Орында ғ ан: Ахилбек Г.Н топ ЖМ Қ абылда ғ ан: Қ адырбаев Ж.К. Қ ара ғ анды 2015 жыл Қарағанды Мемлекеттік Медицина Университеті Жалпы хирургия және травматология кафедрасы Тақырыбы: Наркоздар
Кіріспе Негізгі б ө лім Қ орытынды Пайдаланыл ғ ан ә дебиеттер
Наркоз(грек. narkosіs – мелшию, ұ йып қ алу) – орталы қ ж ү йке ж ү йесіне арнайы д ә рілер жіберу ар қ ылы организмде жасанды т ү рде ша қ ырыл ғ ан тере ң ұ й қ ы. Наркоздан кейін адам есінен толы қ не жартылай айырылып, ауыру сезімін жо ғ алтып, тіндер жансызданады. Негізінен к ү рделі хирургиялы қ операциялар кезінде ауру сезімін болдырмау ма қ сатында наркоз беріледі. Наркозды организмге жіберуді ң : ингаляциялы қ (д ә ріні тыныс жолдарына жіберу), ингаляциялы қ емес (д ә ріні қ ан тамырына, б ұ лшы қ етке, тері астына егу) ж ә не к ү рделі (аралас) т ү рлері бар. Наркоз берер алдында нау қ асты ң ауыз қ уысы, ас қ азаны, ішегі толы қ тазаланады, ж ү йке ж ү йесін тыныштандыратын д ә рі беріледі, м ұ ны премедикация кезе ң і деп атайды. Наркоз арнайы наркоз аппараттарымен беріледі. Анестезиологтар жіберілетін д ә ріні ң м ө лшерін аппарат (электрэнцефалограф) ар қ ылы ба қ ылап, тамырды ң со ғ уын, қ ан қ ысымын ө лшеп отырады. Ө йткені нау қ асты ң организмі жіберілген д ә ріге реакция беріп, анафилакстік шок(естен тану) болуы не наркоз беретін т ү тік тыныс жолдарын жара қ аттап, ауаны ң ө тпей қ алуы м ү мкін.хирургиялы қингаляциялы қпремедикацияАнестезиологтар қ ысымынанафилакстікшок
Ә рбір жансыздандыр ғ ыш зат ө зіні ң тигізетін ә серіне байланысты арнайы к ө ріністерімен былайша айт қ анда наркоз а ғ ымымен сипатталады. Біра қ оларды ң арасында ұқ састы қ тар к ө п, бірінші кезекте наркозды ң даму сатыларына байланысты. Сыр қ атты ң тыныс алу жолдары ар қ ылы жансыздандыр ғ ыш затпен қ аны ғ уы шамасында ОЖЖ –інде жауапты жерлер, ж ү рек – тамыр, тыныс алу ж ү йелеріні ң ө згерулері ә серінен наркозды ң даму сатылары қ алыптасады. Т ә жрибелік анестезиологияда к ө біне Гведела жіктелуін қ олданады, онда наркоз т ө рт кезе ң ге б ө лінген: І кезе ң – сезімсіздену, ауырсыну сезіміні ң жартылай жо ғ алуы. ІІ кезе ң – қ озу ІІІ кезе ң – хирургиялы қ ұ йы қ тау ІV кезе ң – наркоздан ояну.
Бірінші кезең – сезімсіздену кезеңі, ауырсыну сезімінің жартылай жоғалуы. Бұл кезең эфир буымен дем алғаннан бастап есті жоғалтуға дейінгі мерзімді қамтиды. Орташа ұзақтығы 3-8 мин. созылады. Дененің эфир буымен қанығу үрдісі өзіне тән клиникалық көрініспен сипатталады. Эфир буының тітіркендіруші әсерінің арқасында жансыздандырғыш қоспадағы оның жоғарғы мөлшердегі үлесі тыныстың тарылуына әкеліп соғады. Сондықтан наркоз кезінде эфир мөлшерін шамалап және біркелкі жоғарылатады. Дене эфир буымен қаныққан сайын оның сезгіштік қасиеті төмендеп, бірінші кезеңнің соңында мұлдем жойылады. Артузио бойынша І кезең үш деңгейге бөлінеді: І деңгей – толық емес жансыздандыру және толық естен айырылудың (амнезия) жоқтығы. ІІ деңгей – толық жансыздандыру және есінен түгелдей айырылмайды. ІІІ деңгей - толық жансыздандыру мен есінен айырылу. Наркозды бірінші кезеңде түрақтандыру мүлдем қиын екендігін айта кеткен жөн, өйткені ІІ –ші кезеңге тез өтіп кетеді. Естен айырылу І кезеңнің сонында байқалады. Сондықтан І кезеңнің 2-3-ші деңгейлерінде тек қысқа мерзімді операциялар немесе шағын хирургиялық жұмыстар жасауға болады.
