* Семей Мемлекттік Медициналык Университеты * * С Ө Ж * Та қ ырыбы: « Қ о ғ ам қ айраткерлері-ел ү міт » * Орындады: Нурланкызы Ш * Тексерген: Сма ғұ лова Ж.А * 2016ж
* Жоспар * 1)Алихан Н ұ рм ұ хамед ұ лы Б ө кейхан * 2)Мыржа қ ып Д ұ лат ұ лы * 3) Қ айрат Но ғ айбай ұ лы Рыс құ лбеков * 4) Қ олдан ғ ан ә дебиет
Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан ( жыл, Қарқаралы уезі, Семей облысы, Дала Өлкесі жыл, Мәскеу) XIX ғ. соңы мен XX ғ. басындағы қазақ зиялыларының, қоғам және мемлекет қайраткерлері қатарындағы аса ерекше тұлға. Көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері, ұлт- азаттық және Алаш қозғалысының жетекшісі, Алашорда автономиялы үкіметінің төрағасы, публицист, ғалым, аудармашы.
Оқуын бітіріп, Омбыға оралғанда Ә. Бөкейхан Ресей империясының қазақ даласына жүргізген отаршылдық саясатына деген өзіндік көзқарасы қалыптасқан, марксизмнің экономикалық қағидаларымен қаруланған, саяси астыртын күрестің түрлері мен әдістерін үйреніп, білген, күрес тартыстан біршама тәжірибесі бар саяси күрескер болатын. Ол Омбыға келісімен қаланың саяси әлеуметтік, қоғамдық жұмысына белсене араласады. «Народная свобода» (Халық бостандығы) партиясының қатарына өтіп, өзі қазақ зиялылары мен саяси белсенділерінің арасында осы партияның шағын тобын ұйымдастырады. Әлиханның саяси көзқарасының пісіп, жетілуіне, кейін белгілі саяси, қоғам, мемлекет қайраткері әрі қазақ ұлт азаттық қозғалысының ұйымдастырушысы және көсемі ретінде танылуына, саяси күрескер ретінде шыңдалуына Омбыдағы күндері ерекше ықпал етеді.
* 1905 жылдан бастап Ресей конституциялы қ -демократиялы қ партиясыны ң (кадеттер) м ү шесі, оны ң қ аза қ б ө лімшесін құ ру ма қ сатында Оралда, Семейде жиындар ө ткізген. Қ ар қ аралыда патша ө кіметіні ң отаршылды қ саясатына қ арсы ө ткен қ оз ғ алыс қ а қ атысып, адам қ ол қ ой ғ ан Қ ар қ аралы петициясын ұ йымдастырушыларды ң бірі бол ғ ан. * 1905 жылы Ә лихан Б ө кейхан Семей облысы қ аза қ тарыны ң атынан 1-ші Мемлекеттік дума ғ а депутат болып сайланды. Біра қ ол 1-ші Мемлекеттік дума ж ұ мысына қ атыса алмады. Ө йткені Ә.Н. Б ө кейхан ө з ж ұ мысын баста ғ ан кезде Дала ө лкесі генерал- губернаторыны ң негізсіз жарлы ғ ымен, сотты ң тергеуінсіз, 3 ай Павлодар аба қ тысында отырды.
Абақтыдан шығып Санкт-Петербургға жеткенде, Дума патшаның үкімімен таратылып, оның біраз мүшелері наразылық актісін қабылдау үшін сол кездегі Финляндияның Выборг қаласына жүріп кеткен еді. Ә.Н. Бөкейхан да солардың артынан аттанып Выборг үндеуіне қол қойды. Сол үшін жазаға тартылып, Санкт- Петербург сот палатасының төтенше мәжілісінің шешімімен 3 айға Семей түрмесіне жабылды жылы Омбыдан шығатын кадеттік «Голос степи», «Омич» және «Иртыш» газеттерінде 1908 жылы Санкт-Петербургда жарық көрген меньшевиктік «Товарищ», кадеттік «Речь», «Слово» газеттерінде редакторлық қызмет атқарды жж. «Дон егіншілік банкі» бөлімшесінде жұмыс істеді «Қазақ» газетін ұйымдастыруда және оның жалпы ұлттық деңгейге көтерілуіне зор еңбек сіңірді жылы жер аудару мерзімі бітіп, Самардан Орынборға келген Әлихан бірден қаланың қоғамдық, саяси өміріне араласып кетеді. Қаланың қазақ тұрғындары атынан қалалық думаға сайланады. Бүкіл мағыналы өмірін халқының азаттық алып, еркін ел болуына арнаған аяулы азаматтың соңғы демі біткенше сол мақсат жолында жасаған қызметі сан қилы. Ол Ресей жергілікті және қалалық қоғам қайраткерлері съезінің делегаты, Ресейдің I Мемлекеттік думасының және мұсылман халықтары съезінің депутаты, IV Мемлекеттік Думаның мұсылмандар фракциясының Бюро мүшесі болды.
