Xüsusi istedadlı şagirdlər liseyi-V sinif Şirvan ş.S.Hüseynov adına 1 li tam orta məktəb-xüsusi istedadlı şagirdlər liseyi Hazırladı: filoloq,ali kateqoriyalı baş müəllim ƏLİYEV Rəfail Şıxəli oğlu

II bölmə: MƏNTİQİN ANLAYIŞLARI VƏ DİLİ Mövzular: Mövzular: Məntiqi anlayış və tərif. Məntiqi anlayış və tərif. Anlayışların verilməsinin bəzi vasitələri. Anlayışların verilməsinin bəzi vasitələri. Məntiqi mülahizələr,doğru və yanlış hökmlər. Məntiqi mülahizələr,doğru və yanlış hökmlər. Eynigüclü mülahizələr. Eynigüclü mülahizələr.

Mövzu:1 MƏNTİQİ ANLAYIŞ VƏ TƏRİF Suallar: Suallar: Anlayış(məfhum) nədir ? Anlayış(məfhum) nədir ? Əlamət və xüsusiyyət nədir ? Əlamət və xüsusiyyət nədir ? Mühüm və fərqləndirici əlamət nədir? Mühüm və fərqləndirici əlamət nədir? Anlayışın ifadə formaları hansılardır? Anlayışın ifadə formaları hansılardır? Tərif nədir ? Tərif nədir ?

Anlayış (məfhum) nədir? DÜZGÜN TƏFƏKKÜRÜN FORMALARI ANLAYIŞ (MƏFHUM) MÜLAHİZƏ (HÖKM) MƏNTİQİ NƏTİCƏ (ƏQLİ NƏTİCƏ)

ANLAYIŞ-düzgün təfəkkürün formalarından biridir. Anlayış-predmetin ümumi,mühüm və fərqləndirici əlamətlərini ifadə edən fikir- təfəkkür formasıdır. Anlayış-predmetin ümumi,mühüm və fərqləndirici əlamətlərini ifadə edən fikir- təfəkkür formasıdır. Ələmət-əşyaları bir-birinə bənzədən və ya ayıran xüsusiyyətlərdir. Ələmət-əşyaları bir-birinə bənzədən və ya ayıran xüsusiyyətlərdir. Xüsusiyyət-predmetin fərdi, daimi göstəri cisidir. Xüsusiyyət-predmetin fərdi, daimi göstəri cisidir.

ƏLAMƏTİN NÖVLƏRİ ƏLAMƏTİN NÖVLƏRİ ƏLAMƏTLƏR mühüm Qeyri-mühüm

MÜHÜM ƏLAMƏT-predmetin elə fərqləndirici əlamətidir ki, bu əlaməti itirdikdə bu predmet əvvəlki mahiyyətini itirərək digər predmetə çevrilir. MÜHÜM ƏLAMƏT-predmetin elə fərqləndirici əlamətidir ki, bu əlaməti itirdikdə bu predmet əvvəlki mahiyyətini itirərək digər predmetə çevrilir. Məsələn: kvadratı səciyyələndirən üç mü- hüməlamət var; dördbucaqlılıq,düzbucaqlılıq,bərabərtərəflilik.Əgər həndəsi fiqurda bu əlamətlərdən biri olmazsa, onu kvadrat adlandırmaq olmaz. Məsələn: kvadratı səciyyələndirən üç mü- hüməlamət var; dördbucaqlılıq,düzbucaqlılıq,bərabərtərəflilik.Əgər həndəsi fiqurda bu əlamətlərdən biri olmazsa, onu kvadrat adlandırmaq olmaz. QEYRİ-MÜHÜM ƏLAMƏT- predmeti səciyyələn- dirməyən, onun mahiyyətini dəyişməyən əlamətdir. QEYRİ-MÜHÜM ƏLAMƏT- predmeti səciyyələn- dirməyən, onun mahiyyətini dəyişməyən əlamətdir. Məsələn: insanın gözünün,dərisinin rəngi, yaşı onu unsan kimi səciyyələndirməyə mane olmur. Məsələn: insanın gözünün,dərisinin rəngi, yaşı onu unsan kimi səciyyələndirməyə mane olmur.

