Alyuminiy (Aluminium), A1 -Mendeleyev davriy sistemasining III guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 13, atom massasi 26,9815; Aluminiy lot. alumen (achchiqgosh) sozidan kelib chiqqan. Tabi-atda bitta barqaror izotop holida (AG 100%) uchraydi, bir necha suniy radio-aktiv izotoplari bor, ular orasida eng ahamiyatlisi A12 (yarim yemirilish dav-ri 7,4-105 y.). Aluminiy yer postining ogirlik jihatdan 8,8%ini tashkil etadi, yani u kislorod va kremniydan keyin uchin-chi, metallar ichida esa birinchi orinda turadi. Metall holidagi Aluminiyni birinchi marta 1825 y. Aluminiy Aluminiy Ersted topgan. Aluminiy ta-biatda sof holda uchramaydi, uning eng kop uchraydigan birikmalari: alyumosi-likatlar (mas, tuproqning asosiy qismi bolgan alyumosilikat, kaolin, andaluzit, alunit minerali), korund (alyuminiy oksid) va boksit.Mendeleyev davriy sistemasining

Al - ning tabiatda tarqalgan birikmalari: Al 2 O 3 *H 2 O - boksit (korund), Me 2 [Al 2 Si 2 O 8 ]; Me 5 [AlSi 3 O 10 ]; KAl 2 [AlSi 3 O 10 ](OH) 2 muskovit, (Na,K) 2 [Al 2 Si 2 O 8 ] - nefelin, Al 4 [Si 4 O 10 ](OH) 8 - kaolinit, Na 3 [AlF 6 ] - kriolit. Al ning yer pustlogidagi umumiy miqdori 5,5 % ni tashkil etadi. Alyuminiy tabiatda faqat birikma holida uchraydi.

Aluminiy(Al) Atom raqami13 Koʻrinishi yumshoq, yengil, oqish-kumush rang metall, tez oksidlanuvchimetall Kristall panjarasi Panjara tuzilishikubik markazlashgan Panjara davri4.050 ÅÅ Panjara/atom nisbati n/a Debye harorati KK

Atom xossasi Atom massasi Atom massasi (molyar massasi)molyar massasi m. a. b. (g/mol)m. a. b.gmol Atom radiusi143 pmpm Ionlashish energiyasi Ionlashish energiyasi (birinchi elektron) 577.2(5.98)kJ/mol (eV)kJmoleV Elektron konfiguratsiyasi [Ne] 3s 2 3p 1

Kimyoviy xossalari Kovalentlik radiusi118 pmpm Ion radiusi51 (+3e) pmpm Elektrmanfiylik Elektrmanfiylik (poling boʻyicha) 1.61 Elektrod potensiali-1.66 в Oksidlanish darajasi3

Termodinamik xossalari Zichlik g/sm³gsm Solishtirma issiqlik sigʻimi J/(K·mol)JK·mol Issiqlik oʻtkazuvchanlik 237 Vt/(m·K)Vtm·K Erish harorati933.5 KK Erish issiqligi10.75 kJ/molkJmol Qaynash harorati2740 KK Qaynash issiqligi284.1 kJ/molkJmol Molyar hajm10.0 sm³/molsmmol

Ozbekistonda shulardan kaolin (Toshkent viloyati) va boksit (Navoiy va Fargona viloyatlari) topilgan. Aluminiy giltuproq (A12O,)ni kriolit (Na3AlF6) bilan suyuqlantirib, elektroliz qilish yoli bilan olinadi. Giltuproq esa asosan boksitdan olinadi. Ozbekistonda Angren kaolinidan ham giltuproq olish mumkinligi aniqlangan. Aluminiy kumushday oq metall, allot-ropik shakl ozgarishlari (q. Allotropiya) yoq. Suyuqlanish temperaturasi 660, qaynash temperaturasi 2500° atrofida, Solishtirma ogʻirligi 2,6989. Aluminiy plastik, oson presslanuvchan, bolgalanuvchan, qoliplanadigan,choziladigan metall. 380A. barcha barqaror bi-rikmalarida 3 va-lentli, yuqori temperaturada bazan 1, kamdan-kam hollarda 2 va-lentli bolishi mum-kin.

