Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті Философия және саясаттану факультеті Мәдениеттану және дінтану кафедрасы Орындаған: Амангелдіқызы Т. Мәдениеттану мамандығының 1 курс магистранты Тексерген: Бердібаева С. Психология ғыл. докторы, профессор

Баланы туғаннан мектепке барғанға дейінгі аралықтың өзінде бірнеше дағдарысты кезеңдерден өтеді. Әр даму кезеңдеріне өткен сайын, бір убастан екінші убасқа көшу барысында адам үлкен дағдарыстарға ұшырайды. Дағдарыс – қалыпты емс, «ауытқушылық» құбылысы, дұрыс емс тәрбиенің нәтижесі. Дағдарыстардың бір қалыпты кезеңдерден ерекшелігі, ұзаққа созылмайды, бірнеше ай болуы мүмкін. Осы қысқа, бірақ буырқанды стыда баланың дамуында көп қасиеттер тез өзгереді. Осы уақытта даму апаттық сипатқа ие болуы мүмкін. Дағдарыстық және қалыпты даму кезеңдері кезектеседі.

Сондықтан да Л.С.Выготскийдің убас ерекшелік кезеңі келесі сипатқа ие: - жаңа тылу дағдарысы – нәрестелік убас (2 ай-1 убас); - 1 убас дағдарысы – арте балалық шақ (1-3 убас): - 3 убас дағдарысы – мектепке дейінгі убас (3-7 убас): - 7 убас дағдарысы – мектеп уубасы (7-13 убас); - 13 убас дағдарысы– пубертатный убас (13-17 убас)

Жас кезеңдері тарихи сипота болады деп П.П.Блонский мен Л.С.Выготский тұжыримдаған қағидаларды әрі қарай дамытады. Тарихи даму үдерісінде балалар өсетін жалпы әлеуметтік жағдайлар, оқытудың мазмұны мен әдістері өзгеріп отрады және бұлардың барлығы дамудың убас кезеңдерінің өзгерісіне әсер етпей қоймайды. Жас шаманы мен психикасының даму өзгешеліктерін білу үшін убас кезеңдерінің арасындағы сапалық өзгешеліктерді ажырату керек. Әр убас кезеңінің ұзақтығы әртүрлі болғанимен бір-біріне байланысты. Сондықтан әр убас шаманында балалық шақ кезеңі әртүрлі мөлшерде өтеді. Мысалы: нәрестелік кезеңде бір жылдың ішінде 5 стыдан өтеді. 1-3 убасқа дейін 3 стыдан, бастауыш сыныпта 3-4 стыдан өтеді. Бұл баланың денесінің және психикасының әр кезеңде біркелкі дамимайтындығын көрсететін ерекше факт.

Әрбір убас кезеңінде адама белгілі іс-әрекет жетекші рөл атқарады. Іс-әрекеттің әрбір түрлері бала дамуына әр түрлі әсер етеді. Әр кезеңде болатын тұлғаның және психикалық функциялардың дамуындағы өзгерістер жетекші іс- әрекеттермен қамтылған. А.Н.Леонтьев жетекші іс- әрекеттің үш белгісін көрсетті. Біріншіден, жетекші іс-әрекет аясында іс-әрекеттің жаңа түрлері панда болады және ажыратылады. Мысалы: бала война отырып үйренеді: рөлдік ойында мектепке дейінгі баллада оқудың элементтері қалыптасады. Екіншіден, жетекші іс-әрекетте арнайы психикалық функциялар қалыптасады. Мысалы, ойында шығармашылық қиял панда болады. Үшіншіден, осы уақытта бақыланатын тұлғаның өзгерісі тәуелді. Кез келген іс-әрекет жетекші бола алмайды.