ANLAYIŞIN İFADƏ FORMALARI söz birləşməsi

ANLAYIŞIN TƏRİFİ Hər bir anlayış bir-biri ilə əlaqəli iki mühüm cəhətə malikdir; məzmun və həcm. Hər bir anlayış bir-biri ilə əlaqəli iki mühüm cəhətə malikdir; məzmun və həcm. Məzmun anlayışın mahiyyətini ifadə edir və ona verilən təriflə ortaya çıxır. Məzmun anlayışın mahiyyətini ifadə edir və ona verilən təriflə ortaya çıxır. TƏRİF-anlayışın məzmununu açan intel- lektual-nitqi əməliyyatdır. TƏRİF-anlayışın məzmununu açan intel- lektual-nitqi əməliyyatdır.

TƏRİFİN QAYDALARI Tərif mütənasib olmalıdır. Tərif mütənasib olmalıdır. Tərif dəqiq və aydın olmalıdır. Tərif dəqiq və aydın olmalıdır. Tərif inkari olmamalıdır. Tərif inkari olmamalıdır. Tərif dövredici olmamalıdır. Tərif dövredici olmamalıdır.

Mövzu: 2 ANLAYIŞLARIN VERİLMƏSİNİN BƏZİ VASİTƏLƏRİ TƏRİFİ ƏVƏZ EDƏN ÜSULLAR Göstərmə Təsvir Fərqləndirmə Müqayisə Səciyyələndirmə (xarakteristika)

GÖSTƏRIŞ-predmetlə bilavasitə tanışlıqdır. GÖSTƏRIŞ-predmetlə bilavasitə tanışlıqdır. TƏSVİR-predmetin zahiri əlamətlərinin sözlə ifadəsidir. TƏSVİR-predmetin zahiri əlamətlərinin sözlə ifadəsidir. SƏCİYYƏLƏNDİRMƏ-məfhumun müstəsna xüsusiyyətlərininsadalanmasıdır. SƏCİYYƏLƏNDİRMƏ-məfhumun müstəsna xüsusiyyətlərininsadalanmasıdır. MÜQAYİSƏ-yeni anlayışı tanış olan digər anlayışın xüsusiyyətləri ilə izah etmək. MÜQAYİSƏ-yeni anlayışı tanış olan digər anlayışın xüsusiyyətləri ilə izah etmək. FƏRQLƏNDİRMƏ-tanış olmayan anlayışıtanış olan digər anlayışla fərqləndirməklə şərh etmək. FƏRQLƏNDİRMƏ-tanış olmayan anlayışıtanış olan digər anlayışla fərqləndirməklə şərh etmək.

TƏRİFİN NÖVLƏRİ Aydın olan Aydın olmayan Real tərif Nominal tərif Genetik tərif Kontekstual tərif Aksiomatik tərif Induktiv tərif

Mövzu: 3 MƏNTİQİ MÜLAHİZƏLƏR,DOĞRU VƏ YANLIŞ HÖKMLƏR Suallar: 1.Mülahizə(hökm) nədir? 2.Keyfiyyətinə görə hökmlərin hansı növlərə bölünür? 3.Hökmlərin kəmiyyətə görə hansı növləri var? 4.Hökmlərin strukturuna nələr daxildir? 5.Hökmlərin quruluşca neçə növü var 6.Hökmün terminləri nədir? 7.Doğru və yanlış hökm nədir?

Mülahizə(hökm)-. Mülahizə(hökm)- gerçəkliyin predmetləri,yaxud onlar arasındakı əlaqə və münasibətlər haqqında informasiyanı iqrar və ya inkar edən təfəkkür formasıdır. HÖKMLƏRİN NÖVLƏRİ Keyfiyyətə görə Kəmiyyətə görə xüsusi ümumi iqrari inkari

HÖKMÜN STRUKTURU HÖKMÜN TƏRKİB HİSSƏLƏRİ SUBYEKT(S) PREDİKAT(P) Məntiqi bağlayıcı Kvantor sözlər

HÖKMÜN TƏRKİBİ SUBYEKT-hökmün predmetini ifadə edən anlayış. SUBYEKT-hökmün predmetini ifadə edən anlayış. PREDİKAT-predmetin əlamətı,xassəsi və s. ifadə edən anlayış. PREDİKAT-predmetin əlamətı,xassəsi və s. ifadə edən anlayış. BAĞLAYICI-subyekt ilə predikat arasında əlaqə və münasibətləri iqrar və ya inkar edən sonluqlar. BAĞLAYICI-subyekt ilə predikat arasında əlaqə və münasibətləri iqrar və ya inkar edən sonluqlar. KVANTOR SÖZLƏR-subyekti və ya onun hissəsini ifadə edir.(bütün,hər bir,bəzi,bir çox və s.) KVANTOR SÖZLƏR-subyekti və ya onun hissəsini ifadə edir.(bütün,hər bir,bəzi,bir çox və s.)

