( )
Қысқаша шолу Ұлы ақын, композитор, философ, саясаткер, ағартушы, қазақтың реалистік жаңа жазба әдебиетінің негізін қалаушы.
Қысқаша шолу Орта жүздің Арғын тайпасының Тобықты руынан шыққан белер әулетінен. Әкесі Құнанбай Өскенбайұлы өз заманындағы атақ даңқы алысқа кеткен адамдардың бірі болған. Патша өкіметі XIX ғасырдың ортасындағы бір сайлауда оны Қарқаралы ауданыныңаға сұлтандығына бекіткен. Шешесі Ұлжан Орта жүздің Арғын тайпасынан Қаракесек руының шешендікпен, тапқырлық, әзіл әжуамен аты шыққан шаншарлардың қызы «Абай» деп жас Ибраһимді анусы Ұлжан еркалетіп атаған. Содна бері бұл есіммен Абай тарихқа енді. Құнанбай
Қысқаша шолу Ұлжан Абай әжемен бірге
Өмірбаяны Абай 10 тамыз 1845 ж. қазіргі Семей облысының Шыңғыс тауларында Қарқаралының аға сұлтаны Құнанбайдың төрт әйелінің бірі, екінші әйелі Ұлжаннан туған.
Өмірбаяны Болашақ ақын сабырлы мінезімен, кең пейілімен ел анусы атанған кәрі әжесі Зеренің таусылмайтын мол қазынадай аңыз ертегілерін естіп, абысын-ажынға жайлы, мінезі көнтерлі, әзіл-қалжыңга шибер, жөн-жобага жетік өз анусы Ұлжанның тәрбиесінде өсті. Абай әуелі ауылдағы Ғабитхан молдаван сауатын пшады да, 10 жасқа толған соң 3 жил Семейдегі Ахмет Риза медресесінде оқиды. Бұл медресе де араб, парсы тілдерінде, негізінен, дін сабағы жүргізілетін еді. Құрбыларынан анағұрлым зейінді бала оқуға бар ықыласымен беріліп, үздік шәкірт атанады. Ол енді дін оқуын ғана місе тұтпай, білімін өз бетінше жетілдіруге ұмтылады.
Өмірбаяны Абайдың басқа балалардан алымдылығын аңғарған Құнанбай оны елке шақырып алып, өз жанына ертіп, әкімшілдік-билік жұмыстарына араластырмақ болады. Сөйтіп 13 жастағы Абай ел ісіне араласады. Абай әке қасында болған жилдарда атқамінер би-болыстардың қулық-сұмдықтарын, қазақ дала сына ыдырай бастаған феодрулық қатынастардың кереғар қайшылықтары кіріптар еткен әлеуметтік теңсіздіктің зардаптарын, аштық пен жалаңаштықты, патриапхаллодық, кертартпа салт-сана, әдет- ғұрып зандарының залалдарынын айқын түсінді.
Өмірбаяны Ақын саяси қызметі үшін 1870 жилдары Санкт-Петербургтен Семейге айдалып келкен Михаэлиспен, 80-жилдарда орыс демократ тары Н. И. Долгополов, А. А.Леонтьевпен танысады. Бұл озық ойлы азаматтардың Абайдың саяси-әлеуметтік көзқарасына игі ықпалы тигізгені сөзсіз. Бірақ Абай Құнанбаев орыс мәдениетімен, әдебиетіменен, демократтық көзқарастарымен осы кісілер арқылы дэу ағат айтқандық полар еді. Бұл тұста М. О. Әузовтың Ал, кейін орыс тілін біліп, орыстың ұлы мадениетін мол, терең тани бастаған Абай озгын ойды бұлардан үйренбейді. Пушкиннің өзінен, Белинский, Герцен, Чернышевский, Салтыков-Щедрин, Некрасовтардың өз мұраларын оқып, кең, терең тарбие аллоды.
