Ас қ орыту м ү шелері мен ас қ орыту бездері қ осылып ас қ орыту ж ү йесін құ райды. Ас қ орыту ж ү йесінде та ғ ам ә р т ү рлі механикалы қ лы қ ж ә не химиялы қ ө згерістерге ұ шырайды. Та ғ ам құ рамында ғ ы н ә руыздар, майлар, к ө мірсулар суда ерімейді. Сонды қ тан олар қ ан мен лимфа ғ а ө те алмайды. Ас қ орыту м ү шелерінде та ғ амны ң шайналып ұ са қ талуы механикалы қ өң деу делінеді. Ас қ орыту бездерінен б ө лінген с ө лді ң ә серінен ыдырауы химиялы қ ө згерістерге жатады.

1 Ас қ орыту м ү шелері 1 Ас қ орыту м ү шелері 2 Ауыз қ уысы. 2 Ауыз қ уысы. 3 Ж ұ т қ ынша қ 3 Ж ұ т қ ынша қ 4 Өң еш 4 Өң еш 5 Қ арын 5 Қ арын 6 Аш ішек 7 То қ ішек 7 То қ ішек 8.Бауыр 9. Ұ й қ ы безі 10 Ас қ орыту м ү шелерінде асты ң қ орытылуы ж ә не сі ң уі 10 Ас қ орыту м ү шелерінде асты ң қ орытылуы ж ә не сі ң уі 11 Қ арында асты ң қ орытылуы 11 Қ арында асты ң қ орытылуы 12 Ішекте асты ң қ орытылуы ж ә не сі ң уі 12 Ішекте асты ң қ орытылуы ж ә не сі ң уі 13 Асты ң сі ң уі 13 Асты ң сі ң уі 14 То қ ішекте асты ң қ орытылуы 14 То қ ішекте асты ң қ орытылуы

Ас қ орыту м ү шелері Ас қ орыту м ү шелеріне ауыз қ уысы, ж ұ т қ ынша қ, өң еш, қ арын, ас ішек ж ә не то қ ішек жатады. Ас қ орыту м ү шелеріні ң іші қ уыс, т ү тікке ұ ксас. Ас қ орыту м ү шелеріні ң қ абыр ғ асы негізінен ү ш қ абаттан т ұ рады: сырт қ ы, қ абаты - д ә некер ұ лпадан т ұ ратын сір қ абат. Орта ңғ ысы б ұ лшы қ ет қ абаты, ішкі қ абаты - эпителий ұ лпасынан т ү зілген. Ауыз қ уысы. Ауыз қ уысы (cavum oris; лат. cavum қ уыс; or ауыз; грек, stoma ауыз қ уысы) ас (азы қ ) корыту ж ү йесі бас б ө ліміні ң алды ңғ ы б ө лігі. Ауыз қ уысыны ң с ү йектік негізінен: т ұ мсы қ с ү йек, жо ғ ар ғ ы жа қ с ү йек, тандай с ү йек, т ө менгі жа қ с ү йек, тіл асты с ү йек құ райды. Ауыз қ уысыны ң жо ғ ар ғ ы ж ә не т ө менгі еріндер аралы ғ ында ғ ы кіреберіс тесігін ауыз са ң ылауы, ал оны ң тіл т ү бірі мен ж ұ мса қ та ң дай аралы ғ ында ғ ы ж ұ т қ ынша ққ а шы ғ атын тесігін есін деп атайды. Ауыз қ уысыны ң алды ңғ ы сырт қ ы қ абыр ғ асын жо ғ ар ғ ы ж ә не т ө менгі ерін, ішкі қ абыр ғ асын к ү рек тіс пен қ ызыл иек, екі б ү йіріні ң сырт қ ы қ абыр ғ асын о ң ж ә не сол ұ рт, ішкі қ абыр ғ асын о ң ж ә не сол жа қ та ғ ы азу тістер мен қ ызыл иек, т ө бесін қ атты ж ә не ж ұ мса қ тандай, ал т ө менгі жа қ аралы қ ке ң істікте орналас қ ан ауыз қ уысыны ң т ү бін тіл құ райды.

