Тываның Күрүне университеди Филология факультеди Тыва болгаш ниити дыл эртемнериниң кафедразы Темазы: С ѳ с каттыжыышкыны (11 класс) ТывКУ-нуң филология факультединиң 5-ки курузунуң 1-ги бөлүүнүң студентизи Кужугет Шеңне тургускан. Удуртукчузу: Тыва дыл болгаш ниити дыл эртемнериниң кафедразының доцентизи, ф.э.к. Доржу К.Б. Кызыл

Допчузу: 1. С ѳ с каттыжыышкыны дугайында билиг 2. С ѳ с каттыжыышкынының ѳ зек с ѳ зүнүң аайы-биле б ѳ лүктери 3. Б ѳ дүүн болгаш нарын с ѳ с каттыжыышкыннары 4. Холбаалар 5. Бот ажылдар 6. Ажыглаан литература.

С ѳ с каттыжыышкыны дээрге ийи (тускай чугаа кезээниң) азы оон х ѳ й с ѳ стерниң каттышканындан тургустунган, утка болгаш грамматика талазы-биле харылзашкак с ѳ стерниң каттышканы болур. Чижээ: амыдыралдың оруу, школачы чылдар, ѳѳ редилгени уламчылаар. С ѳ с каттыжыышкыны хостуг Чижээ: школада ажылдап турар Быжыг Чижээ: карак кызыл ажылдап турар

Өзек сөзүнүң кандыг чугаа кезээ-биле илереттингенин барымдаалап сөс каттыжыышкыннарын дараазында бөлүктерге чарып турар. Дараазында таблицадан көрээлиңер: бөлүүдүрүмүчижээ Аттыг Өзек сөзү аттыг чугаа кезектери-биле (ч.а., д.а., с.а., а.о.) илереттинген болур. Томаанныг оол, аажок идепкейлиг, үштүң бири. Кылыг сөстүг Өзек сөзү кылыг сөзү-биле илереттинген болур. Ажылга өөредир, дүжүт ажаар, самбырага бижиир. Наречиелиг Өзек сөзү наречие-биле илереттинген болур. Хөглүү кончуг, дыка чараштыр, бүргег кежээ, бир-ле эртен.

Тургузуунуң аайы-биле сөс каттыжыышкыны бөдүүн болгаш нарын болур. Бөдүүн сөс каттыжыышкыныНарын сөс каттыжыышкыны Кара каракКара карактыг уруг Ном-биле өөренирНом дузазы-биле өөренир Хемде аалХем бажында аал

- Ам дараазында с ө с каттыжыышкыны ң холбааларын сактып, катаптаар бис, уруглар. Д ү рген сактып келири-биле таблицаже кичээнгейлиг к ө р үң ер. С.к. холбаазыдүрүмүчижээ Башкарылга Чагырткан сөс Х.п. аңгы доора падежке (эдеринчилиг азы эдеринчи чокка) турар. Даг эдээнде суур, уран чүүлдү сонуургаар. Хамааржылга Чагырткан сөс Х.п., өзек сөс хамаарылга кожумактыг болур. Тоорук сайы, амыдыралдың оруу, кижиниң намдары. Каттыжылга Чагырткан сөс өзек сөске чүгле утка талазы-биле туружун езугаар мурнундаазы соондаазынга хамааржыр. Сериин оран, алдын күс, артык күштүг. Тааржылга Чагырткан болгаш өзек сөс кайызы-даа бир дөмей санда болгаш арында турар. Бис ырладывыс, силер чагыдыңар, ол байыр чедирди.

Бот ажылдар 1) Сөс каттыжыышкыннары адап бээримге, өзек сөзүнүң аайы-биле кайы бөлүкке хамааржырын тодарадыр бис. Алдын күс, бештиң бири, чурукту сонуургаар, бир-ле эртен, улуг өртемчей, дуюгларын тепсенген, сылдыстыг кежээ, ырлыг чечээм, шыпшың дүне, делгем хову, оранны удурту бээр, анай-хаактар частыр.

2) – Сөс каттыжыышкынының холбааларын катаптап, Тываның Улустуң чогаалчызы Александр Даржайның «Бистер ийи аңгырлар бис» деп шүлүүн номчуп, сөс каттыжыышкынының холбааларын тодарадыр бис, уруглар. Анай-хаактар алдынналдыр Алаак санай частып келген. Частың чылыг хүнү-биле Сагыш-чүрээм чүүлдежип, Эң-не чырык бодалдарын Эргимим сээ сөңнеп туру.

Эжеш аңгыр төрээн хөлчүүн Эргий ужуп, шаанга кирер. Хүннээрекке дөгеленип, Күжүр куштар эргеленчип, Ынакшылдың мөңге ырын Ындынналдыр ырлажыптар. Бистер ийи аңгырлар бис, Бисти кым-даа чарып хоржок. Чүге дизе, эжеш аңгыр Чүден артык, эң-не шынчы- Эжин дириг каап өлбес, Эрээ-хинчек оон дээре.

Ажыглаан литература: класстарга программа кл. тыва дылда программа. 3. Ойдан-оол А.К., Б.К.Ондар, Доржу К.Б., Куулар Е.М. Тыва дыл кл. – Кызыл, Ар Март-оол К.Б. 5-9 класстарга тыва дылды башкылаарының методиказы.-Кызыл, Ар Даржай А. Чогаалдар чыындызы. – Кызыл, 1994.