СОӨЖ 6 Тақырыбы:Лобизм және жемқорлық: екі құбылыстың шегі қай жерде өтед

Лоббизм – за ң дарды қ абылдау, мемлекеттік тапсырыстарды орналастыру кезінде ірі монополияларды ң м ү ддесіне бола за ң шы ғ арушылар мен мемлекеттік шенеуніктерге ы қ пал ететін за ң шы ғ арушы органдарды ң жанында ғ ы осы монополияларды ң ке ң селері мен агенттіктері ж ү йесі.

Лоббизм – (а ғ ылшын тілінде «lobby» – м ә жілістен тыс жерлердегі к үң кіл с ө здер) – билік институттары ресми қ ызметінен тыс қ ары ж ү зеге асырылатын, ы қ палды іскерлер мен саясаткерлерді ң – лоббистерді ң – на қ тылы бір топтарды ң м ү дделерін қ ор ғ айтын за ң жобасын жа қ тап, талап етілетін ү кімет шешімін қ абылдау ғ а немесе ө здеріне пайдалы мемлекеттік тапсырысты алу ү шін талаптануы. Осы ма қ сатпен жеке кездесулер, байланыстар, келісс ө здер ұ йымдастырылады, ғ ылыми зерттеулерді ң н ә тижесі баяндал ғ ан, қ о ғ амды қ пікірді зерттеу қ орытындылары к ө рсетілген хат ж ә не телеграммалар табысталады. Ә детте, лоббистер ө з ма қ саттарына жету жолында еште ң еден тайынбайды: «ауыз бастыры қ », пара беру, қ ызмет к ө рсету, қ о қ ан- ло қ ы жасау, арандату ж ә не т.б. ә рекеттерге дейін барады. Лоббизм А Қ Ш саяси ө міріне ана ғұ рлым жа қ ын. Алайда, м ұ нда лоббизм – тек м ә жілістен тыс жерлерде уа ғ даласу (ол да ке ң інен тарал ғ ан) ғ ана емес, сонымен қ атар, за ң жобаларын, биліктік-н ұ с қ аулы қ актілерді сарапшылар, ке ң есшілер ретінде дайындап, қ абылдау ғ а қ атысудан к ө рініс табады. Лоббизмді за ң ды ж ә не за ң сыз деп б ө луге болады. Екеуіні ң аражігін ажырату қ иын ғ а со ғ атынды қ тан, о ғ ан саяси құ былыс ретінде қ арау да біржа қ ты емес. Лоббизмге екі т ә сіл қ олдану қ алыптас қ ан: тыйым салушы ж ә не құқ ы қ ты қ - реттеушілік. Бірінші т ә сілді жа қ таушылар лоббизмді қ ылмысты қ ә рекетпен те ң естіреді ж ә не осы негізде за ң намалы қ санкциялар енгізу ар қ ылы оны жою ғ а талпынады. Екінші т ә сілді ң жа қ таушылары лоббистік белсенділікті құқ ы қ ты қ ше ң бермен шектеуді ұ сынады. Мысалы, Францияда лоббистік ә рекет за ң сыз болып танылса, Ү ндістанда сыбайлас жем қ орлы ққ а те ң дестірілген, А Қ Ш пен Канадада за ң мен реттеледі. Парламент депутаттарына, ү кімет м ү шелеріне ә лдебір не бас қ а ә леуметтік немесе саяси к ү штерді ң пайдасы ү шін ә лдебір не бас қ а шешімдерді ң пайдасына (ресми емес кездесулер, пікір алмасулар, құ ла ғ дар қ о ғ амды қ аяларда ғ ы ресми емес әң гімелер м ә жіліс залынан тыс жерде) ұ йымдастырыл ғ ан қ ысым к ө рсетулер тобы. К ә сіпода қ тарды ң, со ғ ыс қ а қ арсы қ оз ғ алыстарды ң, к ә сіпорын директорларыны ң, экономиканы ң аграрлы қ секторы ө кілдеріні ң ж ә не т.б. парламентте ө з лоббилары болуы м ү мкін; осы топтарды ң агенттері – лоббистер.

