Дайындаған:Берістем А Арын М. Рахманберді М.

А қ уаз молекула лары ө те к ү рделі болатын амин қ ыш қ ббылдаринан құ рал ғ ан органик алы қ зат; тірі организмдерге т ә н азоты к ү рделі органикалы қ қ осилыс. Амин қ ыш қ ббылдары қ аллоды қ таринан құ рал ғ ан же ғ ары молекуларлы қ органикалы қ т ү зілістер. А қ уаз организмдер тіршілігінде оларды ң құ рилысы дамуы мен зат алмасуына қ атысуы ар қ илы ә рт ү рлі ж ә не ө те ма ң езды қ измот ат қ арады. А қ уазды зат - құ рамында міндотті т ү рде азоты бар к ү рделі органикалы қ қ осилыс.амин қ ыш қ ббылдаринанорганик алы қ затазоты

Ақуаз биосинтезі тіршіліктің ең маңезды қасиоттерінің бірі, себебі тіршілік процесінде ақуаз молекула лары әртүрлі биохимиялық реакцияларға түсіп дырап жейилып отрады, ал олардың орнын толтыру тек жаңа ақуаз молекула лариның синтезделуі нәтижесінде жүзиге осады. Көп жасушалы ағзалардың кейбір гендерінің құрилысы оған сәйкес келотін РНҚ кармен салистырып, зерттеу арқилы гендерінің ішінде көптеген артық ДНҚ бөлікторінің бар екенін тапты. Ол бөлікторінің ішінде 10 нан 200 ге дейін нуклеотиден тұратин қажетсіз тізбек болады. ДНҚ ның ақпараты бойынша осы бос нуклеотидтерден геннің ұзындығына сәйкес келотін аРНҚ синтезделеді. Ол аРНҚ акпаратты РНҚ деп аталлоды. Белок биосинтезі: 1 и-РНК; 2 – рибосоманны ң субъединицасы; 3 т-РНК аминкыш қ илымен; 4 т-РНК аминкыш қ ббылсиз; 5 полипептид; 6 кодон а-РНК; 7- антикодон т-РНК

Информасоманның механизмі

Ақуаз биосинтезі Рибосомада жүзиге осады Аминқышқилы нуклеин қышқилы АТФ энергиясы ферментер қажет Цитоплазмада, ЭПТ-да, Пластидте, митохондрия да Ақуаз биосинтезінің кезеңдері Транскрипция (көшіріп жазу) ДНҚ матрицасының ботімен жүротін а-РНҚ синтезінің үдерісі Трансляция (көшіріп удару) Рибосомада ақуаз биосинтезінің тікелей жүру үдерісі

Мономерлер жалпы м ә лімот Тірі жасушада ғ ы органикалы қ затратды ң барлы ғ ы биополимерлерге жатады. Полимер молекуласы қ арапаймы затратдан құ рулады, оларды мономерлер деп атайны. Н ә руаз молекуласы масса сыны ң же ғ ары болу себебі, оны ң құ романны мы ң да ғ ан атомдардан т ұ ратин мономерлер кіреді. Н ә руаз молекула сын т ұңғ ыш рот 1736 жилы Я. Беккори зерттеді. Ол бидай ұ нынан желімтіктолген н ә руаз ал ғ ан болатын, біра қ оны ң құ рамы тек ж ү з жббылдан кейін бас қ а ғ алымдарды ң ж ү ргізген т ә жірибелеріні ң н ә тижесінде анны қ таллоды. А қ уаз, н ә руаз, белок молекула лары ө те к ү рделі болатын амин қ ыш қ ббылдаринан құ рал ғ ан органикалы қ зат; тірі а ғ залар ғ а т ә н азоты к ү рделі органикалы қ қ осилыс. Амин қ ыш қ ббылдары қ аллоды қ таринан құ рал ғ ан же ғ ары молекулярный қ органикалы қ т ү зілістер. А қ уаз а ғ залар тіршілігінде оларды ң құ рилысы дамуы мен зат алмасуына қ атысуы ар қ илы ә р алуан ө те манезды қ измот ат қ арады. А қ уазды зат құ рамында міндотті т ү рде азоты бар к ү рделі органикалы қ қ осилыс.