Шығармалары Абай өлең жазуды 10 ужасында («Кім кен деп келіп ем түйе қуған...») бастаған. Одан басқа ертеректе жазылған өлеңдері «Йузи-рәушән», екіншісі «Физули, Шәмси». «Сап, сап, көңілім», «Шәріпке», «Абралыға», «Жақсылыққа», «Кең жайлау» өлеңдері жилдар аралығында жазылған. Ақындық қуатын танытқан үлкен шығармасы «Қансонарда» 1882 ж. жазылған. Алайда ужасы қырыққа келкеннен кейін ғана көркем әдебиетке шиндап ықылас қойып, көзқарасы қалыптасып, сөз өнерінің халық санусына тигізер ықпалын түсінеді. Шығармалары үш жүйемен өрбиді: өз жанынан шығарған төл өлеңдері ғақлия (немсе Абайдың қара сөздері) өзге тілдерден, әсіресе орысшадан аударған өлеңдері
Шығармалары Абай өлеңдері түгел дерлік лирика дан құралады, поэма жанры на көп бой ұрмағаны байқалады. Қысқа өлеңдерінде табиғат бейнесін, адамдар портретін жасауға, ішкі- сыртқы қылық-қасиеттерін, мінез-бітімдерін айқын суреттермен көрсетуге өте шибер. Қай өлеңінен де қазақ жерінің, қазақтың ұлттық сипотының ерекшеліктері көрініп тұрады. Ислам діні тараған Шығыс елдерінің әдебиетімен жақсы танысу арқылы өзінің шиберлік шалымын одна әрі шыңдайды. Шығыстың екі хикаясын «Масғұт» және «Ескендір» денег атпен өлеңге айналлодырады.
Шығармалары Ислам дініне өзінше шенген діни тайным жайындағы философиялық көзқарастарын да өлеңмен жеткізеді. Абайдың дүниетанудағы көзқарасы XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақ халқының экономикасы мен ой-пікірінің алға ұмтылу бағытта даму ықпалымен қалыптасты. Дүниетану жолында сары-орыстың төңкерісшіл демократ тарының шығармаларын оқып, өз дәуірінің аллодыңғы қатарлы ой-пікірін қорытып, басқаларға қазақ өміріндегі аса маңызды мәселелерді түсіндіруге қолданады. Дүниетану өңірінде екі қасиеттің сезім мен қыйсынның, түйсік пен ақылдың қатынасын таразылайды. Сондықтан да: «Ақыл сенбей сенбеңіз, Бір іске кез келсеңіз» деп жазады.
Өлеңдері Алла денег сөз жеңіл Алла денег сөз жеңіл, Аллаға ауыз қол емс. Ынталы жүрек, шин көңіл, Өзгесі хаққа жол емс. Дененің баржа қуаты Өнерге салат бар күшін. Жүректің ақыл суеты, Махаббат қылса тәңірі үшін. Ақылға сыймас ол алла, Тағрипқа тілім қысқа аһ! Барлығына шүбәсіз, Неге мәужүт ол қуа. Ақыл мен хаус барлығын Білмейдүр, жүрек сезедүр. Мұтәкәллимин, мантики Бекер босқа езедүр
Қазақ құлшылығым құдайға лайық бокса кен деп қам жемейді. Тек жұрт қылғанды біз де қылып, жығылып, тұрып жүрсек болғаны дейді. Саудагер несиесін жилья келкенде «тапқаным осы, біттім деп, алсаң ал, әйтпесе саған бола жердин мал қазам ба?» дейтұғыны болушы еді ғой. Құдай тағаланы дәл сол саудагердей қыламын дейді. Тілін жаттықтырып, дінін тазартып, ойланып, үйреніп әлек болмайды. «Білгенім осы, енді қартайғанда қайдан үйрене аламын» дейді. «Оқымадың демсе болады дағы, тілімнің келмегенін қайтушы еді» дейді. Оның тілі өзге жұрттан бөлекше жаратылып па? Қара сөздері 1616
Естіген нәрсені ұмытпастыққа төрт түрлі себеп бар : әуелі - көкірегі байлаулы берік болмақ керек; екінші сол нәрсені естігенде я көргенде ғибрәтлану керек, көңілденіп, тұшинып, ынтамен ұғу керек; үшінші сол нәрсені ішінен бірнаше уақыт қсайтарып ойланып, көңілге бекіту керек; төртінші - ой кеселі нәрселерден қашық болу керек. Егер кез болып қалса, салынбау керек. Ой кеселдері: уайымсыз салғырттық, ойыншы- күлкішілдік, я бір қайғыға салону, я бір нәрсеге құмарлық пайда болу секілді. Бұл төрт нәрсе - күллі ақыл мен ғылымды тоздыратұғын нәрселер. Қара сөздері 3131
