ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ХАЛҚ ТАЪЛИМИ ВАЗИРЛИГИ МУҚИМИЙ НОМИДАГИ ҚЎҚОН ДАВЛАТ П ЕДАГОГИКА ИНСТИТУТИ ФИЗИКА-МАТЕМАТИКА ФАКУЛТЕТИ ФИЗИКА АСТРАНОМИЯ ЙЎНАЛИШИ 3 Б ГУРУХ ТАЛАБАСИ Йигиталиева Мохидилнинг УМУМИЙ ФИЗИКА фанидан Кўндаланг ғалаэнланижларнинг таранг шнур татарқалиж тезлиги мавзусида тайёрлаган КУРС ИШИ Илмий рахбар: М. Тохирова Қ ў қ он – 2016

Мавзу: Кўндаланг ғ алаэнланижларнинг таранг шнур татар қ алиж тезлиги. Режа: I. Кириж II. Асосий қ сим Кўндаланг ғ алаэнланижларнинг таранг шнур татар қ алиж тезлиги 2.2. Товушнинг сую қ ликларда ва газ лорда тар қ алиж тезлиги III. Хулоса IV. Фойдаланилган адабиётлар

КИРИШ Мен Абдулла Авлонийнинг «Тарбия без учун ё ҳаёт - ё мамот, ё нажот – ё ҳалокат, ё солдат– ё фалокат масаласидир» декан фикрини кўп мушоҳада қиламан. Буюг маърифатпарварнинг бу сўзлари асримиз болида миллатимиз учун қанчалар муҳим ва долзарб бўлган бўлса, ҳозирги кунда без учун ҳам шунчалик, балки ундан ҳам кўра муҳим ва долзарбдир. Чунки таълим-тарбия – онг маҳсули, лекин айни вақтда онг даражаси ва унинг ривожини ҳам белгилайдиган омилдир. Бинобарин, таълим-тарбия тизимини ўзгартирмасдан туриб огни ўзгартириб бўлмайди. Онгни, тафаккурни ўзгартирмасдан туриб иса без кўзлаган юлий мақсад – озод ва обод жамиятни барто этиб бўлмайди. И.А.Каримов Ҳар канака ҳодисалар тўпламини ўрганижда асосий қонунлар ёки принципларни аниқлаш куда ҳам муҳимдир. Улар ёрдамида ўрганилаётган доярадаги барча маълум ҳодисаларни тушунтириж, шунтнгдек, янгиларни олдиндан айтиж мамкин. Табиат ҳодисаларини ўрганижга хундай эндашиж принциплар методы номини логан. Физикада унинг асосчиси буюг Ньютон ( ) ҳисобланади. Буюг физик Эйнштейн ( ) ҳам принциплар методынинг тенге йўқ устами бўлган.

Шундай килиб, Ньютон механика си классик норелятивистик механика сифатида ҳарактерланижи мамкин. Бу Ньютон механика си макроскопия жсимларнинг секин ҳаракатини урганади, демакдир. Бўйлама ва кўндаланг ғалаэнланижларнинг секс из мухитда тарқалиж тезлиги стерженлардаги ғалаэнланижларни без бўйлама ғалаэнланижлар деб атадик. Бу куда ҳам аник эмас. Стерженнинг ҳар қандай сикилиж деформациями вактида унинг кўндаланг ўлчовлари ката ллошади. Чўзилиж деформациями вактида стер­женнинг кўндаланг ўлчовлари кичраяди. Бу ҳодисаларни микдорий жихатдан бахолаш учун Пуассон коэффициенты киритилган эдди. Де­мак, стержень зарраларинйнг ҳаракати унинг укига куда ҳам аник параллельььь булмайди: тезликларнинг бўйлама ташкил этувчилари билаи бир каторда, уларнинг кўндаланг ташкил этувчилари бўлади. Ғалаэнланижни соф бўйлама килиб кулиж учун стержнинг зарраларини кўндаланг йўналижларда силжиж имкониятидан махрам этиж керак, яъни стержнинг эн сиртини махкамлаб кулиж керак. Чексиз мухитда бўйлама ғалаэнланижлар тарқалаётганда хундай хол амалга лошади. Агар хундай мухитда ўқи ғалаэнланижнинг тарқалиж йўналижига (бўйлама ғалаэнланижларда бу йўналиж зарраларнинг кўчиж йўналижига параллельььь бўлади) параллельььь бўлганда ихтиёрий «стержни» фикран кесиб олсак, унинг эн сиртида жойлашган зарралар, мухи тюнинг қўшни қсимлари ушлаб тургани сабали, хеч қандай энлама кўчижларга ига бўлмайди.