Aluminiy sirka, vino, limon kislotalari va boshqa organik moddalar tasiriga turgun. Aluminiy kislorod bilan tez b pri kadi, shu sa-babli uning usti hamisha oksid pardasi bilan qoplangan boladi; oksid pardasi zich bolganidan u Aluminiyni zanglashdan va turli moddalar tasiridan saqlaydi. Aluminiy kukuni shiddat bilan yonadi, yuqori temperaturada galo-genlar bilan birikib, Aluminiy ftorid (A1F3), Aluminiy xlorid (A1S13), Aluminiy bromid (A1Vg3), Aluminiy yodid (A1J3), Aluminiy astatid (AlAt3), ol-tingugurt bilan Aluminiy sulfid (A12S3), azot bilan Aluminiynitrid (A1N3), uglerod bilan Aluminiy kar-bid (A14S3) hosil qiladi. Shuningdek, alohida usulda Aluminiy bilan vodorod birikmasi Aluminiy gidrid (A1N3) olish mumkin.

Juda suyultirilgan hamda konsentrlangan ni-trat kislota Aluminiyga tasir etmaydi (sir-tida darhol hosil bolgan oksid pardasi uni saqlaydi), suyultirilgan va konsen-trlangan sulfat kislotada Aluminiy qisman eriydi. Vodorod xlorid Aluminiyga kuchliroq tasir etadi, ortofosfat kislota tasir etmaydi. Aluminiyning kopgina tuzlari suvda yaxshi eriydi va gidrolizlanib, kislo-tali reaksiya roy beradi. U ishqorlarda ham yaxshi eriydi, bunda alyuminatlar hosil boladi.Vodorod

Aluminiy tarkibining sofligiga qarab ota sof, juda sof va texnik sof xillarga bolinadi. Ota sof Aluminiy (Aluminiy 999 markali) 0,001% gacha qoshimchaga, juda sof Aluminiy (Aluminiy 995. Aluminiy 99, Aluminiy 97, Aluminiy 95 markalar) 0,005 dan 0,05% gacha, texnik sof Aluminiy (A85, A8, A7, A5, AO, A va AYE markalar) esa 0,015% dan 1,000% gacha qoshimchaga ega boladi. Aluminiy yengil va puxta qotishmalar olishda juda katta ahamiyatga ega.

Aluminiy oksidi (Al 2 O 3 ) rangsiz kristall modda. Suyuqlanish harorati 2072°C, suvda erimaydi. Aluminiy oksidi amfoteroksiddir, konsentrlangan kislotalarda erib, aluminiy tuzlarini, ishqorlarda erib, aluminat kislota tuzlari aluminatlarni hosil qiladi. Aluminiy oksidining har xil tarkibli gidratlangan (suvli) shakllari maʼlum. Aluminiy gidroksidga gidrargilit (gibbsit) va sunʼiy yoʻl bilan olinadigan bayerit kiradi. Aluminiy oksidi aluminiy olishda ishlatiladi, aluminiy oksidining oʻzi esa boksit, nefelin va kaolindanolinadi. Tabiatda aluminiy oksidi kristallari korund, yoqut va sapfir hollarida uchraydi; korund nihoyatda qattiq boʻlganidan qayroqtosh va jilvir sifatida, yoqut va sapfir zargarlikda ishlatiladi. Aluminiy oksididan oʻtga chidamli material va buyumlar tayyorlashda ham foydalaniladi.Al Okristallamfoterkislotalardaishqorlardabayeritboksitnefelinkaolindankorundyoqutsapfir

Alyuminiy rudalari - alyu-miniy olinadigan rudalar. Asosan bok-sitdan olinadi. Alyuminiy rudalari ta, shuningdek ne-felinli siyenitlar (kompleks xom ashyo), alunit li, nefelin-apatitli jinslar va boshqa kiritiladi. Alyuminiy rudalari konlari RF (Ar-381xangelsk viloyati, Ural, Garbiy Sibir, Kola ya.o.), Qozogiston, Ukrainada (Azov boyida, Ukraina qalqoni, Zakarpate), Zakavkazeda bor. Ozbekistonda Alyuminiy rudalari ning deyarli barcha turlari uchraydi. Angrenda kaolin va Gushsoyda alunit konlari bor.