* Ж ұ т қ ынша қ Ж ұ т қ ынша қ - т ү тік пішінді қ уыс, б ұ лшы қ етті м ү ше, к ө лдене ң жола қ ты б ұ лшы қ ет ұ лпасынан т ұ рады. Ж ұ т қ ынша қ мойын омырт- қ аларды ң алды ңғ ы жа ғ ында орналас қ ан. Ересек адамда оны ң ұ зынды ғ ы, шамамен 1113 см. Ж ұ ткынша қ ты ң т ө менгі б ө лігі ә рі өң ешпен, ә рі к ө мекеймен байланысады. Ж ұ тыл ғ ан тама қ ж ұ т қ ынша қ ар қ ылы өң ешке т ү седі. Тыныс ал ғ анда ауа ж ұ т қ ынша қ ар қ ылы к ө мекейге ө теді. Ж ұ т қ ынша қ аркылы тама қ та, ауа да ө теді. Сонды қ тан ол ә рі ас қ орыту, ә рі тынысалу м ү шелер ж ү йесіне жатады. Ж ұ т қ ыншак екі б ү йіріндегі тесіктер ар қ ылы орта ңғ ы құ ла қ қ уысымен байланыс қ ан. Ж ұ т қ ынша қ ты ң ауыз қ уысына жал ғ ас қ ан жерінде боз ғ ылт- қ ызыл т ү сті 6 бадамшабездер (миндалина) орналас қ ан. Олар ірі лимфа т ү йіндерінен т ү зіліп, қ ор ғ анышты қ қ ызмет ат қ арады. Бадамшаларды ң іші лейкоциттерге толы болады. Олар та ғ ам немесе ауамен т ү скен микробтарды жояды. Егер бадамшалар қ абынса, қ ызметі дереу б ұ зылады. Бадамшалар лимфа ж ү йесіне жатады.

* Өң еш Өң еш ұ зынды ғ ы 25 сантиметрдей іші қ уыс б ұ лшы қ етті м ү ше. Оны ң жо ғ ар ғ ы б ө лімі ж ұ т қ ынша қ пен, т ө менгі б ө лімі қ арынмен жал ғ асады. Өң ешті астарлап жат қ ан сілемейлі қ абы қ шасы к ө п қ абатты эпителиймен қ аптал ғ ан. Эпителийлерді ң ұ зын қ атпарлары тама қ ө ткен кезде өң ешті ке ң ейтеді. Өң ешті ң орта ңғ ы б ұ лшы қ етті қ абы қ -шасыны ң к ө п б ө лігі біры ңғ айсалалы б ұ лшы қ ет ұ лпасынан т ұ рады. Осы б ұ лшы қ еттерді ң тол қ ын т ө різді о қ тын-о қ тын жиырылуы н ө тижесінде та ғ ам қ арын ғ а т ү седі. Өң еш к ө кетті ң ортасында ғ ы тесіктен ө тіп, құ рса қ қ уысында ғ ы қ арынмен жал ғ асады.

Қ арын құ рса қ қ уысыны ң жо ғ ары б ө ліміні ң сол жа ғ ында, к ө кетті ң астында орналас қ ан ас қ орыту жолыны ң ке ң ейген м ү шесі. (Абай атамызды ң : «Аш қ арын ж ұ бана ма майлы ас жемей» деген ой т ұ жырымы естері ң де болар.) Қ арын - іші қ уыс қ алы ң б ұ лшы қ етті м ү ше. Ол жо ғ ар ғ ы жа ғ ынан өң ешпен, т ө менгі жа ғ ынан аш ішекті ң басталар жері ұ лтабармен жал ғ асады. Қ арынны ң ішкі жа ғ ын астарлап жат қ ан қ атпарлы сілемейлі (шырышты) қ абы қ шасы оны ң к ө лемін ү лкейтеді. Қ арынны ң қ абыр ғ асында ғ ы біры ңғ айсалалы б ұ лшы қ ет талшы қ тары ү ш т ү рлі ба ғ ытта орналас қ ан. ішкі қ абаты - қ и ғ аш, орта ңғ ысы - са қ ина т ө різді, ал сырт қ ысы - ұ зыннан орналас қ ан. Қ арынны ң катпарлан ғ ан сілемейлі (шырышты) қ абы қ шасында ө те к ө п ұ са қ бездер бар. Б ұ л бездерден карын с ө лі б ө лінеді. Қ арынны ң өң ешпен ж ә не ұ лтабармен (он екі елі ішек) байланыс қ ан жерінде са қ ина т ә різді б ұ лшы қ еттер болады.