Ол А қ пан т өң керісінен ү лкен ү міт к ү теді. Біра қ ол ү міті а қ талмайды. Уа қ ытша ү кімет, оны ң ішінде ө зі м ү шесі болып ж ү рген кадет партиясыны ң к ө семдері қ аза ққ а автономия беруге қ арсы болады. Оны ң ү стіне олармен жер м ә селесі ж ө нінде де ымыра ғ а келе алмайды да, ол б ұ л партиядан шы ғ ып, қ аза қ тан сайлан ғ ан то ғ ыз ө кілді бастап барып, Томск қ аласында Сібір автономистеріні ң құ рылтайына қ атысады. Осында болаша қ Сібір республикасыны ң құ рамында Қ аза қ автономиясы құ рылма қ болады. Құ рылтайдан оралысымен Ә лихан қ аза қ тарихында ғ ы т ұңғ ыш саяси ұ йым Алаш партиясын ұ йымдастыру ғ а кіріседі. Артынша, 1917 ж. желто қ санында б ү кіл қ аза қ тарды ң құ рылтайында Алаш аутономиясы жарияланып, Ә. Б ө кейхан сол ал ғ аш қ ы Қ аза қ республикасыны ң т ұңғ ыш т ө ра ғ асы (президенті) болып сайланады.
1919 жылы большевиктер өкіметінің бұрынғы алашордашыларға жасаған кешірімнен кейін Ә. Бөкейхан қалған өмірін ғылыми зерттеушілікке арнады. Бірақ, ұлттық намыстан жұрдай, жалған интернационалист, жадағай белсенділердің көрсетуімен ол 1926 жылы екі рет тұтқындалып, түрме азабын тартты. Әлихан Бөкейхан Мәскеуге жер аударылады, зор беделінен қорыққан большевиктер өкіметі оны Қазақстанға жолатпады. Онда он жыл үй қамауында отырған Әлиханды 1937 жылы тамызында қайыра тұтқындап, бір айдан кейін жалған жаламен 67 жасында Мәскеуде ату жазасына кеседі жылы мамырдың 14 КСРО Жоғарғы сотының қаулысы бойынша әрекетінде қылмыс құрамы жоқ болғандықтан, ақталды.
Ә. Бөкейханның қуғын-сүргін кезеңінен 2 жыл алдындағы мен ату жазасының күніндегісі.
Ә. Бөкейханның Жаза кесімі
* Міржақып Дұлатұлы ( ) қазақтың аса көрнекті ағартушысы, қоғам қайраткері, ақын, жазушы, жалынды көсемсөз шебері. Алыстан Алаш десе аттанамын, Қазақты қазақ десе мақтанамын. Болғанда әкем қазақ, шешем қазақ - Мен неге, қазақтықтан сақтанамын?!