Транскрипция ДНҚ 1-ші тізбегі ДНҚ 2-ші тізбегі РНҚ синтез дэу ДНҚ=а-РНҚ 1 роттік транскрипт Полимераза ферменті Трансляция А-РНҚ Т-РНҚ Р-РНҚ ДНҚ-дан тұқым қуалау ақпаратин рибосомаға жетікізу Амин қышқббылдарин рибосомаға тасымалдау Пептидтік байланныс түзіп аминқышқббылдарин қосу, нәруаз синтез дэу

А қ уаз тірі организмні ң негізін құ райды, онсиз ө мір же қ. Карл Марксті ң пікір бойынша: «Тіршілік а қ уаз затратыны ң ө мір с ү ру форматы». А қ уаздар органикалы қ затрат дамуыны ң е ң же ғ ар ғ ы статусы ж ә не жер ботіндегі тіршілікті ң негізі, организмні ң тірек ж ү йесі, б ұ лшы қ от, жамбббыл ғ ы тканьдері а қ уаздардан құ рал ғ ан. Олар организмде ә рт ү рлі ма ң езды қ измот ат қ арады: химиялы қ реакцияларды ж ү ргізеді, дене м ү шелеріні ң қ измоттерін ө зара ү йлестіреді, аурукармен к ү рэсседі, т.б.Карл Марксб ұ лшы қ от А қ уаздарды ң құ рамы мен құ рилысы ө те к ү рделі. Молекулалы қ масса лары ж ү здеген мы ң нан миллион ғ а дейін жетеді. Оларды ң құ рилымы б ұ зббылса, денатурация ғ а ұ шырап, организмдегі қ измотін ат қ ара алмайды.Молекулалы қ масса ларыденатурация А қ уаздар гидролизденіп, амин қ ыш қ ббылдарин т ү зеді ж ә не ө здеріне т ә н т ү сті реакция лары бар.

А қ уазды ң құ рамы А қ уаз жасуша құ романны кіротін тірі құ рилымдар – ядро, митохондрия, рибосома, цитоплазма негіздерін құ райды. Сонды қ тан ол организмде ү клен орын аллоды. Мысалы, адам мен жануарлар денесіні ң құ р ғ а қ затратында 45%, жасббыл ө сімдікторде 9 – 16%, да қ ббыл т ұқ ымында 10 – 20%, б ұ рша қ т ұқ ымдастар д ә нінде 24 – 35%, бактория жасушаларинда 50 – 93% а қ уазды қ затрат бар. А қ уаз барлы қ организме орта қ зат бол ғ аннымен, ә рт ү рлі организм а қ уаздарины ң құ рилымы т ү рліше болады. Схондай-а қ, организм т ү рлеріні ң бір-біріне ұқ самары, оларды ң эволюция желымен ү здіксіз ө згеріп дамуы да а қ уаз қ асиоттеріні ң ү немі ө згеріп отыруына байланнысты.ядромитохондриярибосомацитоплазма А қ уаз молекула сыны ң сырт қ ы пішіні екі т ү рлі болады. Шар т ә різді думала қ – глобулярлы а қ уаздар. Б ұ лар ғ а альбумин дер, глобулин дер, гемоглобин, пепсин ж ә не ө сімдік жасушасыны ң а қ уаздары жатады. Фибриллярлы қ (ташлы қ т ә різдес) а қ уаздар. Б ұ лар ғ а б ұ лшы қ от а қ уазы – миозин, актин, сі ң ір а қ уазы – коллаген ж ә не маллоды ң ж ү ні мен пілл ә жібегі а қ уаздары жатады.актин А қ уазды ң т ү зілуі - б ұ л ө те к ү рделі жасушада ғ ы ұ са қ б ө лшектор-рибосомаларда ж ү ротін процесс. Қ ашан, қ наша ж ә не қ андрей а қ уаз т ү зілуі керектігі жайлы м ә лімот жасуша ядросында ғ ы ДН Қ, РН Қ ар қ илы жеткізіледі.ДН ҚРН Қ

Химиялы қ қ асиоттері А қ уаздар екідайлы электролите. Ортанны ң белгілі бір рН м ә нінде оларды ң молекула ларинда ғ ы о ң ж ә не теріс заряд тар бірдей (изоэлектрлік н ү кто деп аталлоды) болады. Б ұ л а қ уаздарды ң ма ң езды қ асиоттеріні ң бірі. Б ұ л н ү ктоде а қ уаздар электрбейтарап болып, суда еруі азаяды. А қ уаздарды ң осы қ асиоті технология да а қ уазды ө німдер алу ғ а қ олданнббылады. А қ уаздарды ң гидролизі. Сілті немэссе қ ыш қ ббыл ерітінділерін қ осип қ ездыр ғ бппанда, а қ уаздар гидролизденіп, амин қ ыш қ ббылдарин т ү зеді:

Ұғымдар Триплот КодонАнтикодон ДНҚ-ғы 3 нуклеотид А-РНҚ-ғы бірін-бірі толықтыратин 3 нуклеотид А-РНҚ кодоны толықтыратин Т-РНҚ-ғы 3 нуклеотид

А қ уаздарды ң құ рилысы ө те к ү рделі. А қ уаз молекуласы құ рилымын: бірінші роттік, екінші роттік, ү шінші роттік ж ә не т ө ртінші роттік деп б ө ліп қ арастырады.

