Қозу схемасынан тэуелді генераторлар сияқты тұрақты ток тың электр қоззғалтқыштарын да бірнеше түрге ажыратады. Бұл жағдайдағы ұқсастық электр машиналарының қайтымдылығына байланысты.
Электрқозғалтқыштардың жұмыс сипаттамасы және жұмысқа пайдалану қасиеттерінде елеулі айырмашылықтар бар, сондық-тан бұдан әрі олар эрбір қозғалтқыштың түріне қарай жеке қарастырылады. Алайда, бастапқыда барлық электрқозғалтқыштардың бэріне ортақ жалпы мәлімет берілген. Жалпы мәлімет. Электрқозғалтқыштың жүмыс режімінде электр желісінен алатын энергиясы негізінен якорь тізбеіне жэне оның аз ғана бөлігі қоздыру тізбегіне бағытталады. Бұл тұрақты ток қозғалтқышының энергетикалық балансында бейнеленген (8.26-сурет), мұнда P = UI - қозғалтқыштың кірі- сіндегі электр қуаты, Р қ = І қ 2 Я қ = ІЛ Қ - қозу тізбегіндег электр қуаты, Р Я =Р { -Р қ - якорь тізбегіндегі қуат. Энергияның белгілі бір бөлігі болып саналатын АР Я = І Я Я Я қуаты якорь тізбегінде шығындалады, ал оның көпшілік бөлігі электромагниттік қуат, механикалық қуатқа айналады * эм = *мх = Е*я Қозғалтқыштың білігіндегі Р 2 пайдалы қуаттың шамасы, Р ш механикалық қуаттан, якорьдің өзекшесіндегі магниттік шығын-ға кететін Р с қуаты және механикалық шығын қуаты АР^-ті (подшипниктердегі, щетканың коллекторға үлкелістегі жэне ай-налатын бөліктердің ауаға үйкелісі) алып тастау арқылы анықга-лады. Пайдалы Р 2 механикалық қуатының электр машинасының қысқыштарындағы Р ] қуатына қатысы қозғалтқыштың п.э.к-і деп аталады
Параллель қозу қозғалтқышы. Бұндай түрдегі қозгалтқыштардың ерекшелігі қозу орамының якорь орамына параллель қосылгандығында (8.27,я-сурет). Қоз- ғалтқыштың жұмысқа пайдалану қасиетін бағалауда жұмыс си- паттамасының маңызы зор: С/= const жэне I қ = const болганда n = f(P 2 ) айналу жиілігінің жэне М = f(P 2 ) айналу моментінің қозғалтқыштық білігіндегі қуаттан тәуелділіктері 8.27,э- суретін-де кескінделген. Бұлардың ішіндегі бірінше тэуелділікті жылдамдыц сипат- тамасы деп атайды оны (8.19) теңдеуі арқылы талдауға болады.
Білікке түсетін жүктеме (Р 2 көбейген сайын) артқанда якорь-дегі ток жэне якорь тізбегіндегі І я Л я кернеудің түсуі де арта тү-седі. Сондықтан U = const болғанда бұл өрнектің алымы азаяды. Бұл жағдайда якорьдің реакциясының эсерінен бөліміндегі Ф бі-раз азаяды. Ал айда, қарастырылып отырған жағдайда, якорьдің реакциясының магнитсіздендіру эсері аз болғандықтан, нәтиже-сінде қозғалтқыштың білігінде жүктеменің көбеюінен айналу жиілігі азаяды. Біліктегі сыртқы жүктеме номинальдық шамадан нөлге дейін өзгергенде (бос жүріс) айналу жиілігінің толық өзге-рісі пайызбен өрнектелетін салыстырмалы шамамен бағаланады: Ди% = (^"ом Параллель қозу қозғалтқыштары үшін айналу жиілігінің но минальдық өзгерісі 2...8%-ды құрайды. Біліктегі қуат пен айналу моменті п = const болғанда, графигі түзу сызықты беретін (8.17) теқдеуімен байланысты. Алайда, біз жоғарыда бұдан бұ-рын айтқанымыздай, айналу жиілігі жүктеменің өсуіне қарай азаяды, сондықган М = f(P 2 ) тәуелділігі түзуден ауытқиды. (8.19) өрнегі п айналу жиілігін М айналу моментін байланыс-тырады және ол қозғалтқышты механикалық сипаттайтын п = f(M) математикалық өрнек болып табылады. Егер қозу тогын өзгеріссіз I қ = const ұстап тұрып және якорьдің реакциясын есепке алмасақ, онда Ф магнит ағынын (Ф = const) тұрақгы деп есептеуге болады. Осындай шарт орын-далған жағдайда параллель қозу қозғалтқышының механикалық сипаты түзу сызықгы болады (қараңыз: 8.28-сурет, 1,2-қисық-тар), мұнда момент өскен сайын айналу жиілігі азая түседі.
Тізбектей және аралас қозу қозғалтқыштары. п- с Е кІ я Электрқозгалтқыштың якорь орамын қозу орамымен тізбектей қосу схемасы 8.28,а-суретінде көрсетілген. Бұл жағдайда қозу тогы якорьдің тогына (I Қ = І Я ) тең, сондықтан полюстердің магнит ағындарының шамасы тікелей / жүктеме тогымен байла-нысты. Егер машинаның магнит жүйесі қанықпаған болса, онда полюстердің магнит ағынының шамасы тікелей / жүктеме тогына пропорционал болады, ягни Ф = кІ я, мұндағы к - пропор-ционалдық коэффициент, ол машинаның магнит тізбегінің магнитолу сипатының түзу сызықты бөлігіне сәйкес келеді. Демек, электромагниттік момент аз жүктемеде (І я - аз ғана шама)жүктеметогынапропорционал: М = с м ФІ я = с м кІ 2 м = с м і\, ал (8.18) теңдеуі айналу жиілігі жүктеме тогына кері пропорционал екенін көрсетеді: M = f(I p ) жэне п = /(І я ) жүмысшы сипаттамасы, ал 8.29,я-суретінде оның механикальщ сипаттамасы (3,4-қисықгар) бейнеленген. Ротордың айналу жиілігі жүктемеден күшті тэуелді, эсіресе жүк-теме аз болатын облыста токты азайтқан кезде, айналу жиілігі күрт өседі. Іске қосқан кезінде якорьдегі ток үлкен болады, сон-дықтан қазгалтқыштың қосу моменті үлкейіп артады. Үлкен жүк-темеде магниттік жүйе қаныққан, яғни магнит ағыны якорьдағы токтан онша тэуелді болмайды. Демек, бұл облыста жұмысшы жэне механикалық сипаттамаларды түзу сызықгы деуге де болады.
Аралас қозу электрқозгалтқышында магнит ағынын екі орам тудырады: кр х орамы якорь орамымен параллель ал басқасы цог оған тізбектей қосылған. Магниттік қатыс тұрғысынан бұл екі орамдар келісілген жағ-дайда қосылады, сондықтан аралас қозу электрқозғалтқыштары-ның жұмысшы қасиеттері параллель жэне тізбектей қозу қозғалт-қыштарымен салыстырғанда аралық ж^дайда орын алады. Параллель қозу қозғалтқышына қарағанда, механикалық си-паттамасы жұмсақгау келеді, ал ол тізбектей қозу қозғалтқышта-рымен салыстырғанда қатгылау болады. Бос жүріс кезінде айна-лу жиілігі п х шамасымен шектеледі, бұл параллель қозу орамы тудыратын магнит ағынына сәйкес келеді.