеше бинарлы қ осылыстар бере алады. мысалы, азот оттекпен қ осылып 5 т ү рлі оксид береді. Оларды ң (дальтонидтер) құ рамы т ұ ра қ ты, құ рылымы молекулалы қ болып келеді. Бинарлы қ осылыстарды ң ішінде құ рамы т ұ ра қ сыз, ө згермелілері де кездеседі (бертоллидтер). Бинарлы қ осылыстар ионды (т ұ зтектес), ковалентті ж ә не металл тектес болып 3 т ү рге б ө лінеді. Оларды ң қ атарына интерметалды қ қ осылыстар да жатады (мысалы, мысты ң құ ймалары қ ола, жез). Бинарлы қ осылыстарды ң ө зара ә рекеттесуінен к ү рделі бейорганикалы ққ. шы ғ ады. Оларды ң құ рамына ү ш не одан да к ө п элементтер енеді. К ү рделі заттар: негіздер, қ ыш қ ылдар ж ә не т ұ здар болып 3 клас қ а б ө лінеді.

Қ ыш қ ылдар мен негіздер таби ғ аты қ арама- қ арсы заттар ретінде ө зара о ң ай ә рекеттеседі Т ұ здар т ү зуге бейім келеді. Т ұ здар ө з кезегінде қ ыш қ ылдармен де, негіздермен де ә рекеттесе алады

бейорганикалы ққ -ды ң к ө пшілігі химиялы қ ө нерк ә сібіні ң ма ң ызды ө німдері болып табылады. Қ аза қ станда оларды ң к ө птеген т ү рлері, мысалы, фосфор, хлор, оттек, сутек, к ө міртек, кремний т.б., т ү сті металдар (алтын, к ү міс, мыс, темір, мырыш, қ ор ғ асын, титан, ванадий, қ алайы т.б.), бинарлы қ осылыстар (кальций карбиді т.б.), металды қ негіздер (сілтілер), аммоний гидроксиді (м ү с ә тір спирті), т ү рлі қ ыш қ ылдар, т ұ здар, азот, фосфор, калий ты ң айт қ ыштары, тотияйын, ашудастар т.б. заттар ө ндіріледі. Ө сімдіктер мен жануарлар организмдеріні ң ж ә не микроорганизмдерді ң жасушалары химиялы қ құ рамы жа ғ ынан ө зара ұқ сас келеді, м ұ ны ң ө зі органикалы қ д ү ниені ң бірт ү тасты ғ ын к ө рсетеді.

Жасушалар құ рамынан И. Д. Менделеевті ң периодтык ж ү йесіндегі 110 элементті ң 80-ге жуы ғ ы табыл ғ ан. Жасушада кейбір элементтер к ө птеу, бас қ алары ана ғү рлым аз кездеседі. Ә сіресе жасушада т ө рт элемент оттек, к ө міртек, азот ж ә не сутек к ө п м ө лшерде болады. Жасуша құ рамыны ң 98%- ғ а жуы ғ ын осы т ө рт элемент к ү райды. Жасуша ғ а аз мелшерде болса да кажет біраз элементтер бар. Олар: к ү кірт, фосфор, хлор, калий, магний, нат рий,кальций, темір. Б ұ ларды ң жиынты ғ ы 1,9%. Б ұ л екі топ элементтерін макроэлементтерге (гр. макрос ү лкен) жат қ ызады. Қ ал ғ ан элементтер жасушада ө те аз м ө лшерде (0,01%) кездеседі

Сонымен, жасушада тек тірі организмге ғ ана т ө н еш қ андай ерекше элемент жок. Б ұ л тірі ж ә не ө лі таби ғ атты ң бір-бірімен байланысы мен бірлігін к ө рсетеді. Ал атом т ұ р ғ ысынан қ ара ғ анда, органикалы қ ж ә не бейорганикалык ө лемні ң химиялы қ құ рамы арасында айырмашылы қ жо қ. Айырмашылы қ одан гері жо ғ арыра қ молекулалы қ құ рылым де ң гейінде бай қ алады. Тірі денелерде ө лі таби ғ атта тарал ғ ан заттармен қ атар тірі организмдерге ғ ана т ә н к ө птеген заттар болады.

Элементтерді ң біреуіні ң жетіспеушілі ғ інен организмдер ауру ғ а шалды ғ уы немесе ө лімге душар болуы м ү мкін. Демек, ә рбір элемент организмде белгілі бір қ ызмет аткарады. Оттек, к ө міртек, сутек ж ә не азот биополимерлерді ң негізін құ райды. Жасушада ғ ы биополимерлер: н ә руыз,кемірсулар, нуклеин кыш қ ылдары сол сиякты липидтерсіз тіршілік болмайды. Темір гемоглобинні ң молекуласын құ ру ғ а катысады. Магний хлорофилді ң құ рамына, ал мырыш к ө птеген тоты қ тыр ғ ыш ферменттерді ң құ рамына кіреді.Na ж ә не Са ж ү йке талшы қ тары мембраналарын зарядтайды; кобальт В12 витаминіні ң, к ү кірт кейбір н ә руыздарды ң, ал фосфор нуклеин қ ыш қ ылыны ң құ рамына кіреді.