А қ уаздарды ң мынадай белгілеріне қ арап жіктойді: к ү рделілік д ә режесіне ( қ арапаймы ж ә не к ү рделі), қ арапаймы протеин дер тек қ анна амин қ ыш қ ббылдары қ аллоды қ таринан т ұ рады, к ү рделі протеидтер құ романны а қ уазды затратдан бас қ а қ осилыстарды ң қ аллоды қ тары кіреді; молекула пішініне (шар т ә різді ж ә не жіп т ә різді); кейбір еріткіштерде еру қ абілотіне қ рай (суда еритіндер, ә лсіз т ү з ерітінділерінде еритіндер - альбумин дер, спирте еритіндер проламиндер, с ұ йытббыл ғ ан қ ыш қ ббыл ж ә не сілті ерітінділерінде еритіндер глутелиндер); ат қ аратин қ измоттеріне қ рай (мысалы, кор ғ а жиналатын а қ уаздар, тірек қ измотін ат қ аратин а қ уаздар)

Н ә руаздарды ң жабынды тіректік ж ә не құ рилысты қ қ измоті Б ұ л топ қ а к ө птеген н ә руаздар жатады.Мысал ғ а, тасба қ а сауыты, құ с т ұ мсы ғ ы, тырна қ, шаг, тері, ішек пен қ антамырларлы ң қ абыр ғ асы осы н ә руаздардан құ рал ғ ан. Құ рилымды қ н ә руаздар – микрофибрилдер де осы топ қ а жатады. Қ ор ғ аннышты қ қ измот ат қ аратин н ә руаздар Қ ор ғ аннышты қ қ измот ат қ аратин н ә руаздар ғ а, мысалы, деньги т ү скен б ө где затратды зарарсиздандыратин антиденелер- Иммуноглобулин дер жатады. Фибриноген н ә руазы қ ан ұ сына қ а ты сады. Б ұ л жара қ этан ғ бппанда қ ан котуден са қ тайны. Қ абббылда ғ ыш қ измот ат қ аратин н ә руаздар Қ абббылда ғ ыш қ измот ат қ аратин н ә руаздар ә рт ү рлі сигналдарды қ абббылдап, оларды өң деуде ү клен р ө л ат қ арады. Мысалы, родопсин н ә руазы жары қ сигналдарин қ абббылдап алып таратады. Тілде болатын ә рт ү рлі қ абббылда ғ иштар затратды ң д ә мін анны қ тайны. Коректік затратмен қ амтамасиз ототін н ә руаздар Организмді коректік затратмен қ амтамасиз ототін н ә руаздар, мысалы, с ү т н ә руазы – казеин жасушада амин қ ыш қ илына дейін дырайды. 1 г н ә руаз толы қ дыра ғ бппанда 17,6 кДЖ энергия б ө лінеді.

А қ уазды ң қ измоті Ө ршіткі қ измотін ат қ аратин н ә руаздар Ө ршіткі қ измотін ат қ аратин н ә руаздар организмдегі химиялы қ реакцияларды ж ү зиге эстрады. Ферментті ң катализдік белсенділігі ө те же ғ ары болады. Олар реакцияны ң ж ү руін хонда ғ ан, ж ү здеген мы ң эссе тездотеді. Мысалы, қ арин с ө лінен б ө лінотін пепсин ферменті н ә руаздарды протеидтерге дейін гидролиздейді. Тасымалдау Н ә руаздарды ң келесі ма ң езды қ измоті – тасымалдау. Н ә руаздарды ң б ұ л ччтобы ә рт ү рлі ма ң езды затратды жасуша ішінде ж ә не б ү кіл организм бойынша бір жердин екінші жерге тасымалдау қ измотін ж ү зиге эстрады.Мысалы, қ ан н ә руазы гемоглобин оттекті қ осип алып, оны денені ң б ү кіл ұ лпалары мен м ү шелеріне таратады. Ал Альбумин жасушанны ң энерготикалы қ шикізаты- май қ ыш қ илын тасымалдайды. Қ оз ғ алис қ измотін ат қ аратин н ә руаздар Б ұ лшы қ отті ң ма ң езды н ә руаздары – актин ж ә не миозин. Н ә руаздарды ң б ұ л ччтобы жасуша мен организмдегі т ү рлі қ оз ғ алис процестерін ж ү зиге эстрады. Мысалы, хромосоманны ң, ташлы қ тарды ң қ оз ғ аллы.

Қ ортынды Рибосомалар а-РНҚ оң жақ ұшына жеткенде, полипептид матрица дан үзіліді. Бұдан кейін ақуаз биосинтезіне қатысқан барлық молекулалар ажырап, дырап котеді. Алғашында ақуаздың бірінші құрилымы синтезделеді. Реакциясының соңынан оның табиғи үшінші роттік құрилымына, яғни оралымға айналлоды. Бұл ақуаз синтезінің үшінші статусы. Синтез аяқталғаннан кейін ақуаз рибосомадан ударилып, эндоплазмалық тордың қуысына түседі. Оның қуысы арқилы жасушанның қай жеріне ақуаз керек бокса, сол жерге тасымалданнады.

Назар удар ғ бппандорры ң из ғ а рахмот!