1904 жылы Міржақып Омбы қаласына келеді. Осында ұлт зиялыларының ұстазы Ахмет Байтұрсынұлымен кездеседі. Бұдан кейінгі уақытта біpi ұстаз, бipi ізбасары ретінде жұптарын жазбайды жылы Міржақып Ахмет Байтұрсынұлымен бipre Қарқаралыдағы саяси- бұқаралық жұмыстарға қатысады жылы патша өкіметіне қазақ халкының атынан петиция жазушылардың қатарында болады жылы Петербургке барып қайтады. Бұл сапарынан ол саяси күрескер ғана емес, шабытты ақын болып оралады жылы Петербургте шыққан "Серке" газетіне Жастарға" деген өлеңін, бүркенпік атпен "Біздің мақсатымыз" деген мақала жариялайды. Мақалада Міржақып қазақ халқының басындағы қиын жағдайдың анық себептерін саралап, отарлық саясатты әшкерелейді. Патша өкіметі мақала авторын тұтқындамақ болғанмен, бүркеншік аттың иесін таба алмайды жылы Петербургте М. Дулатұлының "Оян, қазақ!" атты өлеңдер жинағы жарық көреді. Бұл кітап та патша әкімшілігінің қуғындауына ұшырайды жылы ол Ахмет Байтұрсынұлымен бipre "Қазақ" газетін шығарып, басылымның бұдан кейінгі жұмысына белсене араласады жылы Ташкентке келіп, сондағы Ақ жол" газетінде қызмет атқарады жылы жазықсыз қамауға алынады. Түрмеден шыққан соң, жылы Орынбордағы ағарту институтында оқытушы болады жылдың аяғында бip топ қазақ зиялыларымен бipre қамауға алынады да, он жылға сотталып, 1935 жылы тұтқында қайтыс болады.
Міржа қ ып Дулат ұ лы ә дебиетті ң ә р т ү рлі жанрына қ алам тарт қ ан қ аламгер. Ал ғ аш қ ы кітабы "Оян, қ аза қ !" деген атпен Петербург қ аласында ғ ы жары қ к ө рген ө ле ң жина ғ ы. Одан кейін 1913 жылы Орьнборда "Азамат", ал 1915 жылы "Терме" атты ө ле ң дер кітаптары басылып шы ғ ады. А қ ын ө ле ң деріні ң басты такырыбыел та ғ дыры болды. Ал ғ аш қ ы кітабы "Оян, қ аза қ !" ж ұ ртшылы қ арасында ауыздан-ауыз ғ а, қ олдан- қ ол ғ а тез тарап кетеді. Қ айта басылады. Кітапты ң нeriзгi мазм ұ ны халы қ ты ояту ғ а, ә ділетсіздікпен к ү ресуге ша қ ыр ғ ан ө ле ң дер құ рады. Сол себепті де кітап т ұ т қ ындалып, авторы қ у ғ ын ғ а ұ шырайды. Ө зіні ң шы ғ армашылы қ жолын ә дегеннен ө ле ң нен баста ғ ан Міржа қ ып проза жанрына да қ алам сілтейді жылы оны ң осы жанрда ғ ы туындысы "Ба қ ытсыз Жамал" романы Қ азан қ аласында басылып шы қ ты. Б ұ л - қ аза қ ә дебиетіндегі таза к ө ркем проза ү лгісінде ту ғ ан т ұңғ ыш роман еді. Кітап 1914 жылы екінші peт басылды. Б ұ л жылдары Міржа қ ып бір қ атар ма қ алалар мен фельетондар жазады жылы Ташкентте екі б ө лімнен т ұ ратын "Есеп к ұ ралы" о қ улы ғ ын бастырады. "Бал қ ия" пьесасын жазады. М. Дулат ұ лыны ң шы ғ армалары қ аза қ еліні ң т ә уелсіздік ал ғ ан кезінен бастап ке ң інен жариялана бастады жылы шы ғ армаларыны ң бip томды қ, ал жылдары екі томды қ жина қ тары жарык к ө рді. М. Дулат ұ лы шы ғ армашылы ғ ы ж ө нінде ғ ылыми зерттеулер ж ү ргізіліп, бір қ атар кітаптар мен ма қ алалар жарияланды.
Мұстафа Шоқай (25 желтоқсан, 1890 жыл, Сырдария губерниясы, Ақмешіт уезі, Наршоқы 27 желтоқсан, 1941 жыл, Берлин) - көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері, Түркістан автономиясының жетекшісі.
