Алматы технологиялық университеті Орында ғ ан: Айтбекова А. Тексерген: Есбергенова Г.Б. Алматы 2016
Жоспар: 1. Ә леуметтануда ғ ы парадигма м ә селесі. 2. Ә леуметтануда ғ ы парадигмалы теориялар. 3. Ә леуметтануда ғ ы Чикаго мектебі ж ә не қ олданбалы ә леуметтану. 4. Қ аза қ станды қ ә леуметтануды ң қ алыптасуы мен дамуы.
1. Кез келген ғ ылым белгілі бір теориялы қ ж ү йелерге с ү йеніп қ алыптасады. Сол сия қ ты ө зіні ң қ алыптасу с ә тінен бастап, социология бірнеше теориялар ғ а негізделіп дамып отырды. Социолог- ғ алымдарды ң ә р топтары ө здеріні ң ғ ылыми ба ғ ыт- ба ғ дарына қ арай, идеялы қ ма қ сат, м ұ раттарына қ арай ә р т ү рлі теорияларды басшылы ққ а алып отырды. Оларды ң ә р қ айсысыны ң ө з методологиялы қ ж ә не методикалы қ принциптік негіздері болды. Міне, сол теориялар ғ а негіз бол ғ ан басты шарттар мен принциптерді ң жиынты ғ ын парагдигмалар деп атайды. Ке ң ма ғ ынада парадигмаларды социологияда ғ ы теориялы қ концепциялар деп қ арау ғ а болады. Қ о ғ ам т ұ тас ә леуметтік шынды қ ретіндегі негізгі ережелер мен принциптер ә леуметтану парадигмасына жатады. Ә р парадигма ө зіндік тал ғ ампазды қ сипатымен ерекшеленеді. Оларды ң қ о ғ амда ғ ы ә рт ү рлі факторлар ғ а, адамдарды ң мінез- құ лы қ тарына талдау жасауда ма ң ызы зор. Барлы қ социологиялы қ парадигмаларды қ о ғ амды анализ жасау т ә сілдеріне ж ә не ө здеріні ң методологиялы қ принциптеріне қ арай ү лкен екі топ қ а б ө луге болады: 1) құ рылымды қ немесе макросоциологиялы қ парадигмалар 2) интерпретативті немесе микросоциологиялы қ парадигмалар.
Оларды ң ә р қ айсысына қ ыс қ аша то қ талатын болса қ, макросоциологиялы қ парадигмаларды ң бірі – функционалды қ парадигма. Құ рылымды қ – функционалды қ парадигманы ң ө кілдері: Огюст Конт, Герберт Спенсер, Эмиль Дюркгейм, Толкотт Парсонс т.б. Т.Парсонсты ң е ң бектерінде құ рылымды қ -функционалды қ ба ғ ыт ә зірленді. Жалпы ғ ылыми ә дістерден құ рылымды қ -функционалды қ ә леуметтануда ке ң інен қ олданылады Огюст Конт Герберт Спенсер Эмиль Дюркгейм Толкотт Парсонс