Жергілікті жердегі лобби қызметі. Тәжірибелі лоббишілер сол елдің бас қаласындағы және облыс орталығындағы халықты жұмылдыру үшін әлеуметтік мазмұндағы жарнамалар жасағандай әдістерді қолданады. Мақсат - халық пікірін қажетті тарапқа бағыттау, сайлаушыларды жұмылдыру, биліктің кәсіпорындары мен заң шығарушыларға қысымды арттыру. Негізінде жұртшылыққа сүйенетін лоббишілік тікелей лоббишіліктің жақсы жақтарымен саяси әрекеттердің күштерін бip- бipiнe байланыстыра жұмыс істейді. Жұртшылыққа сүйенген лоббишілік компанияларында ең көп қолданылған әдістердің ішінде хат алмасу ең тиімдісі болып отыр. Тек қана жазылатын хат немесе факстардың жеке мәлімдеме, арыздардың тапсырылуының тиісті орындарға ықпалы әлі де күшті. Әлеуметтік сенімділік қызметтерінде қысқарту болғанда Конвенцияға келген хаттарға көңіл бөлген. Қарт адамдардың, тәжірибелі адамдардың көп ұлтты кәсіпорынмен байланысқан хаттары Конвенция мүшелерінің кейбір пікірлерінен бас тартуына себеп болған. Ұжымдық лоббишілдік. «Лоббишінің лоббишіге лобби жасауы» ретінде де сипатталған осы лоббишілдік тақырыпқа байланысты ақпарат алмасу, тақырыпты рәсімдеу, келешекте заң органында қолданылатын тактика мен стратегиялардың тартысы сияқты тақырыптарды қолға алуда.

Лоббизм қызметінің қаржыландырылуы. Лоббишілдік жасағандардың саны соңғы жылдары артқанын керсетуде. Мысалы: жылдар арасында АҚШ Сенатына тіркелген лоббишілердің саны шамамен 3,000-нан 33,000- мыңға дейін жеткен. Қызмет көрсету мекемелерінің ішіндегі 100 миллион доллардан асқан табыс түcipген төрт кәсіпорынның үшеуінің лоббишілікпен айналысатын қызметкері бар екен. Бүгінгі таңда лоббишілердің бірнеше еселеп өcіп, олардың табысы да қомақты бола түсті. Лоббишілікке байланысты қолға жеткен кейбір мәліметтер мыналар: Федералды лоббилендіру жұмсалымдары 2007 жылы 1,26 миллиард доллар, 2008 жылы шамамен 13 пайызға артып 1,42 миллиард долларға жеткен. Лоббишілдік қызметінде 1998 жылы 1 миллион доллардан көп жұмсалымда болған кәсіпорынның саны 43-тен 261-ге шыққан. Лоббишілдікке 5 миллион доллардан көп жұмсалымда болған кәсіпорын саны 39, 10 миллион доллардан көп жұмсағандардың саны 9 және 20 миллион доллардан көп жұмсағандардың саны 3-еу болған.