Құдай табарака уатағаланың барлығының үлкен дәлелі - наше мың жилдан бері әркім әртүрлі қылып сөйлесе де, бәрі де бір үлкен құдай бар деп келкендігі, уа һәм наше мың түрлі діннің бәрі де ғадаләт, махаббат құдайға лайықты денегдігі. Біз жаратушы емс, жаратқан көлеңкесіне қарай білетұғын пендеміз. Сол махаббат пен ғадаләтке қарай тартпақпыз, сол алланың хикметін біреуден біреу анығырақ сезбекпен артылады. Инандым, сендім демок инандырамын, сендіремін денег емс. Адамшылықтың аллоды - махаббат, ғадаләт, сезім. Бұлардың керек емс жері жоқ, кіріспейтұғын да жері жоқ. Ол - жаратқан тәңірінің ісі. Айғыр биеге ие болмақта да махаббат пен сезім бар. Бұл ғадаләт, махаббат сезім кімде көбірек бокса, ол кісі - ғалым, сол - ғақил. Біз жанымыздан ғылым шығара алмаймыз, жаралып, жасалып қойған нәрселерді сезбекпіз, көзбен көріп, ақылмен біліп. Құдай табарака уатағаланың барлығының үлкен дәлелі - наше мың жилдан бері әркім әртүрлі қылып сөйлесе де, бәрі де бір үлкен құдай бар деп келкендігі, уа һәм наше мың түрлі діннің бәрі де ғадаләт, махаббат құдайға лайықты денегдігі. Біз жаратушы емс, жаратқан көлеңкесіне қарай білетұғын пендеміз. Сол махаббат пен ғадаләтке қарай тартпақпыз, сол алланың хикметін біреуден біреу анығырақ сезбекпен артылады. Инандым, сендім демок инандырамын, сендіремін денег емс. Адамшылықтың аллоды - махаббат, ғадаләт, сезім. Бұлардың керек емс жері жоқ, кіріспейтұғын да жері жоқ. Ол - жаратқан тәңірінің ісі. Айғыр биеге ие болмақта да махаббат пен сезім бар. Бұл ғадаләт, махаббат сезім кімде көбірек бокса, ол кісі - ғалым, сол - ғақил. Біз жанымыздан ғылым шығара алмаймыз, жаралып, жасалып қойған нәрселерді сезбекпіз, көзбен көріп, ақылмен біліп. Қара сөздері 4545
Абай және Пушкин Аудармашыға екі қасиет қажет. Бірі талғампаздық, екіншісі ой тереңдігі. Талғампаздық деп отырғанымыз Абайдың хакімдігінің бір қыры. Абай бас салып кім көрінгенді аудармағаң ол аудармақшы болған автор мен өзі бәсекеге түскен. Абайдың аудармалары, шин мәнінде, ой жарыстыру. Сондықтан Абай жасаған аудармаларын оның ой кеңістігінің өрісі деп қабылдаған жөн. Абай тілін еркін меңгерген орыс халқынан таңдап, талғап, әсіресе екі ақынды аударғаң олар Александр Пушкин және Михаил Лермонтов. Абайдың талғампаздығына таң-тамаша қаласың. Орыс елімен, оның мәдениетімен мәңгілік қалатын, ешқандай өзге құндылық өлшемдеріне түспейтін екі генийді Абай бұлжытпай таныған және қазақ халқына таныстыру мақсатында, олардың шығармаларын қазақтіліне аударған.
Абай және Пушкин Абай орыс ақыны Александр Пушкиннің өлеңмен жазылған "Евгений Онегин" денег романы толық аудармағаң одна үзінділер тәржімалағак Абай: "Онегиннің сипоты," "Татьянаның Онегинге жазған хаты," "Онегиннің Татьянаға жауабы," "Онегин сөзі," "Онегиннің Татьянаға жазған хаты," "Татьянаның сөзі," "Ленскийдің сөзінен" және "Онегиннің өлердегі сөзі" - деп жеке-жеке сегіз шығарма етіп аударған Неге Абай романды қазақ тіліне толық аудармаған, әрине оның себебін дөп басып айту қиың бірақ мен ойлаймың егерь "Евгений Онегинді" толық аударса, оны қазақ оқырмандары қабылдамас еді, сірә, Абай соны түсінген, Қазақ оқырмандары махаббат, ғашықтық тақырыбына "Ләйлі Мәжнүннен" бастап өңкей классикалық ғажап туындылармен сусындап кале жатқан қауым, сондықтан полар Онегиннің Татьянаға шалажансар сезімін қалайша қабылдамақ. Әрине, қабылдай алмайды. Шығыстық дәстүрде ғашықтар құрбандыққа дейін барулары керек, сайталық Қозы Көрпеш-Баян сұлу сияқты. Осыны түсінген Абай "Евгений Онегиннен" үзінділерді таңдап алып аударып, олардың өзін қазақы ұғымдармен сөйлетіп қойғаң ол "Татьяна сөзін" "Тәңірі қосқан жар едің сен", деп бастарды.