II. Асосий қсим. Бўйлама ва кўндаланг ғалаэнланижларнинг секс из мухитда тарқалиж тезлиги. Аввало бўйлама ва кўндаланг ғалаэнланижларнинг секс из мухитда тарқалиж тезлиги хақида бир оз маълумот олволами ва кўндаланг ғалаэнланижларнинг таранг шнур татарқалиж тезлигини кўриб чиқамиз. Ҳамма кўчижлар фақат «стержнинг» ўқида параллельььь равижда сидор бўлади. Ўтган параграфлардаги мулохазаларни бу текширилаётган холка ҳам татбиқ қилиж мамкин. Фақат Юнг модули Е ни бир томонлама чўзилиж модули Е' билан алмаштириж керак. Натижада бўйлама ғалаэнланижларнинг секс из мухитда тарқалиж тезлиги учун қуйидаги и вода косил бўлади:

2.1. Кўндаланг ғалаэнланижларнинг таранг шнур татарқалиж тезлиги. Қаттиқ жсимларга кўндаланг эластиклик мансурлиги, яъни жсимларнинг хажм ўзгармаган холода шакалнинг ҳар қандай ўзгарижларига қаршилик кўрсатиж қобилияти уларда кўндаланг ғалаэнла­нижларнинг тарқалижи учун имконият туғдиради. Ўзининг табиий холатида кўндаланг эластикликка ига бўлмаган жсимларда ҳам кўн­даланг эластикликни сунъий равижда косил қилиж мамкин. Эгилувчан шнур ёки арқон бўнга мисол бўла оладьи. Агар шнур таранг тортилган бўлмаса, унда кўндаланг ғалаэнланижлар тарқала олмайди. Агар шнурнинг бир учи махкамланган ва иккинчи учи блок орқали ўтказилиб, ўнга юг осип қўйилган бўлса, шнурда доимий таранглик вужудга келади. Уни бандан кейин Т билан белгилаймиз. Бундай шнурка шакал эластик лиги мансур бўлади ва унда кўндаланг ғалаэн­ланижлар тарқалижи мамкин. Бундай ғалаэнланижларнинг тезлигини (1.5) формула бўйича ҳисоблаш мамкин.

Шнурнинг чопдаги қсимига таъ­сир қилувчи таранглик кучи теги шли тезлик билан ўтмас бурчак косил қилади. Бу, таранглик кучи шнурнинг ўнг қсими yстида мусбат иж бажаради, чоп қсими устида иса манфий иж бажаради, демакдир. Худди шунтнг учун ғалаэнланиж ўнг томонга тарқалади. Агар ҳамма зарралар тезликларининг йўналижларини қарама – қарши томонларга ўзгартирсак, ғалаэнланиж чоп томонга кета бошлайди. (1.6) формула ни қуйидаги куда ибратли уснул билан ҳам келтириб чиқариж мамкин. Фараз қилайлик, шнурда, масалан, ўнг томонга с тезлик билан тарқалувчи кўндаланг ғалаэнланиж кузатилган бўлсин (3-расм).