Екінші кезе ң – қ озу кезе ң і. Б ұ л ми астылы қ б ө лімдерді ң тежелу ә серіні ң ы қ палынан шы ққ аныны ң ар қ асында болады. Клиникалы қ к ө рінісі к ө п т ү рлі. Басты ң, денені ң ж ү йесіз – ретсіз қ имылдары, тілдесуді ң байланыссызды ғ ы, ай ғ айлау, дауры ғұ бай қ алады. Сыр қ аттар к ө бінесе орындарынан т ұ ру ғ а, бетіндегі т ұ мылдыры қ (маска) но қ таны ж ұ лып тастау ғ а тырысады. К ө зіні ң қ арашы ғ ы ке ң ейіп, жас а ғ ып, к ө з қ арашы ғ ыны ң қ ал қ ы ғ ан, ба қ ылаусыз қ оз ғ алысы бай қ алады. А Қ жо ғ арылап, тамыр со ғ ысы жиілейді. Ж ө телу, ж ұ тыну, құ су рефлекстері жо ғ арылайды. Б ұ л қ ауіпті кезе ң де ж ү ректі ң, тыныс алуды ң то қ тауымен, А Қ жо ғ арылап, қ ан тас қ ыны (гипертонический криз) сия қ ты қ иынды қ тармен ая қ талуы м ү мкін. Қ озу кезе ң іні ң айырмашылы қ тары нау қ аста ғ ы к ө птеген себептерге байланысты: жасына, ж ү йке ж ү йесіні ң т ү ріне, зиянды ә деттеріне, наркоз алдында ғ ы дайынды қ тарды ң (премедикация) ә серіне, немесе анестезиологты ң наркоз кезіндегі ж ұ мыс ә рекетіне қ арай дамиды. Б ұ л кезе ң де денені ң эфирмен қ аны ғ уын одан ә рі жал ғ астыру қ ажет екенін ұ мытпау керек. Қ азіргі кездегі анестезиологияда сыр қ ат қ а наркоз беруде қ озу кезе ң іні ң клиникалы қ белгілерін болдырмайтын, білдірмейтін д ә рілерді қ олданады (барбитураттар, сомбревин, катамин, седуксен, ардуан, калипсол, риланиум, т. б.).
ІІІ кезе ң – хирургиялы қ ұ й қ ы кезе ң іні ң белгілері сыр қ атта наркозбен қ аны ққ ан сайын қ алыптасып, операция жасау ғ а болатын де ң гейге жетеді. Наркозды ң хирургиялы қ ұ й қ ы кезе ң і ө те ке ң. Б ұ л кезе ң анестезиологты ң шеберлігіне байланысты наркозды ІІІ 1 – ІІІ 2 де ң гейлерінде ұ стап туруына с ә йкес қ алыптасады. Ө йткені, наркозды ң ІІІ 3 –ІІІ 4 де ң гейіне ө туі сыр қ ат ү шін ө те қ ауіпті. ІІІ 1 – де ң гей – к ө з алмасыны ң қ оз ғ алу де ң гейі. Б ұ л де ң гейде тыныс алу мен тыныс шы ғ ару бір қ алыпты – жасанды аспап ар қ ылы қ алыптасады. К ө з қ арашы ғ ы тарыл ғ ан, жары ққ а аны қ ә серленеді. К ө з алмасы до ғ а бойымен жай, баяу қ оз ғ алыста болады. М ү йіз қ абы қ, к ө мей, ж ү т қ ынша қ рефлекстері ж ә не А Қ, тамыр со ғ ысы, б ұ лшы қ ет к ү ші қ алыпты де ң гейде са қ тал ғ ан. Сонды қ тан, ет боса ң сыт қ ыштарсыз (миорелаксант) операция жасау қ иын.