Аш ішек Аш ішек - қ арын мен то қ ішекті жал ғ астыратын т ү тік пішінді б ұ лшы қ етті м ү ше. Оны ң ұ зынды ғ ы ересек адамдарда 5,5-6 метрдей. Аш ішекті ң қ арыннан бастал ғ ан 2530 сантиметрдей б ө лімі - улта-бар (он екі елі ішек) деп аталады. Ұ лтабар ғ а бауырдан келетін от қ абыны ң ө зегі ж ә не ү й қ ыбезді ң де ө зегі ашылады. Аш ішек иреле ң деп орналас қ ан. Оны ң ішкі қ абыр ғ асында к ө птеген са қ ина пішінді қ атпарлар бар. Сонымен бірге ашішекті ң сілемейлі қ абы қ шасында т ұ йы қ ә скін т ү ріндегі б ү рлер ө те к ө п. М ұ ндай б ү рлер тек аш ішекке ғ ана т ә н. Б ұ л б ү рлер ішекті ң ішкі сі ң іру бетін ұ л ғ айтады. Аш ішекті ң б ұ лшы қ ет қ абы қ шасында ғ ы ішкі б ұ лшы қ ет талшы қ тары са қ ина т ә різді, сырт қ ысы ұ зына бойы орналас қ ан. Аш ішек қ абыр ғ асында ғ ы б ұ лшы қ ет талшы қ тары, о қ тын-о қ тын тол қ ын т ә різді жиырылып- боса ң сып т ұ рады. Осыны ң н ә тижесінде жеген тама қ ішекті ң ішімен ал ғ а қ арай жылжып отырады.

* То қ ішек То қ ішекті ң ұ зынды ғ ы 1,5-2 метрдей, аш ішектен екі еседей жуан. То қ ішекті ң аш ішектен бастал ғ ан жері бу йен деп аталады. Ол он жа қ та ғ ы мы қ ын т ұ сында орналас қ ан. Б ү йенні ң томенгі шетінде ұ зынды ғ ы 7-8 см- дей құ рт пішінді т ү йы қ ө скін со қ ырішек (аппендикс) болады. Оны аппендикс (лат. «арреndіх» - қ осал қ ы) деп атайды. Ол лимфа ж ү йесіне жататын м ү ше. Оны ң қ абынуынан болатын ауру - сокырішек (аппендицит) деп аталады. То қ ішекті ң со ңғ ы б ө лімі - тік ішек. То қ ішекті ң сыртында май қ абаты қ алы ң болады, оны ң сілемейлі қ абыкшасында жарты ай пішінді ірі ө рі жалпа қ қ атпарлар к ө птеп кездеседі. То қ ішекте су қ айтадан денеге сі ң іріледі де, н ә жіс калыптасады. То қ ішекте ө те к ө п бактериялар ( ө сіресе ішек тая қ шалары) болады, олар а ғ за ғ а пайдалы. Б ұ л бактериялар ө сімдік жасуны қ тарын (клетчатка) ыдыратады, кейбір витаминдерді синтездейді. Зиянды микробтардан қ ор ғ ап, тама қ ты ң д ұ рыс қ орытылуын қ амтамасыз етеді. Д ә ріні қ алай болса солай пайдалану ішектегі пайдалы бактериялар ғ а зиянды ө сер етуі м ү мкін. Сонды қ тан да д ә рі-д ә рмектерді (антибиотиктерді) тек ө рігерді ң к әң есі бойынша пайдалану керек.

* Бауыр Бауыр (hepar) 1) е ң ү лкен ас қ орыту безі. Омырт қ асыз жануарларда бауыр ас қ орыту ж ә не қ оректі сі ң іру процестеріне қ атынасады, сондай-а қ, онда май, к ө мірсу жиналады. Омырт қ асыздарды ң бауырын кейде бауыр- ұ й қ ы безі деп те атайды, себебі ол омырт қ алы жануарлар мен адамны ң ұ й қ ы безі б ө лінетін зат қ а ұқ сас секрет (бездерді ң б ө ліп шы ғ аратын заты) шы ғ арады. Омырт қ алы жануарлар мен адамда бауыр - к ү рделі орган, ол организмдегі зат алмасу процесіне қ атысады ә рі онда ас қ орыту с ө лдеріні ң бірі - ө т т ү зіледі. Оны ң ересек адамдарда ғ ы орташа салма ғ ы 1,5 - 2 кг. Бауыр іш қ уысыны ң о ң жа қ жо ғ ар ғ ы б ө лігіне орналас қ ан. Бауырды ң к ө к етке жанасып жататын жо ғ ар ғ ы д өң ес, т ө менгі ішкі (висцеральды қ ) беттері бар. Б ұ лар бауырды о ң ( ү лкен) ж ә не сол(кіші) б ө ліктерге б ө леді. Бауырды ң бетіні ң ортасында бауыр қ а қ пасы деп аталатын к ө лдене ң ойы қ болады. Ол ар қ ылы бауыр ғ а артерия, қ а қ палы қ вена тамырлары, ж ү йке талшы қ тары ө теді де, одан лимфа тамырлары мен ө т т ү тігі шы ғ ады. Бауыр қ а қ пасыны ң алды ңғ ы жа ғ ында ө т қ уы ғ ы жатады. Бауыр қ ор ғ аныш қ ызметін де ат қ арады, я ғ ни тама қ құ рамында болып, ішекте сі ң ірілген зиянды заттар мен белок алмасуыны ң н ә тижесінде т ү зілетін қ анны ң құ рамында ғ ы улы ө німдер Бауырда зарарсыздандырылады. Бауырды ң лимфа т ү зілудегі, қ ан ұ юын реттеудегі ж ә не қ анны ң т ұ ра қ ты құ рамын са қ тауда ғ ы ма ң ызы зор. 2) Құ рамында 70-73% су, 24 % май, 1718% а қ уыз, оны ң ішінде ауыстырылмайтын т ү рлері болады. Бауырда к ө птеген В тобыны ң витаминдері ж ә не А, Д, Е витаминдері де бар. Сонымен бірге бауырда к ө птеген ферменттер, экстрактивті заттар ж ә не темір, фосфор к ө п. Майдалан ғ ан, пісірілген бауыр ө зіне майды жа қ сы сі ң іреді. Бауырды алдымен ө тінен б ө ліп алып тазалайды, содан со ң жуып, кесіп 23 саг ғ ат суы қ а ғ ынды суда ұ стайды.