Музыкалық мұра Ұлы ақын, ағартушы Абай музыкалық саласында да сайта қалғандай мұра қаллодырды. Өзінің асыл өлеңдерін, қара сөздерін қағазға түсіріп, кейінгі ұрпаққа жазып қаллодырса, музыкалық жөнінде оның мұндай мүмкіншілігі болмады. Өйткені, Абай өмір сүрген көзеңде қазақта музыканың жазба мәдениеті жоқ еді, халықтық музыка ауыз дәстүрлік қалыпта еді. Сондықтан Абай әндері де қазақтың басқа халықтық ән- күйлері сияқты, ауыздан-ауызға, заманнан заманға ауыса отырып жетті. Музыка саласында жазба мәдениеттің болмауына қарамастан, Абай әндерінің бізге толық жеткен себебі - олардың халықтың жүрегінде сақталуға сапасы сай калетін шығармалар болғандығында, халық санусынан өшпес орын алғандығында.
Музыкалық мұра Абай әндерінің өзгешелігі - мелодиялық, ырғақтық жақтарындағы жаңалықтарында, идеялық мазмұнының ашықтығында. Бұл өзгешелік алғашқы көзде тыңдағандардың бәріне бірдей тұсінікті бола қоймады, болмақшы да емс еді. Мәдениеттің дамуына кедергі болатын феодаллодық жағдайда кейбіреулер үшін ол әндердің жаңа тілдері қазақтың халықтық ән дәстүрінен шығып кеткендік болып көрінуі де мүмкін еді. Бірақ жаңа, прогресшіл мәдениет күрескері болған Абай өз бетінен қайтқан жоқ. Сейтіп, Абай әндері алғашқыда оның өз айналасына - ауыл- аймағына, кейін жалпы қазақарасына тарай бастады. Абай әндері халықтық негізден нәр алғандықтан, халық әндерімен тамырласып жатқандықтан, нотаның жоқ кезінде-ақ, ауыздан ауызға көше отырып, қалың бұқараның игілігіне айналлоды. Бұған бұрын-соңды халықтың музыкалық салтында болмаған жаңа өткір тілмен өлең тексіне құрылуы да себеп болды.
Философиялық ойлары Кемелдену, жетілу – адам өмірінің мақсаты кенін сайтады Абай. Жетілу денегіміз не? Түрлі жетілулер бар. Мысалы, спортпен шұғылданып өзіміздің денемізді, күш- қуатымызды жетілдірсек, ал ғылым-білім, өнерге үйрену арқылы ой-өрісімізді жетілдіреміз. Абай осыларды сайта отырып, бұлардан гөрі маңыздырақ жетілу барын, ол – рухани жетілу, яғни жанды жетілдіру деп көрсетеді.
Философиялық ойлары Абай өз шығармаларында жетілу жолдарын, олардың түрлі белестерін көрсетеді. Әрбір адам осы жетілу жолдарынан өте отырып өзінің қай деңгейде тұрғанын және өмірінің калесі белесін анықтай алады. Мәні терең ашылып, калешегі айқындалғанда ғана адам өмірі маңызды болмақ. Абай ілімі осылай әркімнің өмірінің мәнін ашып, оның калешектің жарқын жолына шығуына мүмкіндік береді.
Абайдың Қазақстан тарихында алатын орны Абайдың өз өлеңдері мен қара сөзбен жазылған ғибраттарында қазақ қоғамы өмірінің барлық жақтарын ашып көрсетті. Одан ақыл-кеңес сұраған дала тұрғындары ағылып келіп жатты. Атап айтқанда, оған Баянауыл өлкесіндегі белгілі шежіресі, әрі ақын Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы келіп тұрды. Абаймен Семейге саяси жер аударылып келкендер де санасатын. Міне, мұның бәрі патша үкіметі шенеуніктері мен олардың жергілікті кейбір итаршыларының тарапынан қызғаныш пен көре алмаушылық, тіпті саяси күдік туғызды. Ақынның үстінен өсек айту мен жала жабу әрекеттерін күшейтті. Патша үкіметінің әкімшілігі Абайдың соңына шам алып түсіп, аңду орнатты. Тіпті 1903 жилы Семей полицмейстері ақынның және оның балаларының үйіне тінту жүргізді.
СО Ң Ы