ІІІ 2 – де ң гей – м ү йіз қ абы қ рефлекс де ң гейі. Б ұ л де ң гейді ң со ң ына қ арай м ү йіз қ абы қ рефлексі жо ғ алып, к ө з алмасыны ң қ оз ғ алысы то қ талады. К ө з қ арашы ғ ыны ң жары ққ а деген реакциясы - ә лсіз, к ө мей – ж ұ т қ ынша қ рефлекстері – жо қ. Тыныс алу бір қ алыпты, тегіс, тере ң деп жиілей бастайды, А Қ ж ә не тамыр со ғ ысы қ алыпты де ң гейде. Б ұ л сатыда б ұ лшы қ еттер боса ң си бастайды, біра қ толы қ боса ң су болмайды. Б ұ л де ң гейде жасалатын операциялар ая қ - қ олда, іш қ уысында ғ ы м ү шелерге, рефлекстері ана ғұ рым ж ү йелі а ғ залар ғ а тере ң ірек наркозбен ж ү ргізіледі. ІІІ 3 – де ң гей – қ арашы қ ты ң ке ң ею де ң гейі. Б ұ л де ң гейде ө мірлік ма ң ызды ж ү йелер мен а ғ залар ғ а эфирді ң уландыру ә серіні ң клиникалы қ белгілері бай қ ала бастайды. Қ арашы қ тар ке ң ейген, жары ққ а м ұ лдем ә серленбейді. Тыныс алу т ұ ра қ сыз, айнымалы т ә різді, б ұ зыл ғ ан, А Қ т ө мендеп, тамыр со ғ уы жиілейді. Б ұ лшы қ ет к ү ші ә бден т ө мендейді, тек к ө к етпен, жиырыл ғ ыш – қ ыс қ ыш еттер (сфинктер) қ ызметі са қ талады. ІІІ 4 – де ң гей. Б ұ л де ң гейге сыр қ ат еш уа қ ытта жеткізілмеу қ ажет. Сипатты белгілері: қ арашы қ тарды ң тым ке ң еюі, қ абыр ғ а аралы қ еттерді ң толы қ семуі, А Қ т ө мендеуі, ә лсіз, жіп т ә різді тамыр со ғ ысы, к ө к етті ң жиырылу қ абілетіні ң т ө мендеп, жиырыл ғ ыш – қ ыс қ ыш еттерді ң (сфинктер) семуі бай қ алады.
ІV – кезе ң – Гведелу бойынша ояну кезе ң і. Б ұ л кезе ң наркозды ң барлы қ сипатыны ң керісінше ж ү руін бай қ атады. К ө птеген себептерге байланысты оны ң сипаты мен ұ за қ ты ғ ы ә рт ү рлі. Наркотикалы қ заттарды беруді то қ тат қ аннан кейін анестезиялаушы затты ң концентрациясы қ анда азаяды, нау қ ас кері реттілікпен наркозды ң барлы қ сатыларынан ө теді, ояну басталады.
1. Тамырішілік 2. Қ осарлан ғ ан 3. Ингаляционды a. Маскалы қ b. эндотрахеалды
1. Өлі кеңістіктің болмауына байланыты анестетикті мөлшерлеуге мүмкіндіктің болуы; 2. Наркозды жылдам бақылап тұру (наркоздық қосындының өкпе альвеолаларына тікелей түсуі); 3. Тыныс жолдары өтімділігінің болуы; 4. Аспирациялық асқынулардың алдын алу; 5. Трахеобронхиальды жүйені санациялау мүмкіндігі.
Ингаляциондық наркоз дегеніміз – бу және газ тәрізді наркотикалық заттарды тыныс алдыратын жансыздандырудың түрі.
К ө ктамырлы қ жалпы анестезияны ң арты қ шылы ғ ы – наркоз ғ а тез еніп кету, қ озуды ң болмауы, нау қ ас ү шін ұ йы қ тау жа ғ ымды. Алайда, к ө ктамыр ғ а енгізуге арнал ғ ан наркотикалы қ препараттар қ ыс қ а уа қ ытты қ анестезияны т ү зеді, ұ за қ оперативті араласу ү шін оларды таза к ү йінде пайдалану ғ а м ү мкіндік бермейді.