* Ұ й қ ы безі Ұ й қ ы безі (лат. pancreas ү й қ ы безі) сырт қ ы ж ә не ішкі секреция безі. Сырт қ ы секреция безі ретінде ол ас қ орыту ферменттеріне бай ү й қ ы безі с ө лін б ө леді. Сонымен қ атар, ү й қ ы безі аралшы қ тарыны ң жасушалары инсулин гормонын қ ан ғ а б ө леді. Сырт қ ы секреция без б ө лігі құ рылысы жа ғ ы- нан к ө піршікше-т ү тікше бездерге жатады. Безді ң с ө л б ө летін со ңғ ы б ө лімі к ө піршік т ә різді болады. Олардан шы ғ атын шы ғ ару ө зектері негізгі без ө зегін т ү зеді. Ұ й қ ы безіні ң ө зегі он екі елі ішекке ашылады. Ұ й қ ы безіні ң эндокринді б ө лігін панкреатты қ (лангерганс) аралшы қ тары құ райды. Оларды ң пішіні д өң гелек немесе сопа қ ¬ша болып, ә р т ү рлі без б ө лікшелерінде орын тебеді. Аралшы қ жасушалары А, В, Д, Д ж ә не РР болып бірнеше т ү рге б ө лінеді. Е ң к ө п кезіесетін В- жасушалар инсулин гормонын т ү зіп, қ анда ғ ы глюкозаны ң м ө лшерін азайтып, оны гликогенге айналдырады. А- жасушалар т ү зетін глюкагон гормоны, керісінше, гликогенді глюкоза ғ а айналдырып, оны қ ан ғ а ө ткізеді. Д- жасушалар аз м ө лшерде кездеседі. Б ұ л жасушаларды ң гормоны А- жасушалар гормондарыны ң т ү зілуін тежейді. Д- жасушалар қ ан қ ысымын т ө мендететін, ү й қ ы безі с ө ліні ң б ө лінуін к ү шейтетін гормон б ө леді. РР- жасушалар гормоны қ арын с ө лі мен ұ й қ ы безі с ө ліні ң т ү зілуін реттейді. Ұ й қ ы безіні ң жалпа қ тау болып келетін бас жа ғ ы ұ лтабар ғ а жабысып кірігіп т ұ рады.