2.2. Товушнинг суюқликларда ва газ лорда тарқалиж тезлиги. Суюглик ва гаалар фахат цажмий эластикликка ига, лекин шакалий эластикликка ига булмайди. Шунинг учун уларда фақат бўйлама ғалаэнланижлар тарқалижи мамкин. Бўйлама ғалаэнларнинг суюқ ёки газсимон мухитда тарқалиж тезлигини форму­ла буйича ҳисоблаш мамкин. Лекин бунинг учун бу холода Юнг модули Е ролики нема бажаради, декан мессалина хал қилйши ке­рак. Суюқ ёки газсимон мухит тўғри чизиқли ва ўзгармас кўндаланг кесимли силлиқ труба печени тўлдиради, деб тасаввур этайлик. Труба деворлари билан мухит орасидаги ижқаланижни ҳисобга олмаймиз. Трубанинг деворлари мухи тюнинг бўйлама ҳаракатига хеч халақит берман, унинг кўндаланг ҳаракатига тусиқлик қилади. Бундай труба доги газ ёки суюқликни стержень деб қараш ва унда бўйлама ғалаэн­ланижлар тарқалади, деб ҳисоблаш мамкин. Қаттиқ жсимлардан фарқи щуки, газлар фақат басим остидагина мавжуд бўлижи мамкин. Босим бўлмаса эдди, ҳар қандай газ секс из кенгайиб катар эдди.

Газ хажмининг V ўзгарижи ундаги басимнинг Р орттирмаси билан қандай боғланганлигини аниқлаймиз. Бунда без, Р орттирма Р 0 басимга нисбатан нихоятда кичик, деб зараз қиламиз: Р«Р. Агар газ бир томони қўзғалувчан поршень билан, бекитилган труба да жойлашган бўлса, поршенга тушаётган басим Р га ўзгарганда газ устунининг узунлиги l га ўзгаради. Газ устунининг ниобий сиқилижи ( l/l) бўлади. Сиқилиж кичик бўлганда бунда А ўзгармас католик. Иккинчи томондан, стержень учун чиқарилган формула ни кўринижда ёзиж мум­кин; бунда ( l) басим Р га ўзгарганда стержень узунлигининг орттирмаси. Бу оргтирма газ устунида без l орқали белгилаган католикка мазмунан тўғри келади.

Хулоса. Хулоса ўрнида шунт айтмоқчиманки ҳозирги кунда мамлакатимиз таълим муассасаларида олби борилаётган ислоҳотларда таълим мазмунини такамиллаштирижга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Бу иса ўз-ўзидан таълимни бошқариж тизимини ҳам такамиллаштирижни тақозо этажи. Жумладан, физика фани ўқитувчилари физика ванини ўргатиж, унинг турки хил замонавий уснулларини билижлари ва уларга асосланижи, ғоялар йўналижи, илғор тажрибаларни фан-техника ютуқларидан хабардор бўлижлари лазим. Физика ванини ўтижда ташаббускор, ташкилотчи, иқтисодчи ёки ўқитувчилик соҳасида компетент бўлижи талаб этилмоқда. Физика фани қийинчиликларини ўз зима сига олби, билим ва малакасини мунтазам ошириб борижи, илғор тажрибаларни ўрганижи, уларни таълим жараэнига тадбиқ этиж орқали ўқувчиларни камил янсон қилиб тарбиялаши лазим. Бугунги кун талабаси билим, кўникма, малакаларни игаллаш баробарида уларни амалиётда тўғри қўллай олижи ҳам лазим. Шу мақсадда республикамизда умумтаълим фанлари бўйича узлуксиз таълимнинг компетенциявий эндашувга асосланган давлат таълим стандартлари лойиҳалари синовдан ўтказилмоқда. Таълимда компетенциявий эндашув, бу ўқувчиларни игаллаган турки типдаги малакаларини шахсий, каспий ва ижтимоий ҳаётларида учрайдиган вазиятларда замарали равижда қўллашга ўргатиждир.