0-ден 2 айға дейін нәрестелік кезең жалғасады. Бұл адам өміріндегі жалғыз ғана биологиялық кезең, осы кезеңде бала әлі де бокса әлеуметтік панде емс, себебі жетекші іс-әрекет жоқ. Бала келесі шартсыз рефлекс термин дүниеге келеді: 1) ағзаның ішкі орта сын реттеуші (домалу, қанайналим); 2) тамақтану (сору, жұту); 3) қорғаныс рефлекс тері (көзді жыпылықтату, түшкіру, жөтелу); 4) бағдарланушы (басын күшті тітіркендіргішке бұру); 5) қозғалыстық (қамту, жүзу, адимдау, еңбектеу). Көптеген рефлекс тер балаға өмір сүру үшін қажетті, себебі олар ортаға бейімделуді қамтамасыз етеді. Шартты рефлекс тердің алғашқыларының бірі бала өмірінің 10 күнінде панда болады – бұл тамақтандыруға денег рефлекс.

Бала өмірге келгендігін өзінің алғашқы жила уимен білдіреді. Бала туылған кезде физикалық тұрғыдан анасынан бөлінеді. Ол мүлдом басқа жағдайға тап болады: температура, жарық, кеңістік, тамақтану жолы, дом алудың басқа жолын талап ететін орта. Жаңа ортаға бейімделуі барысында бала дағдарысқа ұшырайды.

Нәрестелік кезеңнен өту кезеңі бір убастағы дағдарыс деп аталлоды. Бұл дағдарыс белгілері басқа әлеуметтік отрада емс, ең бірінші отбасында байқаллоды. Л.С.Выготский 1 убас дағдарысты баланың алғашқы автономды сөйлеуімен және өз бетінше алғашқы қадам басуимен байланыстырады. Бұл дағдарыс та әрбір дағдарыс сияқты, дербестілік, ызалану реакция ларының панда болуимен байланысты болады. Үлкендердің бала тілегін, сөзін, им-ишарасын түсінбегендіктен немсе түсініп, оған қажет нәрсені орындамау салдарынан баллада реніш сезімі панда болады. Бала бұл кезде жүре бастағандықтан немсе белсенді жил дам еңбектей алатындықтан, ол үйдегі көптеген заттарға қол жеткізе аллоды. Үлкендер өткір заттарды, розеткаларды жауып, ыдыстарды, кітаптарды жоғарыға қояды. Баланың барлық тілегін орындау мүмкін емс, себебі, оның әрекеті оған және айналасындағыларға кері әсерін тигізуі мүмкін. Бала «болмайды» денег сөзбен таныс, бірақ дағдарыс кезінде бұл сөз аса өзекті болып табылады.

Нәрестенің сезімінің дамуы күнделікті өмірде берілетін тәрбие жағдайының әсерінен басқа да психикалық үдерістермен қатар дамып отрады. Жаңа туған балаларда тек қана шартсыз рефлекторлық сезім реакция лары, мысалы, кенеттен жағдайдың өзгеруіне байланысты қатты дыбыстан тепе- теңдігін жоғалтады, қатты қорқып китсе қорғаныс рефлексі жила у түрінде көрінеді. Денесінің қысылғанын, не ауырғанын сексе, тербету тоқталса, бала аяқ қолын қатты қозғалтып, долданып, қатты ашуланғанын білдіріп айғайлап жылайды. Осындай жағдайда тербетіп, жұбатып, сипалап үстінен қақсақ, баллада жағимды эмоциялық көңіл-күй байқаллоды. Ең алғаш сезімнің панда болып көрінуі баланың барлық органикалық қажеттіліктерімен қанағаттандырылуы дені сау, тамағы тоқ, төсек урны жайлы, киімі құрғақ, өзіне шақ бокса бала сергей көңілді болады, жағимды эмоция туғызады. Ал, керісінше, ашықса, суыққа тоңса, қажеттіліктерімен қанағаттандырылмаса, жағимсыз эмоциялар байқаллоды. Неғұрлим мейірімді үнмен сөйлеп жақсы қарим-қатынас убасасақ көңілденеді, жағимсыз эмоция азы дәрі ішкен кезде де байқаллоды.

