ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТІ Қазақстан тарихы және әлеуметтік – саяси пәндер кафедрасы Орында ғ ан: Ораз қ азы қ ызы Ұ топ Қ абылда ғ ан: Абдрахманова Камшат Жаксылыковна Қ ара ғ анды 2016 жыл

Таным - қоршаған дүниені адам санасында белсенді бейнелеу процесі. Таным – субъекттің объектке тарихи диалектикалық қатынасы. Таным – шындықты бейнелеудің жоғары формасы, салыстырмалы ақиқаттан нақты ақиқатқа өту, субъекттің объектке шексіз жақындай түсуін бейнелеу. Таным теориясын философиялық тілде гносеология немесе эпистемология деп те атайды.

Адам қоршаған дүниені 2 жолмен таниды Тікелей тану, яғни дүниемен тікелей қатынаста болу Жанамалай тану, яғни материалдық және рухани мәдениет құндылықтары арқылы тану

Философия тарихында таным процесінің ұғыну барысында 3 түрлі көзқарас қалыптасты: Идеализм. Субъект(S) пен объект(O) барабар; Субъект – белсенді, объект – пассивті; Материализм. Субъект(S) пен объект(O) барабар; Субъект – пассивті, енжар, метафизикалық немесе механикалық бейнелеу, меңзеушілік; Субъект объектке тәуелді. Метафилософия. Субъект(S) пен объект(O) барабар емес, олар бір – біріне шексіз жақындайды. Субъект пен объект ұдайы диалектикалық өзара қатынаста болады.

Таным Объект Субъект

Танымның (ойлаудың) 2 формасы Сезімдік, түйсіктік таным немесе эмпирикалық деңгей Рационалдық, логикалық таным немесе теориялық деңгейде

А) Т АНЫМНЫҢ СЕЗІМДІК ФОРМАСЫ Эмпиризм(гр. тәжірибе) – сезімдік тәжірибені білімнің қайнар көзі деп біледі және бақылау мен эксперименттің нәтижелеріне сүйенеді. Идеалистік сенсуализм – түйсіктер мен сезімді шындықтың кһзі, ал олардың шығу тегі, қайнар көзі мәселесін терістейді. (Берклий, Юм, Мах) Қарапайым реализм – адамнан тыс тұрған заттарды, құбылыстарды біз қалай қабылдасақ, ол шындықта дәл солай болады, ал олар түйсіктер формасын ешқандай әсер етпейді. Джон Локктың «Tabvla rasa» - «Таза тақтасы»; «Әуел баста сезім, түйсіктерде болмаған нәрсе, ақыл – парасатта да болмайды».

С ЕЗІМДІК ТАНЫМ ФОРМАЛАРЫ : Түйсік – заттар мен құбылыстардың жеке қасиеттерін бнйнелеу;Қабылдау – сезім мүшелеріне тікелей әсер ететін сыртқы заттар мен құбылыстардың тұтас бейнесі;Елестету – бұрын қабылданған заттар мен құбылыстардың бейнесін қайта жаңғырту.

Ә) Т АНЫМНЫҢ РАЦИОНАЛДЫҚ ФОРМАСЫ. Рационализм (лат. – ақыл, парасат) – логика, ойлауды абсолюттендіру, танымның негізі ақыл, парасат деп ұғыну. (Декарт, Спиноза, Гегель).

Ұғым – заттар мен құбылыстардың елеулі белгілері мен қасиетерін бейнелейтін абстрактілі ойлау формасы. Пікір дегеніміз бір нәрсені растайтын немесе терістейтін ойлау формасы. Тұжырым деп бір немесе бірнеше пікірде жаңа пікір шығаратын ойлау формасын айтады.