Subyekt və predikat hökmün terminləri adlanır. Subyekt və predikat hökmün terminləri adlanır. Sadə hökmlər terminlərdən(S və P) ibarət olur. Sadə hökmlər terminlərdən(S və P) ibarət olur. Mürəkkəb hökmlər isə sadə hökmlərdən ibarət olur. Mürəkkəb hökmlər isə sadə hökmlərdən ibarət olur. HÖKMÜN QURULUŞCA NÖVLƏRİ Sadə hökmlər Mürəkkəb hökmlər

GERÇƏKLİYƏ MÜNASİBƏTİNƏ GÖRƏ HÖKMLƏRİN NÖVLƏRİ *DOĞRU HÖKMLƏR-gerçəkliyi olduğu kimi əks etdirən hökmlər. **YANLIŞ HÖKMLƏR-gerçəkliyi təhrif edən hökmlər.

Mövzu: 4 EYNİGÜCLÜ MÜLAHİZƏLƏR Suallar: Suallar: 1.Eynigüclülük nədir? 1.Eynigüclülük nədir? 2.Eynigüclü mülahizə nədir? 2.Eynigüclü mülahizə nədir? 3.Eynigüclülüyün simvolu hansı işarə ilə göstərillir? 3.Eynigüclülüyün simvolu hansı işarə ilə göstərillir? Biri doğru, biri yanlış olan hökmlər eynigüclü ola bilərmi? Biri doğru, biri yanlış olan hökmlər eynigüclü ola bilərmi?

Eynigüclülük-ekvivalentlik,eynimənalılıq, eyniyyət deməkdir. Eynigüclülük-ekvivalentlik,eynimənalılıq, eyniyyət deməkdir. Eynigüclü mülahizələr müxtəlif formada ifadə olunmuş eynimənalı hökmlərdir. Eynigüclü mülahizələr müxtəlif formada ifadə olunmuş eynimənalı hökmlərdir. Eynigüclü mülahizələr həm riyazi dildə, həm də təbii dildə ifadə oluna bilər. Eynigüclü mülahizələr həm riyazi dildə, həm də təbii dildə ifadə oluna bilər. Məsələn: Məsələn: a)8 8 a)8 8 b)Mən səndən böyüyəm və ya b)Mən səndən böyüyəm və ya Sən məndən kiçiksən Sən məndən kiçiksən

Riyazi işarələrdə eyniliyin işarəsi belədir: Riyazi işarələrdə eyniliyin işarəsi belədir: Bu işarənin sol və sağındakı ox işarələri götürüldükdə = işarəsi alınır ki, bu da iki ədədi ifadənin ədədi qiymətinin bərabər- liyini göstərir.Məsələn:82+2=28-10=18 Bu işarənin sol və sağındakı ox işarələri götürüldükdə = işarəsi alınır ki, bu da iki ədədi ifadənin ədədi qiymətinin bərabər- liyini göstərir.Məsələn:82+2=28-10=18 Eyniyyət təşkil edən mülahizələrin hamısı eyni zamanda ya doğru, ya da yanlışdır. Ona görə də biri doğru, biri yalan mülahizə- lər eynigüclü ola bilməz.Məsələn:Bütün alimlər biliklidir. Bütün biliklilər alimdir. Eyniyyət təşkil edən mülahizələrin hamısı eyni zamanda ya doğru, ya da yanlışdır. Ona görə də biri doğru, biri yalan mülahizə- lər eynigüclü ola bilməz.Məsələn:Bütün alimlər biliklidir. Bütün biliklilər alimdir.

DİQQƏTİNİZƏ GÖRƏ SAĞ OLUN ! Təqdim olunmuş təlim resursu xüsusi istedadlı şagirdlər liseyinin MƏNTİQ proqramı əsasında hazırlanmışdır. Təqdim olunmuş təlim resursu xüsusi istedadlı şagirdlər liseyinin MƏNTİQ proqramı əsasında hazırlanmışdır. MƏNTİQ xüsusi kursu üzrə Azərbaycan dilində otra məktəblər üçün dərslik olmadığını nəzərə alaraq bu resurları hazırlamağı qərara aldıq. MƏNTİQ xüsusi kursu üzrə Azərbaycan dilində otra məktəblər üçün dərslik olmadığını nəzərə alaraq bu resurları hazırlamağı qərara aldıq. Müəllif:Rəfail Əliyev Müəllif:Rəfail Əliyev