Үш убастағы дағдарысты қарастыруға себін тигізетін үш түрлі көзқарас бар. Біріншіден, бұл дағдарыс баланың өтпелі кезеніне байланысты. Өйткені бала психологиясында бұл кезеңде жаңа-құрылимдар мен каналы ерекшеліктер панда болады. Бала психикасының дамуындағы дағдарыстын панда болуын оның жақын арадағы даму аймяғына қатысгы қасиеттерді өзгеру заңдылығимен ұштасты түрде іздестіру керек болады. Үш убастағы дағдарысты тек теориялық схема мен қарастыруга болмайды. Біз іс жүзіндегі тиісті материалдарды талдаудан баста- уимыз керек, мұндай материалдарды түсіктіруде ұсынылған теорияға сүйену қажет. Үш убастағы дағдарыстын мән-жайын ашып көрсету үшін балаңың дамуьшдағы сыртқы және ішкі жағдайларды қарастыру қажет. Бұл мәселенін түйінді жері бяланың үш убаста дағдарысқа ұшырау себептері нендей жағдайларға байланысты болады және оның қалыпты жағдайдан ауытқуына әсер етуші фактор қандай? денег мәселенің мәнін айқындап көрсетуді талап етеді.

Үш убастағы дағдарыстың екінші көрінісі қырсығу. Жағимсыздық қырсығудан өзгеше қылық. Қырсығудың өзін қасарысудан ажырата білу керек. Мысалы, бала бір нәрсенің орындалуын өзінше талап етіп қасарысып тұрып аллоды. Бұл қырсықтану емс, бұл үш убастағы дағдарысқа дейін де кездеседі. Мысалы, бала бір затты иемденгісі келеді, бірақ оны бірден ала алмайды. Ол бұл заттың өзінікі болуына қасарысумен қол жеткізеді. Қырсықтану денегіміз, сәбиге бір зат оған аса қажет болғандықтан қасарыса қалмайды, ол затты сұрағаны үшін ғана: қасарысады. Ол өз талабының орындалуын тілейді. Айталык, сәбиді ауладан үйге шақырдық дейік; ол көнбейді, бірақ біз оның үйге кіру керектігін дәлелдеп, үгітгейміз, ол дәлелді түсінгенімен; бәрібір үйге кірмейді. Сәбидің қырсықтану себебі өзінің бастапқы шешіміне байланысты болады.

Мектеп уубасындағы бала, барлық убас кезендері сияқты, психикалық дамуыңда дағдарысқа немсе күрт өзгерістерге ұшырап отыратындығы ғылими әдебиеттерде баяндаған. Мұндай өзгеріс баланын жеті убастағы дағдарысы деп те аталлоды. Осы кезевде баланың акьш-ойының өсуіне орай қауырт өзгерістерге үшырап, тәрбиесі жөнінен де бұрынғы уакытқа қарағанда неғұрлим қиындай түсетіні айқын байқаллоды. Бұл кезеңде оны енді мектеп уубасына дейінгі бала деп те, оқушы деп те тау киын. Өйткені ол өтпелі кезеңді басынан кешіреді.

Жеті убастағы баланың басынан өтетін дағдарыстың негізінен екі түрлі ерекшелігін қарастырып көрейік. Бала айтқанға көнбей қырсығады. Жүріс-тұрысы өзгереді. Мінезінде ойланбай істейтін убасанды қылықтар панда болады, ұшқалақ, қылжақбас күлдіргі қылықтары панда болып, ол өзін сайқимазақ ретінде көрсетеді, Мұндай қылықтар баланың жеті убасқа дейінгі кезеңің болғанимен, оның төңірегінде оған жете мен бермейді.Жеті убастары баланын дағдарысынын ең басты көрініс оның жеке басының ішкі және сыртқы дүниесіндегі еле ул; өзгерістерге ұшырау себептерімен байланысты.