* Ақпан төңкерісіне дейін Алаш көшбасшысы Ә.Бөкейханмен бірге Ресей Мемлекеттік Думасының мұсылман фракциясында хатшы қызметін атқарады жылғы дүрбелең кезінде Түркістан және жалпы қазақ жеріндегі бассыздықтарды әшкерелеп, Мемлекеттік Думаға арнайы құжатты мәліметтер ұсынады. Сөйтіп, осыған байланысты комиссия құруға себепші болады жылы төңкерістер тұсында мықты Түркістан мемлекетін құру идеясын ұстанады. Ташкентте «Бірлік туы» газетін ашады. Орынбордағы Алаш қайраткерлерімен тығыз байланыс ұстайды. Алаш партиясы құрылатын бірінші жалпықазақ сиезінің де, Алаш автономиясы жарияланатын екінші жалпықазақ сиезінің де ұйымдастыру және өткізу жұмысына белсене қатысады. Алғашқы сиезде «Шора-и-ислам» жұмысына қатысатын 8 қазақ өкілінің бірі болып сайланады. Екінші сиезде Алашорда үкіметі - Ұлт кеңесіне Сырдария атынан кіреді жылы Жаңа Марғұланда өткен өлкелік мұсылмандар кеңесінде қайраткер Бүкілтүркістандық мұсылмандардың құрылтайын Қоқан қаласына шақыру туралы бастама көтереді. Қарашада Қоқанда Түркістан автономиясын жариялау шарасына бастан- аяқ қатысады.
1918 жылы қаңтарда Түркістан автономиясының алғашқы үкімет басшысы М.Тынышбаев өз еркімен жұмыстан босағанда, М.Шоқай осы қызметке сайланады. Большевиктер бұл автономияны ақпанда қанды қырғынмен таратты жылы қыркүйекте қайраткер Самарада бас қосқан Ресейдің азаттық жолындағы күрескерлерінің Құрушы мәжілісіне (Комуч) қатысады жылы ақпанда Түркістан мемлекеті бағдарын одан әрі қозғау үшін Бұхар әмірлігі мен Закаспийдегі ағылшын корпусы басшылығымен келіссөзге Ашхабатқа келеді. Сол жылы Баку мен Тифлисте сәл аялдап, (гүржі жерінде «Яни дүния», «Шафак» атты газеттер шығарысып, «Вольный горец» басылымына атсалысады) Ыстамбұлга аттанады.
Мұстафа Шоқай жұбайымен
Қайрат Ноғайбайұлы Рысқұлбеков (13 наурыз 1966, Мойынқұм ауданы Бірлік ауылы – 21 мамыр 1988, Семей қаласы) – 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісінің қаһарманы.
1973 – 81 жылы Шу ауданы Т ө ле би ауылында ғ ы орналас қ ан С ә ду Ш ә кіров атында ғ ы мектеп-интернатта о қ ып, 8 жылды қ білім алды – 83 жылы Бірлік ауылында ғ ы б ұ рын ғ ы Киров атында ғ ы орта мектепте о қ ып, он жылды қ ты бітірген со ң, ә скер қ атарына ша қ ырыл ғ ан ғ а дейін ә кесі Но ғ айбай ғ а ж ә рдемші-малшы болып, К ө ктерек тауарлы-с ү т фермасында ж ұ мыс істеді – 86 жылы Амур ө лкесі Белогор қ аласында ә скери міндетін ө теді. Ә скери-саяси қ ызметтерді ң ү здігі ретінде бірнеше ма қ тау қ а ғ азымен марапатталып, ә скери б ө лімше командирлері ата- анасына ал ғ ыс айт қ ан құ рмет қ а ғ аздарын жіберді жылы мамырда ә скери борышын ө теп ауыл ғ а оралды. Тамыз айында ә скери б ө лімшені ң жолдамасымен Алматыда ғ ы С ә улет- құ рылыс институтына келіп сына қ тан с ү рінбей ө тіп, о қ у ғ а т ү сті.