Т АНЫМ ПРОЦЕСІНДЕ ДҮНИЕНІ ТАНУҒА БОЛА МА, НЕ БОЛМАЙ МА ДЕГЕН МӘСЕЛЕГЕ ЕКІ ТҮРЛІ КӨЗҚАРАС БАР : Гностицизм – дүниені тануға болады, адамның танымдық мүмкіндігін шексіз деп түсінетіндер; (Ф.Бэкон, Р.Декарт, Г.Лейбниц, Г.Гегель гносеологиялық оптимизм)

Қ АЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ГНОСЕОЛОГИЯ Көбінесе гностицизм бағытын ұстанады, мына қағидаларға сүйенеді: Диалектика заңдарына, категорияларына, принциптеріне жүгінеді; Тарихилық принципіне, яғни пайда болып қалыптасу; Танымның өз мүмкіндігіне сенімдік; Объективтілікке негізделу; Шындықты жасампаздық бейнелеудегі белсенділікке иек арту; Ақиқаттың нақтылығын тірек ету; Практика, яғна адам іс-әрекеті, қызметімен бітімдестік.

Ақиқат – грекше «алетейа» - «жасырынбаған», «айғақ» дегенді білдіреді. Ақиқат – Алла Тағала – дейді Құран Кәрім;

«Ақиқат – біздің білімдеріміздің мәңгі идеяларға сәйкес келуі» (Платон); «Ақиқат – қоршаған дүниені дұрыс бейнелейтін білім» (Аристотель); «Ақиқат – ойлаудағы ойдың өзінің априорлық синтетикалық формалары мен сәйкес келетін субъектінің қасиеті» (Кант); «Ақиқат – процесс, яғни өмір – таным – абсолюттік идея» (Гегель);

М АТЕРИАЛИСТІК ФИЛОСОФИЯ АҚИҚАТТЫҢ МЫНА ФОРМАЛАРЫН ҚАРАСТЫРАДЫ : Абсолюттік ақиқат Объективтік ақиқат Салыстырмалы ақиқат Нақты ақиқат Абсолюттік а қ и қ ат – заттар мен құ былыстар туралы толы қ, жан – жа қ ты қ амтыл ғ ан, жеткілікті білім; Объективтік а қ и қ ат – мазм ұ ны субъектке т ә уелсіз, б ү кіл адамзат қ а да т ә уелсіз білім;

Салыстырмалы а қ и қ ат – объективтік а қ и қ атты ң к ө ріну формасы.Ол шынды қ ты негізінен д ұ рыс, біра қ толы қ емес м ө лшерде, тек белгілі бір де ң гейде бейнелейді. Ә рбір салыстырмалы а қ и қ ат объективті бол ғ анды қ тан, онда ішінара абсолюттік а қ и қ ат кездеседі. Абсолюттік а қ и қ ат салыстырмалы а қ и қ атты ң жиынты ғ ынан т ұ рады ж ә не керісінше. Білімні ң а қ и қ аттылы ғ ыны ң шегін алдын – ала аны қ тау ғ а болмайды, ол жа ғ дай ө згерген сайын ө згеріп т ұ рады. На қ ты а қ и қ ат. А қ и қ атты ң на қ тылы ғ ы. Абстрактілі, тияна қ сыз а қ и қ ат жо қ, а қ и қ ат ә р қ ашан на қ ты. А қ и қ атты ң ө зі біреу – ол бір уа қ ытта, бір мезетте – ә рі объективті, ә рі салыстырмалы, ә рі абсолютті ж ә не ә рі на қ ты.

Гегель: «Ақиқатты зерттеудің өзі ақиқатты болу керек, ақиқи зерттеу дегеніміз кемелденген, дамыған ақиқат» Маркс: «Адам ө з ойлауыны ң а қ и қ атты ғ ын, я ғ ни шынды ғ ы мен п ә рменділігін, б ұ л д ү ниелік екендігін практикада д ә лелдеуі тиіс»

Танымда танымның негізгі формасы мен ақиқаттың критерийі практика болып табылады. Практика – адамдардың қоршаған дүние мен өзін өзгертудегі нақты іс – әрекеті, қызметі. Практиканың негізгі түрлері: Материалдық өндіріс; Басқару қызметі; Ғылыми эксперимент. Практика функциялары: Ақиқат критерийі; Таным негізі; Таным мақсаты; Таным нәтижесі.