Кіріспе наркозды ң кезіндегі ас қ ынулар ө те қ ауіптілер қ атарына жатады. Олар к ө бінесе ОЖЖ, наркозды ж ү ргізу кезінде, ке ң ірдекке (трахея) т ү тікше орнату (интубация) кезінде қ ан айналу мен тыныс алуды ң рефлекторлы т ү рде то қ тауымен ауыр қ атер тудырады. Тыныс жолдары ө ткізгіштігіні ң б ұ зылуы негізгі ү ш себепке байланысты – анатомиялы қ, ж ұ тынып т ұ ншы ғ удан, тарылудан. Тыныс жолдарыны ң тарылуы кез келген де ң гейде кездеседі – ауыз қ уысына жа қ ын, дауыс жар ғ а ғ ынан (желбезек) т ө мен немесе жо ғ ары, ке ң ірдек айыры ғ ында, т ү рлі м ө лшердегі ке ң ірдек тарма қ тарында (бронх), ө кпе к ө піршіктерінде кездеседі. Б ұ л к ө бінесе денеде к ө мір қ ыш қ ылыны ң к ө беюіне (гиперкапния), оттегіне тапшылы қ ты ң (гипоксия) артуына ә келіп со ғ ады.
Тыныс алу жолдарыны ң тарылуы анатомиялы қ ө згерістерге байланысты бол ғ анда оларды операция алдында аны қ тап, ауру тарихына е ң гізу қ ажет (тісті ң аурулары, тілді ң ү лкендігі, к ө мекей мен ке ң ірдекті ң жылжуы, т.б.). Шайнау б ұ лшы қ еттері мен тіл – к ө мекей – ж ұ т қ ынша қ еттеріні ң босауы салдарынан жансыздандыру кезінде ж ұ т қ ынша қ та тарылу пайда болады. М ұ ндай тарылу басты шал қ айтып, ауыз қ уысына т ү тікше – ауа ө ткізгішті е ң гізумен о ң ай шешіледі. Жансыздандыру кезіндегі к ө мейдегі қ арсыласты қ - дауыс байламдарыны ң қ ысылуымен, к ө мей қ ысылуы – тыныс жолдары ар қ ылы берілетін жансыздандыр ғ ыштарды ң тітіркендіруші ә серінен, құ сы қ пен кілегейді ң дауыс жар ғ а ғ ы желбезекке (дауысты қ сі ң ір - байлам) т ү суінен, ауыз – к ө мей қ уысын тексеретін құ рал мен т ү тікшені д ұ рыс қ олданбауды ң ә серлерінен қ алыптасады. Оны оттегіні ң жо ғ ар ғ ы қ оспасымен ОЖЖ ә сер етумен, ет боса ң сыт қ ыштармен наркозды тере ң детумен емдей аламыз. Тыныс алу жолына т ү тікше орнату (интубация) кезінде ас қ ынулар бірінші кезекте қ ыс қ а мойынды, тума толы қ жетілмеген т ө ме ң гі жа қ с ү йегіні ң ө згерістеріне қ атысты пайда болады. Жансыздандыру кезінде ж ү ректі ң то қ тап қ алуы оттегіне тапшылы қ тан, к ө пке созыл ғ ан тыныс жолына т ү тік орнатудан (интубация), қ анны ң құ рамында катехоламиндерді ң к ө беюінен, сыр қ аттарды ң ас қ ынып қ озуынан болады.
Б ұ ларды ң алдын алу – сезім ж ү йесінде (эмоция) тынышты қ са қ тау, тыныс алу жолына т ү тік қ ою ережелерін б ұ лжытпай орындау, к ү рделі наркоз алдында ғ ы ж ү ргізілетін дайынды қ шараларын (премедикация) ж ү ргізу, кемшіліктер мен жетімсіздіктерді ө з уа қ ытында т ү зету, жансыздандыру ә дістемесін д ұ рыс ж ү ргізу, ЭКГ ба қ ылау, тиісті д ә рілерді ң болуы ж ә не қ ажеттелігіне сай қ олданылуы, т.б.
Оттегіне тапшылы қ (гипоксия, циркуляторная, чистотоксическая) - е ң жиі ж ә не е ң қ ауіпті ас қ ыну. Ол жансыздандыру кезіндегі қ ауіпті қ ан қ ысымыны ң т ө мендеуінен (гипотония), д ә рілерді м ө лшерден к ө п беруден т ө мендеген артариялы қ қ ысымнан, рефлекторлы б ұ зылыстардан ж ү ректі ң ә лсіздігі сия қ ты себептерді ң ә серінен болады. Қ алаусыз рефлекстерді ретімен тежеуді ң ж ә не ж ү рек пен тамыр ә лсіздігімен к ү ресуді ң ар қ асында м ұ ндай ас қ ынуларды же ң уге болады.
