Орында ғ ан: Оразбаев Едіге Тобы: ЕП-15-7К Қ абылда ғ ан: Рсымбетова Л ә ззат

1.Мо ңғ олдарды ң Қ аза қ стан мен Орта Азияны жаулап алуы. 2. Ұ лыстарды ң құ рылуы. Алтын Орда. 3.Мо ңғ ол шап қ ыншылы ғ ыны ң зардаптары.

Отырар қаласы алты ай бойы берілмей қарсыласады. Тек Хорезмшах II Мұхаммед көмекке жіберген Қараджа – Хаджибтің Суфи хан қақпасын ашып шығып, өз отрядымен моңғолдарға берілгенде ғана моңғолдар осы қақпа арқылы қалаға лап қойды. Қараджа – Хаджиб өлтірілді. Алайда, моңғолдарға қаланы алу үшін тағы бір ай уақыт керек болды. Қамалды қорғаушылар тегіс қырылғаннан кейін барып, қала 1220 жылы ақпанда алынды. Ғайыр-хан қолға түсіп, Шыңғыс-ханның алдында әкелген жерде қатал жазаланып өлтірілді. Сөйтіп, Отырар қамалын жермен – жексен етіп, Шағатай мен Үгідей бастаған моңғол отрядтары Шыңғыс-ханға келіп қосылды. Бұл кезде Шыңғыс-хан Бұқара мен Самарқанд арасындағы жолда болатын.

Отырар сияқты Сыр бойындағы Сығанақ, Ашнас және т.б. қалалар тұрғындары да монғолдарға қатты қарсылық көрсетті. Араб және парсы тіліндегі тарихи деректерде монғолдар халқын түгелдей қырып, күл-талқан қиратқан отыз шақты қалалар аталады. Олардың ішінде оңтүстікқазақстандық Отырар, Сығанақ, Ашнас қалалары бар.

жылдар арасында бүкіл Сырдарияның бойындағы қалалар мен қыстақ кенттер моңғолдардың қол астына түседі. Сыр бойындағы қалалардың қарсылығын жеңгеннен кейін Шыңғыс-ханның әскерлері Орта Азияның ішіне баса көктем еніп, 1219 жылдан 1221 жылға дейін моңғолдар бүкіл Орта Азияға ойран салып өтті. Хорезмшах II Мухаммед Иранға қашып, кейін Атырау теңізі аралдарының бірінде өлді жылдардағы қысқа жорықтардың нәтижесінде моңғолдар Хорезм жерін тегіс жаулап, Орта Азиядағы соғыс қимылдарын аяқтады жылдың көктемінен бастап соғыс Хорасан, Ауғанистан және Солтүстік Индия мемлекеттерінің жеріне ауысты. Моңғол қолбасшылары Жебе мен Субедей нояндар басқарған 30 мыңдық әскер Солтүстік Иранды басып өтіп, 1220 жылы Кавказға кірді. Олар алаңдарды, половцыларды және Қалқа өзінінде орналасқан орыстарды (1223 жылы) тас- талқан етіп жеңді. Моңғолдар орыс жерінің оңтүстік аймағын ойрандап, қазақ даласы арқылы 1224 жылы Шыңғыс-ханның Ертістегі ордасына қайта оралды жылы Шыңғыс-хан Моңғолияға қайтып келді.

Шыңғысхан көзінің тірісінде ұлан – ғайыр көп жерлерді жаулап алған Шыңғыс-хан өз көзінің тірісінде осы жерлерді төрт ұлына енші етіп үлестірді.

Жошы ұ лысы Ша ғ атай ұ лысы Ү гедей ұ лысы Кіші баласы Т ө леге Оңтүстік Қазақстан, Оңтүстік-Шығыс Қазақстан, яғни Жетісу мен Орта Азия өңірі, Шығыс Түркістан және де Мауараннахр. Батыс Моңғолия,Тарбағатай, Алтай Жоғары Ертіс және Солтүстік-Шығыс аймағы берілді. Мо ңғ олия жері берілді. Ертістекн Еуропаға дейінгі ұлан байтақ өлке, Солтүстік-Шығыс Хорезм, бұкіл Дешті Қыпшақ өңірі.

1227 ж. Шыңғыс хан қайтыс болды. Ол өлгеннен кейін 1235 ж. Қарақорымда өткен монгол ақсүйектерінің құрылтай жиналысы Шығыс Еуропаға жаңа жорық жасауға шешім қабылдады. Оны Жошының ұлы Бату басқаратын болды. Бату хан әскері еріксіз тайпалар өкілдерінен құралды. Басқару қызметтерін монгол феодалдары иеленді. Бату хан әскері 1236 жылы Камадағы Бұлғарды, Мордваларды талқандап, жж. орыс жерлеріне келді. Рязань, Мәскеу, Владимир түбінде күшті шайқастар болды. Осындай аса зор мемлекет шығыс деректемелерінде Көк Орда, орыс жылнамаларында Алтын Орда деп атанды.

