5 б класс Хорлуу Байыр С.Кызыл-Мажалык – 2016г

«Аът – шынчы өңнүк» Сорулгазы: Аът – тыва кижиниң чалгын- чакпазы, чарылбас өңнүү чораан, ооң ажык-дузазы суртаалы, ачы-хавыяазы дыка улуг. Шынап-ла, аът дээрге делегейде эң-не эрес, эң- не чараш, эң буянныг болгаш кашпагай амытан деп чүвени билир мен.

Бөгүн мен силерге «Аът – шынчы өңнүк» деп темага презетациямны таныштырар мен. Мээң кылган презентациям ийи кезектен тургустунган. Бирги кезээнде – аът дугайында тоолду эштеримге номчуп бээр мен. Ийиги кезээнде – «Эки аът – эр кижиниң эжи».

«Аъттыӊ тыптып келгени» (Тоолчургу чугаа) Шаг-шаанда шак бо сарыг өртемчейге аът деп амытан турбаан чүве-дир эвеспе. Ол үстүү оранга хостуг, шөлээн чурттап чораан, сарыг чүглүг чалгыннарлыг, салгын дег эстээр, магыр-магыр бооп чаяттынган. Кулун шаанда Курбустугну мөге херелдерип чыраан челээжини кырынга чырааладып, сылдыстарны черде төгүлдүрүп чоргаар өскен. Эзертеп мунар ээзи-даа чок,сула чанап,бажын савап эстедип-ле чораан. Бир-ле хүн мөге челээшти дугазыны чаражын магадап хииктелдирип киискип тургаш, элдептиг «ойбунну» - черни эскерип кааш довурак доозунну буртулады доктаай дүшкен. Олче харап көөрге хемнер саарыгланган, кедергей-ле хөктүг болган. Ынаар чедейн аадырам деп ылгын аът бодай капкан. Ол-ла дораан орта оранче ужуп баткаш, бир-ле дугаар игил ойнаан оолга душкан. Эрестиг үрен, оо эргелиг ээзи апарган.

Аъттыг сарыг чалгыннары сарыг өртемчейге турумчуй бергенинден ааа өнежип, мырыай көзүлбес болу берген. Чүгүрүүн магадаар кижилер чүглүг кушка дөмейлеп турган. Мооң ужурундан чүглүг аът деп чугаалажы бергеннер. Көзүлбес чалгыннарлыг төлээде, маңгырын салбас, ужугуп каап чоруур болган чүве ирин. Аът черже дүжүп кээрге челээжи мөге турбас апарып-тыр. Кезек-кезек болгаш-ла аътты сактып кээп ыглай каапкаш, хензиг үе иштинде каптагайга көстүп, канчаар чуртап чоруурун хайгаарааш, чиде бээр. Ону кижилер чаъс чаары, челээш үнери дижи берген. Аът бажын үстүү дээр уктуг мал болганда бедик черже азар.

«Эки аът – эр кижини эжи» «Эштигде – эки, аъттыгда амыр» үе дүптен, бурун шагдан бээр, тыва кижи аътты мунар, шанактаар, тергелээр, шыргалаар, чарыштырар. Аътты чүък-даа чүдүреринге, тараа-даа тарыырынга, ажыглап чораан. Тыва кижиниң амыдыралы чажындан аът-биле тудуш. Авазы чаш төлүн кавайы биле аътка үгерип алыр.Оон улгадырга, ушкарып алыр. Баштай – мурнунга, оон чоорту өзерге соонга. Чаш өссе-өссе, ыдык челден сирбектенип, эзер бажындан туттунуп, аътты мунуп эгелээр. Эзер баандан тептинип, шаап турар апаар. Эзекиге бут чедерге-ле, эр болганы ол, ам аңаа дуза херек чок. Оон эгелээш, боду аътты ажаап, дерип- херексеп чоруй баар. Аът дугайында чүүлдерни шигээдип эгелээни, чамдыызын өөренип апканы болур. Оон эгелээш, аът-биле эр кижиниң салым-чолу, ат-алдары, өөрүшкү-мугаралы бир баг чораан. Чылгы мал дыка угааныг – аалын кагбас, чуртун кагбас, орук часпас, аажок чаныган. Өске аалга салыптарга ол-ла дүне чанып келир. Ынчангаш ээзинге эргелиг болгаш хүндүлүг ол кижиниң сөс-домаан билип каар. Аът - ыдыктыг мал, ону базымчалап болбас. Ооң бажынче какпас. Ыдык челин кеспес. Тыва кижи чиш кылган аъдының бажын бедикче чалап хүндүлээр – ыяш будуунга бедидир азып кааш,

Черге Чээрен чорду, аъдым Кудургайга Куш чорду, аъдым. Будуктуг ыяшты кыры-биле Булуттуг дээрни адаа-биле Буруладыр хииктелип чорду, өршээ! – деп чалбарыыр чораан. Бурунгу шагда дайынчы кижи өлүрге оо аъдын (аъттарын) болгаш дериг-херекселин кадайы-биле (кадайлары-биле) кады базырыкка орнукшудуп каар турган. Чижелээрге, Бии-Хемде Аржаан базырыынга 17 кижи сөөгү-биле 160 ажыг аът сеги чагыс черге чыткан. Аътка ынчаар чүдүп чораан. -Аътты канчаар алгап чораанын ном-дептерден туржук хаяаларда болгаш көжээлерде бижимелдерден, куйларда болгаш базырыктарда казымалдардан, Тывавысты агы-агы чылдарда сүлделеринден көрүп болур. Чылгы малды эъди эм шынарлыг. Ылагыя ишти, чалы, казызы үнелиг. Сүдү хоюг, үскүр.

Дыңнааныңар дээш четирдим!