Alyuminiy qotishmalari -asosiy qismi alyuminiydan iborat qotishmalar. Alyuminiy qotishmalari alyuminiyga Si, Si, Mg, Zn, Mn, Ni, Fe, Ti va boshqa element lar-ni alohida-alohida yoki malum kombi-natsiyada qoshib suyuqlantirish yoli bilan tayyorlanadi. Alyuminiy qotishmalari ga legirlovchi element-lar sifatida Ni, Cr, Sa va boshqa, qotishma xossalarini yaxshilaydigan elementlar sifatida esa oz miqdorda Na, Be, Ti, Ce, Nb ham qoshiladi. Bu elementlar fizik, kimyoviy va mexanik xossalari xilma- xil Alyuminiy qotishmalari hosil qilishga imkon beradi. Alyuminiy qotishmalari yengil bolishi bilan birga ancha puxta ham-dir. Alyuminiy qotishmalari deformatsiyalanadigan va qu-yiladigan qotishmalar guruhlariga bolinadi. Deformatsiyalanadigan Alyuminiy qotishmalari har xil yarim fabrikatlar va buyumlar tayyorlash, quyiladigan Alyuminiy qotishmalari esa xilma-xil detallar quyishda qollaniladi.

Alyuminiy sulfat, A12(SO4)3 -sulfat kislotaning alyu-miniyli tuzi, rangsiz kristall modda; oddiy sharoitda A12(SO4)318H2O oq rangli kristallogidrat holida boladi. 100 g suvda 36,15 g eriydi, spirtda eri-maydi. Kristallogidrat qizdirilganda asta-sekin suvini yoqotadi, yuqori temperaturada alyuminiy oksidi va oltingugurt gaziga parchalanadi. Ishqoriy metallar-ning sulfatlari bilan birikib, qosh tuz-lar achchiqtoshlar hosil qiladi. Tex-nik Alyuminiy sulfat boksit yoki giltuproqqa sulfat kislota tasir ettirib, sof holdagi Alyuminiy sulfat esa alyuminiy gidroksidni qaynoq kon-sentrlangan sulfat kislotada eritib olinadi. Alyuminiy sulfat suv tozalash, qogoz i.ch., toqimachilik va teri oshlash sanoatida ishlatiladi.

Alyuminiy nitrat, A1(NO)3 -nitrat kislotaning alyuminiyli tuzi. Oq rombik kristall modda. Alyuminiy gidroksid |A1(ON)3] ni nitrat kislo-tada eritib olinadi. Alyuminiy nitrat kristallogi-dratlar A1(NO3)3H2O, A1(NO3)3- 6H2O va A1(NO3)3 9N2O holdagina barqaror. U 200° gacha qizdirilganda azot oksid-lariga va alyuminiy oksidiga ajraladi. Suvda yaxshi eriydi (100 g suvda 75,5 g), spirtda ham eriydi. Alyuminiy nitrat toqimachilik sanoatida xurush sifatida, katalizator-lar olishda, neft sanoatida va lab.lar-da reaktiv sifatida ishlatiladi.