2006 жылы Қ аза қ станда «Лоббизм туралы за ң » жобасын Парламентке енгізу жоспарланып отыр ғ аны туралы м ә селе тал қ ы ғ а салынды. Б ұ л туралы Астанада 2006 жыл ғ ы с ә уірді ң 4-і к ү ні Ә ділет министрлігінде хабарланды. Министрлік ө кілдеріні ң айтуынша, экономикалы қ к ө рсеткіштері тез к ө теріліп келе жат қ ан Қ аза қ стан ү шін м ұ ндай за ң қ ажет. Біра қ, кейбір за ң герлер б ұ л пікірмен келіспей отыр. Қ аза қ станда лоббизм туралы за ң қ ажет дейтін за ң герлерді ң айтуынша қ азір б ә рібір бірнеше компанияны ң қ ызы ғ ушылы ғ ын ойлайтын лоббистер бар. «Олар пара ар қ ылы, таныс-тамыр ар қ ылы ө з дегендеріне жетіп келеді. Ал, егер оларды ң ж ұ мысын за ң дастыратын құ жат болса, мемлекетке одан тек табыс т ү седі», - дейді мамандар. Ө йткені б ұғ ан дейін к ө ле ң кеде істеп келген адамдар енді ашы қ ж ұ мыс істеп, салы қ т ө лейтін болады. Оны ң ү стіне б ұғ ан дейін жасырынып келген а қ парат за ң шы ққ ан со ң на қ ты, т ү сінікті жазылады деген пікір ж ә не бар. Парламент м ә жілісіні ң депутаты Амангелді Таспихов жа ң а за ң жобасыны ң тиімді т ұ стары басым дейді: «Е ң тиімдісі – кімдерді ң кімні ң м ү ддесіне ж ұ мыс істейтінін б ү кіл халы қ білетін болады. Солар мемлекетті ң алдында ө здеріні ң есебін беретін болады. Парламентке кез келген адам келіп, кез келген адам ғ а ө з м ү ддесін өң геріп алып ү гіттемейді. Лобби мен құ жатым бар, осындай м ә селемен келдім дейді. Оны ө зі де, ө згелер де, мемлекеттік органдар да білетін болады». Ә йтсе де, депутат Амангелді Таспихов за ң ны ң ө рісін ке ң ейту керек деп санайды. «Лобби бар екені рас, ә р т ү рлі де ң гейде. Біра қ, б ұ л за ң да тек парламенттегі лобби туралы айтыл ғ ан. Ал, негізінде ү кіметте қ абылданатын шешімдерде де лобби бар. Мені ң ше, за ң ны ң ө рісін ке ң ейтіп, тек парламент шешімдеріне ғ ана емес, ү кіметте қ абылданатын шешімдерге де ә серін тигізетіндей етіп қ арастыру керек», - дейді Парламент м ү шесі. Ал, лоббизм туралы за ң қ ажет емес дейтіндер болса, «лоббизм мен жем қ орлы қ с ө зіні ң арасында ғ ы айырмашылы қ ү лкен емес» деген у ә ж айтады. Егер б ұ л за ң дастырылатын болса, онда байлар а қ шасыны ң ар қ асында ө здеріне қ олайлы жа ғ дай жасау ү шін лобби за ң ын ке ң қ олданады, ал, кедейлер ол т ү гілі, салы қ за ң дарына ө згеріс енгізе алмай қ инала береді деген пікірлер айтылып жатыр. Ө зін лоббист санайтын Орталы қ к ә сіпкерлер қ ауымдасты ғ ыны ң т ө ра ғ асы Тал ғ ат Доскенов м ұ ндай қ ауіп бар екенін растайды. Ол қ азірде елдегі ірі капитал мен ша ғ ын ж ә не орта бизнес арасында қ айшылы қ барын, біреулері ө з монополиясын ке ң ейткісі келсе, келесілері б ә секелестік жа ғ дайында ж ұ мыс істеуге ы қ ыласты екенін айтады. Қ аза қ стан Республикасы Президентіні ң жанында ғ ы адам құқ ы ж ө ніндегі комиссия м ү шесі, за ң гер Марат Башимовты ң пікіріне салса қ, лоббизмді за ң дастыр ғ ан жа қ сы бол ғ анымен, е ң ә уелі ол за ң шикі болмауы керектігін ойластыр ғ ан д ұ рыс. «Бір жа ғ ынан, ретіне келтіретіндігі, за ң гер ретінде ма ғ ан ұ нап т ұ р. Біра қ, т ү сінбей т ұ р ғ аным – бай лоббистер – м ұ найшылар, құ рылысшылар ө з лоббиін ө ткізіп жіберуі м ү мкін. Ал, ә леуметтік жа ғ ына бар ғ анда оларды ң а қ шалары жо қ қ ой? Оларды ң лоббистеріне а қ шаны кім т ө лейді?» - дейді за ң гер Марат Башимов. Лоббизм туралы за ң қ ажет дейтіндер, керісінше, б ұ л құ былыс б ә рібір бар, ал егер оны ө ркениетті елдердегідей Қ аза қ стан да за ң дастыратын болса, тек к ө пшілікке қ олайлы шешімдер қ абылданатын болады дегенді ал ғ а тартады.

Жем қ орлы қ дегеніміз не? Лат.corruptio – сатып алу -мемлекеттік басқару құрылымдағы лауазымды қызметкерлердің өздеріне тапсырылған қызмет мүмкіндіктерін жеке бастарының пайдасы мен мүддесіне үшін пайдалану мақсатында жасаған қоғамға қауіпті қылмыстық іс - әрекеттері