Ж ү рек ыр ғ а ғ ыны ң б ұ зылысы (тахикардия, аритмия, экстрасистолия) мен операция кезінде сыр қ аттарда кездесетін аритмия – тек қ ана жансыздандыру а ғ ымыны ң кемшілігін білдіреді. Сезімжой ғ ыштар ә сіресе фторатан мен циклопропан ж ү рек етін (миокард) катехоламиндерге, оттегіні ң жетіспеушілігіне, қ анда ғ ы к ө мір қ ыш қ ылыны ң молды ғ ына (гиперкапния) сезімтал етеді. Ж ү рек ыр ғ а ғ ыны ң б ұ зылысын (аритмия) емдеу – оттегіне тапшылы қ пен к ө мір қ ыш қ ылды газды ң к ө беюін тежеуден, электролиттік ж ә не қ ыш қ ыл мен сілтілерді ң тепе - те ң дігін қ алпына келтіруден басталады. Аритмияны ң т ү ріне байланысты емдеу ү шін д ә рілерді та ң дау қ ажет: брадиаритмия кезінде – атропинді, ал ж ү рекшені ң (предсердие) экстрасистолиясында – лидокаинды қ олданады. Ө зара с ә йкестірілген араласпа – қ оспаларды, глюкоза мен инсулинді егуді ң арты қ шылы ғ ы болмайды.
К ө пке созыл ғ ан ояну – б ұ л есті ң ұ за қ мерзімде қ алпына келуі кейбіреулерде к ө бінесе наркотикалы қ затты ң м ө лшерден к ө п берілуі мен оны ң жина қ талып, қ орлануына (кумуляция) байланысты тыныс алуды ң ө згеруінен болады. Миды ң ісінуі б ұ л уа қ ытта бас – с ү йек айма ғ ына (церебрально) жергілікті сал қ ындат қ ыш қ ондыр ғ ы аспапты (гипотермия) ж ә не бас қ а д ә рілерді қ олдануды керек етеді. Ұ за ққ а созыл ғ ан тыныс то қ талысы (апноэ) мыналар ғ а байланысты болады: 1) тыныс алуды ба қ ылаушы - тыныс алу орталы ғ ы мен физиологиялы қ құ рылымдарды ң орталы қ тежелуінен; 2) д ә рілерді м ө лшерден к ө п егумен, ет боса ң сыт қ ыштарды ң (миорелаксанты) ә серінен; 3) ж ү йке - ет ө ткізгіштігіні ң аны қ талма ғ ан ауруларына байланысты ОЖЖ – іні ң қ озуынан, су – т ұ з алмасу ө згерістерін қ алып қ а келтіруді ж ә не аз уа қ ытта денеде усыздандыруды ж ү ргізбеуден, т.б.
Наркоз (грек. narkosіs – мелшию, ұ йып қ алу) – орталы қ ж ү йке ж ү йесіне арнайы д ә рілер жіберу ар қ ылы организмде жасанды т ү рде ша қ ырыл ғ ан тере ң ұ й қ ы. Наркоздан кейін адам есінен толы қ не жартылай айырылып, ауыру сезімін жо ғ алтып, тіндер жансызданады. Негізінен к ү рделі хирургиялы қ операциялар кезінде ауру сезімін болдырмау ма қ сатында наркоз беріледі. Наркозды организмге жіберуді ң : ингаляциялы қ (д ә ріні тыныс жолдарына жіберу), ингаляциялы қ емес (д ә ріні қ ан тамырына, б ұ лшы қ етке, тері астына егу) ж ә не к ү рделі (аралас) т ү рлері бар. Наркоз берер алдында нау қ асты ң ауыз қ уысы, ас қ азаны, ішегі толы қ тазаланады, ж ү йке ж ү йесін тыныштандыратын д ә рі беріледі, м ұ ны премедикация кезе ң і деп атайды. Наркоз арнайы наркоз аппараттарымен беріледі. Анестезиологтар жіберілетін д ә ріні ң м ө лшерін аппарат (электрэнцефалограф) ар қ ылы ба қ ылап, тамырды ң со ғ уын, қ ан қ ысымын ө лшеп отырады. Ө йткені нау қ асты ң организмі жіберілген д ә ріге реакция беріп, анафилакстік шок(естен тану) болуы не наркоз беретін т ү тік тыныс жолдарын жара қ аттап, ауаны ң ө тпей қ алуы м ү мкін.хирургиялы қингаляциялы қпремедикацияАнестезиологтар қ ысымынанафилакстікшок
Общая хирургия: Учебник для мед. вузов /Под ред. П.Н.Зубарева, М.И.Лыткина, М.В.Епифанова.- СПб.:СпецЛит Гостищев В.К. Общая хирургия. -М.: Медицина, Интернет сайттары