2.Парадигма (гр. ү лгі деген с ө з) – зерттелетін м ә селені шешу ү шін ү лгі ретінде алын ғ ан теория; теориялы қ к ө з- қ арастарды ң, методологиялы қ принциптерді ң, ә дістемелік қ абылдауды ң ж ә не эмпиризмдік н ә тижелерді ң бірігу ж ү йесі; ғ ылымны ң белгілі бір даму кезе ң інде ғ ылыми қ ауымдасты қ пен қ абылдан ғ ан ж ә не болжамдарды ғ ылыми ұғ ыну ү шін, ғ ылыми таным процесінде туатын міндеттерді шешу ү шін ү лгі, модель, стандарт ретінде пайдаланылатын теориялы қ ж ә не ә дістемелік ережелер жиыны.гр.теория Олар қ о ғ амды бір-біріне ө зара т ә уелді құ рылымы бар ж ә не қ о ғ амды қ б ү тінді құ райтын т ұ тас ж ү йе ретінде қ арастырады. Б ұ л теорияны ң ө кілдері негізінен қ о ғ амды құ райтын ә рбір институтты ң қ ызметіне талдау жасай отырып, оларды ң ә леуметтік ж ү йедегі т ұ тасты қ ты ң, гармонияны ң са қ талуына қ осатын ү лесі қ андай екендігін аны қ тап к ө рсетуді ма қ сат етеді. Осы ма қ сатпен олар, м ә селен, мемлекетті ң қ о ғ амды бас қ аруда ғ ы қ ызметіне, жан ұ яны ң келешек ұ рпа қ ты ә леуметтік орта ғ а да ғ дыландыру ж ә не бейімдеу қ ызметіне анализ жасауды к ө здейді. Сондай-а қ, олар қ о ғ амда ғ ы базалы қ құ ндылы қ тарды бекітудегі дінні ң ат қ аратын қ ызметіне анализ жасау ғ а баса назар аударады. Құ рылымды қ немесе макросоциологиялы қ парадигманы ң екіншісі– конфликтік (конфликтологиялы қ ) парадигма. М ұ ны ң ө кілдері де қ о ғ амды құ рылымды қ т ұ р ғ ыдан қ арастыра отырып, оны ң т ұ тас ж ү йе екендігін мойындайды. Құ рылымды қ принципті мойындай отырып, ө з теорияларын қ о ғ амны ң ә р т ү рлі топты қ құ рылымына, оларды ң м ү дделеріні ң ә р т ү рлі болуына ж ә не бірі екіншісін пайдалану ар қ ылы пайда табу ә рекеттеріне талдау жасау ғ а негіздейді. Конфликтік парадигмалар қ о ғ амда ғ ы ә леуметтік топтарды ң б ө ліну негізіне ж ә не конфликтерді ң сипатына қ арай, марксистік, неомарксистік ж ә не беймарксистік конфликтік парадигмалар ғ а б ө лінеді. Марксистік парадигмада экономикалы қ конфликт, ә сіресе, қ о ғ амны ң ү стем ж ә не т ә уелді топтар ғ а б ө лінуінен, сондай-а қ оларды ң арасында ғ ы, е ң алдымен, экономикалы қ қ айшылы қ тардан туындайтынды ғ ына талдау жасау ғ а басты назар аударыл ғ ан. Социологиялы қ ж ү йелері марксистік теорияны ң ы қ палында бол ғ ан ғ алымдарды неомарксистерге жат қ ызамыз. Дегенімен, оларды ң кейбіреулері ө з к ө з қ арастарын қ алыптастырды. Неомарксистер, ә сіресе, Марксті ң қ о ғ ам даму тарихын аны қ тауда ғ ы экономикалы қ факторды ң ма ң ызды немесе шешуші роль ат қ арады дейтін к ө з қ арасына қ арсы шы ғ ады. Неомарксистік парадигманы ң негізгі ө кілдері қ атарына Антонио Грамши, П.Уиллис, Инграм Тейлор, П.Уолтон, Дж.Янг, Юрген Хабермас сия қ ты ғ алымдарды жат қ ызу ғ а болады.