Alyuminiy ftorid, A1F3 - ftorid kislotaning alyuminiyli tuzi, rangsiz kristall; zichligi 3100 kg/m3, suvda oz miqdorda eriydi (100 g suv-da 0,56 g). Alyuminiy ftorid kislotada yaxshi eriy-di (bunda kompleks birikmalar hosil boladi). Alyuminiy ftorid alyuminiy gidroksid A1(ON)3ni vodorod ftorid (NG)ning 15% li eritmasida eritish yoki alyumi-niy oksid (A12O3)ga ° da NG tasir ettirish bilan olinadi. Ishqoriy metallarning ftoridlari bilan kompleks birikmalar hosil qiladi. Alyuminiy ftorid sanoatda kriolitdan alyuminiy olish va tozalash jarayonida elektrolitlarga qoshimcha si-fatida ishlatiladi.

Alyuminiy xlorid, A1S13 - xlorid kislotaning alyuminiyli tuzi, rangsiz kristall; zichligi 2440 kg/m3, qutbli molekulalardan tuzilgan orga-nik erituvchilarda va suvda yaxshi eriydi (100 g suvda 44,38 g). Suvli eritmalarda uning oq-sargish rangli kristallogidra-ta A1S13-6N2O hosil boladi. Qutbli molekulalar (NH3, RS13, RS15) bilan bi-rikmalar hosil qiladi. Kaolin, boksit va boshqa tabiiy minerallarga yuqori temperaturada xlor va uglerod (N)-oksid aralashmasini tasir ettirish yoli bilan olinadi. Suv-siz Alyuminiy xlorid alkillash reaksiyasida, neftni krekinglashda katalizator sifatida, shu-ningdek jun boyash sanoatida ishlatila-di.

Alyuminotermiya, alyumo-termiya (alyuminiy va yun. therme issiqlik) metallar oksidlari-ni alyuminiy bilan kaytarib metall va qotishmalar olish usuli; biror metall oksidi bilan metall holidagi alyuminiy-ning kukun aralashmasi yuqori temperaturada qizdirilsa, 3000° gacha issiqpik ajra- lib chiqadi, ajralib chiqqan ortiqcha issiqlik hisobiga temir oz oksididan oson qaytariladi. Bu usulni rus kimyo-gari N. N. Beketov ( ) 1859 y. kashf etgan. Marganes, xrom, vanadiy, volfram va turli qotishmalar A. usuli bilan olinadi. A.dan polat va choyanni pay- vandlashda (termit payvandda, rasmga q.), yondiruvchi snaryadlarda foydalani-ladi (yana q.Metallotermiya, Metallarni qaytarish).Metallotermiya, Metallarni qaytarish)

Alfol, alyuminiy folgasi juda yupqa (0,0050,01 mm) alyu-miniy zar qogozi. Issiqlikni deyarli otkazmaydi. 500° temperaturagacha qizdirilganda oz xossalarini saqlab qoladi. Varaqlar (listlar) va oramlar korinishida ishlab chiqariladi. Texnik maqsadlarda ishla-tiladi.

Alyuminiy organik birikmalar alyuminiyning uglevodorod qoldigi bilan bevosita boglanishidan hosil bolgan metallorganik birikma-lar. A.- o. b.da alyuminiy bir, ikki yoki uchta uglevodorod qoldigi bilan boglan- gan bolishi mumkin (RA1C12, R2A1C1, R3A1). Alyuminiy uchalkillar rang-siz, kislorod va namlikka ota sezgir suyuqlikdir. Alyuminiyuchmetil va uche-tillar havoda oz-ozidan yonish, suvda portlash xususiyatiga ega. A.-o.b. alyu-miniy-magniy qotishmasiga galloid-uglevodorodlarni, simob- organik bi-rikmalarga alyuminiy tasir etttirish va boshqa yollar bilan olinadi. A.-o.b. sano-atda olefinlarni past bosimda poli-merlashda katalizator sifatida va sof alyuminiy olishda qollaniladi. Har xil reaksiyalarga kirishish xususiyati kuch-li bolgani sababli A.-o.b. toyinmagan uglevodorodlardan spirt i.ch.da, organik kislotalar olishda, kimyoviy element-larning organik birikmalarini hosil qilishda ham ishlatiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.Vikipedia ochiq ensklopedia. 2.Google qidiruv tizimi.