Ас қ орыту м ү шелерінде асты ң қ орытылуы ж ә не сі ң уі Ауыз қ уысына т ү скен та ғ ам шайналып, ұ са қ талып, сілекеймен шыланады. Сілекей та ғ амны ң б ө лшектерін жібітіп, о ң ай ж ұ тылатын т ү йіртпектерге айналдырады. Сілекейді ң құ рамында ғ ы птиалин ферменті тек сілтілі ортада к ө мірсулар ғ а ә сер етіп, та ғ ам химиялы қ ө згерістерге ұ шырайды. Ауыз куысында ғ ы та ғ ам тіл мен ж ұ т қ ынша қ ты ң б ұ лшы қ еттеріні ң жиырылуы ар қ ылы ж ұ тылады. Тама қ ж ұ тыл ғ ан со ң алдымен ж ұ т қ ынша ққ а, одан өң еш аркылы қ арын ғ а ө теді. Ж ұ ту кезінде к ө мекей ка қ па ғ ы жабылады. Тама қ жеп, не ішіп отыр ғ ан кезде адам с ө йлейтін болса, тама қ т ү йірлері к ө мекейге т ү суі м ү мкін. Тама қ т ү йірлері к ө мекейге т ү ссе, адам шашалады, кейде т ұ ншы ғ ады. Қ арында асты ң қ орытылуы Ересек адамдар қ арыныны ң сыйымдылы ғ ы 1,5-2 литр. Қ арынны ң пішіні мен м ө лшері асты ң т ү суіне байланысты ү немі ө згеріп т ұ рады. Ұ са қ бездерден б ө лінетін қ арын с ө ліні ң құ рамында су, т ұ з қ ыш қ ылы, ферменттер ж ә не т.б. заттар болады. Қ арында та ғ ам са ғ аттай уа қ ыт қ орытылады да, жартылай қ оймалжы ң с ұ йы қ жентекке айналады. Жартылай с ұ йы қ жентек белгілі бір м ө лшерде о қ тын-о қ тын аш ішекке ө тіп т ұ рады.

Ішекте асты ң қ орытылуы ж ә не сі ң уі Қ арында жартылай қ орытыл ғ ан ас алдымен ұ лтабар ғ а т ү седі. Ұ лтабар ғ а бауырдан келетін ө т ө зегі ж ө не ұ й қ ыбезді ң ө зегі ашылады. Бауырдан келетін ө тті ң ә серінен майлы та ғ амдар ыдырай бастайды. Ұ лтабарда негізінен барлы қ та ғ амды қ заттар қ орытылады. Н ә руыздар - амин қ ыш қ ылдарына, крахмал - қ ант қ а, майлар - май қ ыш қ ылдары мен глицеринге дейін ыдырайды. Ұ лтабардан ас белгілі м ө лшерде о қ тын- о қ тын аш ішекті ң келесі б ө ліміне ө теді. М ұ нда та ғ амды қ заттар ішек с ө ліні ң ә серінен толы қ қ орытылып, еріген қ осылыстар ғ а айналады. Асты ң сі ң уі Аш ішекті ң ішкі сілемейлі қ абы қ шасында ө те ұ са қ к ө птеген т ұ йы қ ө скіндер - б ү рлер болады. Б ү рлерді ң сырты бір кабатты эпителий жасушаларынан т ү зіледі. Б ү рлерді ң ішкі жа ғ ын к ө птеген қ ан ж ә не лимфа тамырлары торлап жатады. Б ү рлер ішекті ң ішкі кілегейлі қ абы қ шасында ө те к ө п болады. Б ү рлер ар қ ылы ә бден қ орытыл ғ ан амин қ ыш қ ылдары мен қ ант (глюкоза) қ ан ғ а ө теді. Глицерин мен май қ ыш қ ылдары лимфа тамырларына ө теді де, тері астында ғ ы шел қ абат қ а жиналады. Амин қ ыш қ ылдары мен қ ант бауыр ғ а барып, қ айта ө згерістерге ұ шырап, б ү кіл денеге таралады.

* То қ ішекте асты ң қ орытылуы Асты ң қ орытылуы мен сі ң уі негізінен аш ішекте ая қ талады. То қ ішекті ң бездерінен б ө лінетін с ө лде ас қ орытатын ферменттер ө те аз болады. Оны ң есесіне то қ ішекте бактериялар к ө п. Бактерияларды ң ферменттері к ү рделі к ө мірсу - жасуны қ ты (клетчатканы) ыдырата алады. Бактериялар «К» ж ә не В12 витаминдерін синтездейді. Ас қ орыту м ү шелеріні ң бас қ а б ө лімдеріне қ ара ғ анда то қ ішекке т ү скен ас қ алды қ тары ұ за ғ ыра қ са қ талады. Ас қ алды қ тары то қ ішекті ң суды қ ар қ ынды сі ң іруіні ң н ә тижесінде біртіндеп ты ғ ыз зат - н ә жіске айналады. Тік ішекті ң т ө менгі б ө лігінде екі са қ ина т ә різді б ұ лшыкеттер бар. Осы б ұ лшы қ еттерді ң к ө мегімен н ә жіс сырт қ а шы ғ арылады. Асты ң ауыз қ уысынан бастап, ж ұ т қ ынша қ, өң еш, қ арын, аш ішек, то қ ішекте қ орытылу жолы ас қ азанжолы деп аталады.

Назарлары ң ыз ғ а рахмет!!!