3. Ә леуметтануды ң ХХ ғ асырда ғ ы негізгі тенденциялары – эмпирикалы қ ә леуметтануды ң дамуынан басталады. Эмпирикалы қ ә леуметтану деп, на қ ты зерттеулер ж ү ргізуді, осыларды ң негізінде арнаулы ә дістер қ олдану (с ұ рау, ба қ ылау, т ә жірибе) ар қ ылы жа ң а фактілерді жинап, талдауды, қ орытындылауды айтады. М ұ ндай на қ ты зерттеулер жылдары А Қ Ш-та, сонан кейін бас қ а дамы ғ ан елдерде ө те қ ызу ж ү ргізіле бастады. Адольф-Кетле (франко-белгиялы қ статист), Чарльз Бут (Англия), Ульям Томас, Флорина Знанецкий (поляктар) осы салада е ң бек етті. Дегенмен, эмпирикалы қ на қ ты зерттеулер теориялы қ ә леуметтануды ң дамуына белгілі бір шамада кедергі жасады, теорияны ң ма ң ызы мен р ө лін т ө мендетті. Сонды қ тан теориялы қ ә леуметтануды қ айтадан к ө теріп, жа ңғ ырту қ ажет болды, ө йткені ә леуметтік теориялы қ с ұ ра қ тар ғ а уа қ ытында жауап берілмеді. Б ұ л м ә селелерді д ұ рыс шешуде американ ә леуметтанушылары Талкотт Парсонс, Роберт Мертон, Питирим Сорокин, т.б. зор е ң бек сі ң ірді. Чикаго мектебі социологияны ң дамуында ғ ы ал ғ аш қ ы ә рі ма ң ызды орынды алады. Оны ң негізін салушы – А. Смолл. А.Смоллды ң негізгі қ ызы ққ ан п ә ндері ол – қ ызы ғ ушылы қ тар: денсаулы қ, байлы қ, қ арым- қ атынас, таным, с ұ лулы қ пен ә ділеттілік. Ә леуметтік процесс к ө бірек қ ызы ғ ушылы қ тар ғ а жал ғ асып, біртіндеп жанжалдар келісімге ауысады. Қ ызы ғ ушылы қ тар, топты қ құ рылым мен ә леуметтік процесс бірт ұ тас бірлікті құ райды.
4.Отанды қ социологияны ң қ алыптасуы ед ә уір д ә режеде б ұ л ғ ылымны ң ке ң естік қ о ғ ам д ә уірінде дамуымен байланысты. Социология ғ ылымыны ң осы кезе ң дегі қ алыптасуы мен дамуыны ң негізгі кезе ң дерін атап ө тейік. ХХ ғ асырды ң басында Ресейдегі социологияны ң дамуы ө рлеу ү стінде болды жыл ғ ы революция ғ а дейін м ұ нда айтарлы қ тай жо ғ ары интеллектуалды қ ә леует қ алыптасты. Ол мыналардан к ө рінді: а) академиялы қ социологияны ң теориялы қ зерттеулері басым маркстік емес д ә ст ү рінен - Н.И. Кареев, П.А. Сорокин, К.М. Тахтарев ж ә не бас қ алар; б) саяси к ү ресте социологияны радикалдандыру басым марксистік д ә ст ү рмен - А.А. Богданов, В.И. Ленин, Е.А. Энгель ж ә не бас қ алар ші жылдары Қ аза қ станда мына ба ғ ыттар бойынша бірнеше социологиялы қ топтар құ рылып, ж ұ мыс істеді: ұ лтты қ қ атынастарды ң дамуын бас қ ару проблемаларын зерделеу ж ө ніндегі топ (1970), жетекшісі - Сужиков М.М.; ғ ылыми-техникалы қ революцияны ң ( Ғ ТР) рухани-идеологиялы қ салдарларын зерделеу ж ө ніндегі топ (1974), жетекшісі - Черняк В.А.; Қ аза қ политехникалы қ институты жанында ғ ы ө нерк ә сіптік социология лабораториясы (1975), жетекшісі - Батырбеков М.Б.
Жо ғ ары о қ у орындарында ғ ы социологияны ң қ алыптасуы мен дамуына 1996 жылы социологиялы қ ғ ылымдарды ң докторы, профессор К. Ғ абдуллинаны ң жетекшілігімен құ рыл ғ ан Социологтар академиясы социологиялы қ орталы ғ ы ү лкен р ө л ат қ арды. Қ аза қ станды қ социологияны ң дамуы мен қ алыптасуына Нариман Ә бдірахман ұ лы Аитов ерекше ү лес қ осты. Ол онда ғ ан ғ ылыми е ң бектер, ал ғ аш қ ы жа ң а буын о қ улы қ тарын жаз ғ ан. А. Ә. Аитовты ң жа ң а е ң бектеріні ң бірі Те ң емес адамдарды ң те ң дігі марксистік ж ә не қ азіргі заман ғ ы ә дістемелерді ң ө зіндік ара жігін ашушы болды.