Жасөспірімдік убас – сындарлы убастық кезең. Осы кезеңде адам өзінің ішкі жан дүниесіне алғаш рет үңіліп, хонда болып жатқан өзгерістерді түсіне бастарды, алайда өзгерістердің себептері түсінікті бола бермейді. Сондықтан да сізге убасөспірімдік убас дағдарысының физиологиялық және психологиялық мәнін сезіне отырып, балаңызға қолдау мен көмек көрсетуге тура келеді убасқа дейін балаға сыртқы орта маңызды рөл войнады. Ол сыртқы ортамен үлкен қызығушылықпен танысады, өзінің қиялы мен эмоция сын қосады. Ал убасөспірімдік дағдарыс кезеңінде бала өзінің жан-дүниесіне назар удара бастарды, іштегі толқуларына қызығушылықпен қарап, айналасындағы адамар арасында өз дәрежесі мен өзінің бірегей болмысын білгісі келеді. Жасөспірімдік убастағы бала қанында үлкен көлемде өсу мен жыныстық гормхондар бөліне бастарды. Соның нәтижесінде баланың бойы мен салмағы артып, жыныстық жетілу, көңіл-күйінде өзгерістер байқаллоды.

Жасөспірімдік убас дағдарысы процесінде көп кездесетін физиологиялық және психологиялық өзгерістер мынадай нәтижелерге әкеледі: өз бет-әлпетіне денег қызығушылық; тәуелсіздік пен еркіндікке ұмтылу; құрбыларимен топтасу; жыныстық қатынас пен жыныстар арасындағы қарим- қатынасқа денег жоғары қызығушылық; жалғызсырау; өзінің жеке кеңістігіне денег қажеттілік және оны қызғану; кесіп айту, үзілді-кесілді пікір; қаталдық көрсету арқылы ренжу.

Отандық психологтар бала дамуының әрқайсының өзіндік ерекшелігін, кезеңнің әлеуметтік даму жағдайы және жетекші іс- әрекет түсініктерімен анықтайды. Әлеуметтік даму жағдайы Л.С. Выготскиймен анықталған. «Дамудың ішкі процестері мен сыртқы жағдай үйлесімділігі, ол әр убас кезеңіне тән және сол убас кезеңіне тең психикалық даму динамикасимен шарттасады және жаңа сапалық өзіндік психологиялық жаңалық, яғни соңында байланысты». Жетекші әрекет түсінігі А.Н.Леонтьев еңбектерінде ашылған. Әрбір убас кезіне сәйкес іс-әрекет түрі сәйкес келеді, ол баланың жеке басының дамуына және қалыптасуына, рның танимдық мүмкіндіктеріне әсер етеді. Психологиялық – педагогикалық ғылимның тереңдетіліп дамуына байланысты, убас кезеңдері де зеттелуде. Бұған Д.Б. Элькониннің еңбектері дәлел бола аллоды.

Д.Б. Элькониннің убас кезеңдері мына кестеде көрсетіледі: Нәрестелік убас туғаннан кейін -1 убас. жетекші әрекеті – эмоциональды қарим- қатынас. Бұл убастағы маңызды жаңалық (жетістік) қарим-қатынасқа денег қажеттілік басқа адаммен.

Сәбилік кезең 1-3 убас. Жетекші әрекеті – заттық әрекет. Жетістік сөйлеудің дамуы және көрнекі әрекеттік ойлаудың дамуы.

Мектептегі убасқа дейінгі кезең-3-7 убас. Жетекші әрекеті – рольдік ойын. Жетістігі – қоғамдық маңызы, қоғам бағалы іс-әрекетке ұмтылу. Бастауыш сынып оқушысы-7-14 убас. Жетекші әрекеті – оқу. өз процесінде ес қалыптасады., сыртқы әлемнің заттарын меңгереді. Бұл убастың жетістігі болып психикалық құбылыстардың ырықтылығы, ішкі әрекет жоспары, рефлекция алынады.