Б ІЛІМНІҢ ЕРЕКШЕЛІК ФОРМАЛАРЫ : Девиантты қ білім (лат., deviation-ауыт қ у) дегеніміз «берілген ж ә не т ұ ра қ ты норма, стандарттан ауыт қ итын» танымды қ қ ызметті білдіреді Экзотеризм (грек., экзотериус- сырт қ ы), я ғ ни б ә ріне ай қ ын, ашы қ т ү сінікті білім. Анормалдық білім- берілген тарихи кезеңдері ғылымдағы жалпыға ортақ делінеді, нормаларға сәйкес келмейтін білім (Н.Бордың қосымшалық толықтауыш принципі түралы идеялары). Эзотеризм (грек., эзотериус- ішкі), яғни шектелген, аз топқа белгілі білім.

Әдеттегі білім (лат., boэs seэs- дұрыс ойлау)- бұл білімге ырым, дәстүр, нақыл сөздер, жеке тәжірибе, рецептер кіреді. Бұл білім ақиқатты белгілеуі мүмкін, бірақ оны жүйесіз және дәлелсіз жасайды. Халықтық ғылым- бұл жеке топтар және субъектілер: емшілер, балгерлер, тәуіптер, экстрасенстер, ал одан бұрын бақсылар, шамандар, абыздар, ру басшыларының және т.б. білімі. Айқын білім- артикуляцияланған(жасалымдық), яғни ұғымдарда, пікірлерде, теорияларда және т.б. рационалды ойлау формаларында белгіленетін білім; Айқын емес-(имплицитті), яғни тұспалдау, жасырын, адам тәжірибесі қатынасына толық рефлексияға ұшырамауын білдіретін білім.

Т АНЫМНЫҢ ЕРЕКШЕЛІК ФОРМАЛАРЫ : мифология; өнер; діни таным; ойын танымы, ойындық таным-математикада, экономикада, кибернетикада қолданылады. Методологиялық көзқарас жағынан алғанда ойын дегеніміз ең алдымен баршылық шынайы тіршіліктің немесе потенциалды жүзеге асатын гипотезалар, теориялар, қатыныстар жүйесі, іс- әрекет ережелерінің (нормаларының) имитациясы. Ойын танымы ұғымын голландия тарихшысы мен мәдениет теоретигі Иохан Хейзинга( ) «Homo ludens»( «Ойнаушы адам») (1938) деген еңбегінде қарастырды.Ойын дегеніміз «трансценденция тілі», сол дүниеде адами іс-әрекет, қылық еркіндігі толық ашылады.Өнер арқылы құбылатын ойын- бұл фәнилік пен бақилық, адам мен Құдай, жердегі мен көктегінің айтысы кеңістігі.

П АЙДАЛАНЫЛ Ғ АН Ә ДЕБИЕТТЕР : Қазақбаева Ж.Р. Философия негіздері: оқу-әдістемелік құралы / Ж. Р. Қазақбаева. - Қарағанды: АҚНАР, б. Алтаев Ж.А. Философия және мәдениеттану: оқу құралы - 3-ші бас.,толықт. - Алматы: Эверо, б. Алтаев Ж.А. Ғылым тарихы мен философиясы: оқулық / Ж. А. Алтаев, Т. Х. Ғабитов. - [б. м.]: Алматы, б. Ермеков Қ. Ғылымның тарихы мен философиясы / Қ. Ермеков. - Алматы : Эверо, б. Хасанов М.Ш. Философия: оқулық / М. Ш. Хасанов, В. Ф. Петрова, Б. А. Джаамбаева. - Алматы: Эверо, б.