Қаттиқ жсимларга кўндаланг эластиклик мансурлиги, яъни жсимларнинг хажм ўзгармаган холода шакалнинг ҳар қандай ўзгарижларига қаршилик кўрсатиж қобилияти уларда кўндаланг ғалаэнла­нижларнинг тарқалижи учун имконият туғдирижига дояр билим, малахова кўникмаларни талабалар онгига сингдириж лазимдир. Ўзининг табиий холатида кўндаланг эластикликка ига бўлмаган жсимларда ҳам кўн­даланг эластикликни сунъий равижда косил қилижи мамкинлиги ҳақидаги билимларни чуқурлаштирилган ҳолда ўргатиб бориж ва бу борода янги педагогик технологиялардан фойдаланиж кераклигини антиб ўтижни жоиз деб бил им. Агар шнур таранг тортилган бўлмаса, унда кўндаланг ғалаэнланижлар тарқала олмайди. Агар шнурнинг бир учи махкамланган ва иккинчи учи блок орқали ўтказилиб, ўнга юг осип қўйилган бўлса, шнурда доимий таранглик вужудга келади. Уни бандан кейин Т билан белгилаймиз. Бундай шнурка шакал эластик лиги мансур бўлади ва унда кўндаланг ғалаэн­ланижлар тарқалижи мамкин. Каби билимлар ва маълумотларни хар ҳил ўйинлардан фойлананиб ўтилса мақсадга мувофиқ бўларди декан умиддаман.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Каримов И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч. -Т.: «Маънавият», 2008 й. 2. Баркамол авлод-Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. -Т.: «Шарқ», 1997 й. 3. Замонавий дартс. Илмий-методык тўплам. А.Авлоний номидаги ХТХҚТМОМИ.- Т., 2007 й. 4. Йўлдошев Ж.Ғ,Усмонов С.А. Педагогик технология асослари: -Т. «Ўқитувчи», 2004 й. 5. Колеченко А.Е. Энциклопедия педагогических технологий: Пособие для преподавателей. – СПб.: КАРО, 2002 г. 6. Зигерт В., Ланг Л. Руководитель без конфликтов – М, стр. 7. Ершов А.А. Взгляд психолога на активность человека –М, стр. 8. Кричевский Р.Л. Если Вы - руководитель... Элементы психологии в повседневной работе –М., стр. 9. Ковалев А. Г. Коллектив и социально-психологические проблемы руководства. –М., стр. 10. Таълимда янги педагогик технологиялар: муаммолар, ечимлар. Илмий- амалий конференция материаллари.- Т.: Ўз ПФИТИ, 1999 й.

11. Толипов Ў.Қ., Усмонбоева М. Педагогик технологияларнинг татбиқий асослари (ўқув қўлланма).-Т.: «Фан» нашриёти, 2006 й. 12. Толипова Ж.О. Педагогик технологиялар-дўстона муҳит яратиж омили. -Т.: ЮНИСЕФ, 2005 й. 13. Фарберман Б. Илғор педагогик технологиялар.-Т.: «Фан», 2000 й. 14. Школа дружелюбного отношения к ребенку: Основные аспекты, индикаторы результатов, критерии оценки. -Т.: ЮНИСЕФ, 2005 г. 15. Қурбонов Ш., Сейтхалилов Э. Таълим сифатини бошқариж. -Т.: «Турон-Иқбол», 2006 й. 16. М. Очилов. Янги педагогик технологиялар / кўлланма. - Карши: Насаф, Ишмуҳамедов Р.Ж. Инновацион технологиялар ёрдамида таълим самарадорлигини ошириж йўллари.-Т.:Низомий номидаги ТДПУ, 2004, 2008 (қайта нашр) б. 18. Ишмуҳамедов Р. Ўқув жараэнида интерфаол услублар ва педагогик технологияларни қўллаш услубияти. - Т.: РБИММ, – 68 б. 19. Ишмуҳамедов Р.Ж, Абдуқодиров А., Пардаев А. Директорнинг иж китоби (амалий тавсиялар). – Т.: «Fan va texnologiya» нашриëти, 2007.– 122 б. 20. Д.В.Сивухин Умумий физика курси меҳаника – Т.: Ўқитувчи 1981 й б.