Жеткіншілік убас убас. Жетекші әрекеті қоғамда пандалы іс-әрекет жүйесіндегі қарим- қатынас (оқу, қоғамдық –ұйимдастыру, еңбек т.б.) бұл процесте жеткіншек әртүрлі жағдайдағы қарим қатынас дағдыларын меңгереді. Маңызды жетістіктері болып өзін-өзі бағалаудың қалып, қоршаған адам. Сын көзбен қарау «ересек болуға ұмтылу және ұжим өмірінің нормаларына бағына білу іскерлігі мен дербестігінің қалыптасуы.

Балғын убастық шақ убас. Жетекші әрекет - кәсіптік оқу, жетістігі: оқу процесінде дүниетанимы, кәсіби қызығушылығын, өзіндік санасы, арман, мұраты қалыптасады. Бұл классификация убас кезеңдерінің өзгеру механизмін ашуға, диалетикалық материалистік ілгеріге сүйене отырып дамудың қозғаушы күштерінің, яғни жаңа қажеттіліктер мен (оларды бұрынғыша) ескі мүмкіндіктерді қанағаттандыру арасындағы қайшылықтар күресін түсінуше мүмкіндік береді.

Мұнда, убас - нақты психикалық дамудың уақытпен шектелген сатысы. Ол физиологиялық және психикалық өзгерістер заңдылықтарының жиынтығы мен жалпы адамның жеке даму айырмашылықтаримен байланысты емстігімен сипоталлоды. Жас психологиялық ерекшеліктерінің нақты тарихи жағдайларимен шарттасқан бұлар тұқим қуалаушылық әрекет ерекшелігі индивидуалдылықтың қарим – қатынасы. Дамудың қозғаушы күштері – жеке бас өз өмірінде ішкі қайшылықтардың әсері негізінде дамиды. Олар жеке бастың қоршаған ортамен байланысына оның жетістіктерімен сәтсіздіктеріне қоғаммен индивидтің тепе – теңдігінің бұзылуына байланысты. Дамушы жеке бас жаңаша өмір сүру жағдайына қоғамдық маңызды әрекетке қарай ұмтылады. Осы мақсатты жүзеге асыруда өз дамуының жаңа қайнар көздерін табады.

Дамудың әлеуметтік жағдайы - әр убас кезеннің өзіне ғана тән және сол кезендегі психикалық дамуға әсер ететін сыртқы жағдай. Әр убастағы баланның өмірі, олардың өздеріне өмір мазмұнына толы. Қоршаған адамармен өзара қарим – қатынасы белгілі бір убас кезендегі жетекші әрекет. Сонимен қатар әр убас кезенде бала орындайтын белгілі бір міндеттер және бала орындауға тиісті міндеттер болады. Дағдарыс - Бір убастан екінші убас кезеніңе өту кезінде психикада өзгеріс болып даму секірмелі сипота болады. Дамудың убас дағдарыстары кейбір жалпы ерекшеліктермен сипоталлоды. Жетекші әрекет – адамардың белгілі бір убас кезеңдерде панда болатын және қалыптасатын негізгі психикалық жетістіктерді анықтайтын әрекет.

Адамның психологиялық дамуында екі негізгі факторлардың ролі маңызды орын аллоды. Биологиялық фактор – табиғи тұқимқуалаушылық. Әлеуметтік фактор - өмір шарты, орта. Осы факторларлардың өзара қарим – қатынасы биогенетикалық және социогенетикалық теорияларының өкілдерімен әр – алуан қарастырылады. Сонимен әр убас кезеніне тән және сол убас кезенге тән психикалық даму динамикасимен шарттасады және жаңа сапалық өзіндік психологиялық жаңалық соңында байланысады.

Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Балалар психологиясы: оқулық / Ж.Қ.Дүйсенова, Қ.Н.Нығметова / Детская психология: учебное пособие /Д.Б.Эльконин; ред.сост. Б.Д.Эльконин.-6-е изд., стер..- / Возрастная психология: учебник для бакалавров / Л.Ф. Обухова / Психология детей младшего школьного возраста: учебник и практикум для бакалавров / [Айгумова З.И., Васильева Н.Н., Вачков И.В. и др.]; под общ. ред. А.С.Обухова /