Осы жылы 16 – 18 желтоқсанда болған қазақ жастарының отаршылдық және әміршілдік жүйеге қарсы көтерілісіне белсене қатысты. Бірақ көтеріліс қатыгездікпен жаншылғаннан кейін 1987 жылдың қаңтарында ішкі істер органының қызметкерлері «Алматыда бір төбелеске қатысты» деген желеумен Рысқұлбековті Мойынқұм ауданының орталығында тұратын нағашысы – М.Асанбаевтың үйінде демалып жатқан жерінен ұстап әкетеді. Кейіннен, көпшілікке мәлім болғанындай, тергеушілер зымиян әрекеттерімен Рысқұлбековке неше түрлі айла-шарғылар қолдана отырып, оны С.Савицкийдің өліміне кінәлі етеді. Қазақ КСР-і Жоғарғы Сотының қылмыстық істер жөніндегі коллегиясының төрағасы Е.Грабарниктің 1987 жылы 16 маусымдағы Үкімімен Рысқұлбеков – ең жоғары жаза – өлім жазасы – атуға бұйырылды. Зиялы қауым өкілдері СОКП Бас хатшысы Горбачев пен КСРО Жоғарғы Кеңесі Президумының төрағасы Громыконың атына Рысқұлбековтің жазасын жеңілдету туралы өтініштерін жолдады. Кейіннен Рысқұлбековтың ату жазасы амалсыздан 20 жылға бас бостандығынан айыру жазасымен ауыстырылды. Бірақ Шу, Қарағанды темір жол бекеттері арқылы Рысқұлбеков белгісіз себептермен Семей түрмесіне жеткізіліп, құпия жағдайда оның өміріне қастандық жасалды.
Ахмет Байтұрсынұлы (5 қыркүйек 1872 жыл, қазіргі Қостанай облысы, Жангелді ауданы Сарытүбек ауылы – 8 желтоқсан 1937, Алматы қаласы) қазақтың ақыны, әдебиет зерттеуші ғалым, түркітанушы, публицист, педагог, аудармашы, қоғам қайраткері.[1] Қазақ халқының 20 ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалысы жетекшілерінің бірі, мемлекет қайраткері, қазақ тіл білімі мен әдебиеттану ғылымдарының негізін салушы ғалым, ұлттық жазудың реформаторы, ағартушы, Алаш-Орда өкіметінің мүшесі
1926 ж. Бакуде болып өткен "Бірінші Түркологиялық Құрылтайдың" төралқа мүшесі - Ахмет Байтұрсынұлы
жж. ауыл мектебінде оқыды ж. Торғайдағы екі кластық, орыс-қазақ училищесін, 1895 ж. Орынбордағы мұғалімдер мектебін бітірген ж. Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы уездеріндегі мектептер мен орыс-қазақ училищелерінде мұғалімдік қызмет атқарады ж. патша үкіметінің саясатына наразылық білдіргені үшін Семей түрмесіне жабылып, 1910 ж. жер аударылды ж. Оқу құралы. Қазақша алифбасы Орынборда жарық көреді ж. Орынборда «Қазақ» газетін ұйымдастырып, 1917 жылдың аяғына дейін оның редакторы болды. Патша үкіметі құлатылғаннан кейін ұлт-азаттық қозғалыс күшейеді жж. Алаш Орда қатарында болады ж. маусымның 24 Қазақ өлкесін басқаратын Әскери-революциялық комитеттің мүшелігіне тағайындалады жж. Қазақстан Халық ағарту комиссариаты жанындағы ғылыми-әдеби комиссияның төрағасы, Халық ағарту комиссары, Бүкілресейлік ОАК-ның, ҚР ОАК-нің мүшесі, Түркістан Компартиясы ОК-нің органы «Ақ жол» газетінде қызметкер ж. Қазақ халық ағарту институтында (Ташкент) және ҚазПИ-де оқытушы болды ж. маусымында қамауға алынып өзі Архангельск облысына жер аударылған, ал жұбайы мен қызы Томскіге жіберілген ж. Қызыл Крест комиссиясында қызмет еткен Е. Пешкованың (Максим Горькийдің зайыбы) қолдаухатымен Ахмет Байтұрсынұлы босатылған. Сол кезде ол жұбайы Бадрисафамен бірге Алматыға қайта оралған ж. тамыз айында Ахмет Байтұрсынұлы тағы да қамауға алынған, алты айдан соң, желтоқсанның 8 «халық жауы» есебінде атылған.
Ахмет Байтұрсынұлы Алматы мұражай-үйі, 1998
* Қ олдан ғ ан ә дебиет: *