Алтын Орда мемлекетінің құрамына Еділден Амударияға дейін созылып жатқан далалық аудандары, Хорезм мен Батыс Сібір аумақтары, батыстағы жаңа жаулап алған жерлер кірді. Астанасы-Сарай Бату кейіннен Сарай Берке қаласы болды. негізгі әскери күші қыпшақтар. Алтын Орда өзін билеген Бату хан ( )

Жетісуда шаруашылықтың құлдырауы. Ұлыстар құрылғаннан кейін Жетісуға моңғол көшпелілердің қалың топтарының келіп қоңыстануы салдарынан егіс танаптары, өңделетін жерлер күрт азайып, экономиканың көшпелі мал шаруашылығы секторы отырықшылық сектор есебінен күшейе түсті. Елді мекендерді қирату, егістікті малға таптату, бау – бақшаны, ирригациялық жүйелерді жойып жіберу, отырықшы – егіншілікпен шұғылданатын халықтың қырылып, босып кетуі, оның көрші қалалармен және егіншілікпен шұғылданатын өлкелермен, соның ішінде, Оңтүстік Қазақстанмен экономикалық байланысының күрт азаюы – осының барлығы Жетісудағы шаруашылықтың құлдырауына және қалалардың өмір сүруінің экономикалық негізінің әлсеруіне әкеп соқты. Тоқырау мен материалдық жағынан ғана әсерін тигізіп қоймай, Қазақстан жеріндегі халықтардың қоғамдық жағынан рухани мәдениетінің дамуына үлкен кесел келтірді. Өйткені моңғол қоғамының даму деңгейі Қазақстандағы дамудың деңгейінен әлдеқайда төмен еді. Әскер күшіне сүйенген, жаулаушылыққа сай құрылған көшпелі әскери феодолизмнің шапқыншылығы Қазақстан жеріндегі әлеуметтік – экономикалық формацияның дамуына тәжеу жасады. Әсіресе, жаңадан халық болып қалыптасып келе жатқан халықтың құрамының шырқын бұзып, қазақ мемлекеттігінің пайда болу процесін екі ғасырға кешеуілдетті. Бұл шапқыншылық Қазақстан жеріне алым – салықтың ауыр зардабын, қайғы – қасіреттің, золық – зомбылықтың күшін орнатты.

Б ұ л шап қ ыншылы қ ты ң орасан зор зардаптары: 1.Шыңғыс ұрпақтарының арасындағы қақтығыста Жетісу қалалары қиратылды 10.Халық жаппай жұтылды; 3.Оңтүстік-Шығыс Қазақстан аумағы экономикалық, мәдени маңыздылығынан айырылды; 5.Отырықшы егіншілік мәдениеттің орны көшпенділер аймағына айналды; 7.Қазақстандағы түркі халқының антропологиялық типі мен құрамына аз болса да әсер етті; 9.Бағынышты халық ауыр салықтар мен төлемдердің астында қалды; 11.Ел өңдірісінің күші құлдырады 2.Жетісу қалалық және отырықшы егіншілік мәдениеттің құлдырауы; 4.Елді мекендерді қирату, егістікті ат тұяғымен таптау, отырықшы егіншілікпен айналысатын халықты кұртты; 6.Моңғолдардың ұлыстарға бөлуі этникалық туысқан топтардың ыдырауына әкелді; 8. Моңғолдар басып алған облыстарда феодалдық қатынастың ең кертартпа 12.Далалық көшпелі аудандар патриархалдық салтты бүркенген феодализмнің ең қараңғы формасында қалып қойды.

Араб тарихшысы Ибн әл – Асыр моңғолдардың жаулап алуы туралы «бұл күн мен түн болып көрмеген, жаратылғанның бәрін жайлаған Орасан кесапат болды... жылнамаларда бұл секілді апаттың болғаны айтылмаған,» - деп жазды. Шы ңғ ыс – хан баста ғ ан мо ңғ ол бас қ ынщылы ғ ы жаулап алын ғ ан елдер ү шін ө зіні ң кеселді зардабы жа ғ ынан е ң ауыр апат болды. Ол к ө птеген халы қ тарды ң экономикалы қ ж ә не м ә дени прогресін, оларды ң саяси, ә леуметтік, этникалы қ дамуын ұ за қ уа қ ыт то қ ыратты.