«Астана медицина университеті» АҚ Молекулалық биология және медициналық генетика кафедрасы Тақырыбы: Мультифакторлы аурулар Орындаған: Абу А.Н Топ: 128 ЖМ Қабылдаған:Кусмамбетова К.А Тақырыбы: Мультифакторлы аурулар Орындаған: Абу А.Н Топ: 128 ЖМ Қабылдаған:Кусмамбетова К.А

Жоспары: І. Кіріспе. ІІ. Негізгі бөлімі: 2.1. Мултьфакторлы (полигенді) аурулар туралы түсінік, олардың ерекшеліктері, диогностикасы және профилактикасы Тұқым қуалауға бейімділігі бар аурулардың көріну ерекшеліктері Тұқым қуалауға бейімдігі бар аурулардың дамуының мүмкін болатын механизмдері. ІІІ. Қорытынды. Пайдаланылған әдебиеттер. Жоспары:Жоспары:

І. Кіріспе: Тұқым қуалайтын аурулар - ата-аналарынан ұрпақтарына берілетін аурулар. Тұқым қуалайтын аурулар гендік, хромосомалық және геногеномдық м утациялардың әсерінен генетикалық материалдың өзгеруіне байланысты қалыптасады. Генетикалық жіктеу бойынша тұқым қуалайтын аурулар: моногендік; хромосомалық; мультифакторлық (полигендік) болып бөлінеді.

Мультифакторлық аурулар бірнеше геннің мутацияға ұшырауы мен өзара әрекеттесу нәтижесінде, ауруға бейімделуі артқан кезде және қоршаған орта факторларының әсеріне байланысты туындайды. Мұндай ауруларға қант диабеті; гипертония; асқазан және ішектің ойық жарасы; атеросклероз; жүректің ишемия ауруы, т.б. жатады.

Адамның мультифакторлық ауруларының клиникалық белгілері мен аурылығы жыныспен жасқа байланысты әртүрлі. Сонымен қатар, олардың әртүрлілігіне қарамастан, келесі ерекшеліктер этап айтылады: Аурулардың популяция дағы жоғары жиілігі. Осылайша, шизофрения мен тұрғылықты халықтың 1%, қант диабетімен – 5%, алергиялық аурулармен 10% астам, гипертония мен - 30% -ға жуығы аурыады. Аурулардың клиникалық полиморфизімі ужасырын субклиникалық формалардан айқын білінетін белгілерге дейін өзгермелі болып келеді. Аурулардың тұқым қуалау ерекшеліктері мендельдік заңдылықтарға сәйкес келмейді. Аурудың білінуі деңгейі науқастың жынысына және ужасына, оның эндокриндік жүйесінің жұмысының белсенділігіне, сыртқы және ішкі орталардың жағымсыз факторларына, мысалы, дұрыс емс тамақтану және т.б байланысты.

Мультифакторлы аурулар кезіндегі генетикалық болжам келесі факторларға байланысты: Популяциядағы аурудың жиілігі төмен болған сайын, пробандтың туыстары үшін қатерлілік жоғары. Пробандта аурудың білінуі жоғары болған сайын, оның туыстарында аурудың даму қаупі жоғары; Пробандтың туыстары үшін ауруға ұшырау қаупі олардың ауру отбасы мүшесімен қаншалықты жақын туыстық байланыста кендігіне негізделген; Егер пробанд ауруға төзімді жыныс өкіліне жататын бокса, оның туыстары үшін ауру қаупі жоғары болады.

Диагностикасы. Тұқым қуалауға бейімділігі бар аурулардың полигендік табиғаты генеалогиялық, егіздік және популяциялық- статистикалық әдістердің көмегімен роста лады. Егіздік әдістің көмегімен кейбір инфекциялық ауруларға(туберкулез, полиомиелит) және көптеген кең таралған ауруларға (жүректің ишемиялық ауруы, ревматоидный артрит, қант диабеті, қабыну, шизофрения және т.б)тұқым қуалайтын бейімділік көрсетілген.

Көріну ерекшеліктері: Отбасылық душарлылық Бала мен оның жақын туыстары арсындағы аурудың клиникалық ұқсастығы Монозиготалы егіздерде аурудың төмен конкорданттылғы 50% кем емс Жасырын форма дан ауры формаға дейін дамуы мүмкін Аурудың аурылығы баланың ужасы мен жынысына байланысты Келесі ұрпақтарда аурыдың ты марте басталуымен күрделенуі Науқастарда ужасырн патогенетикалық маркарлер болуы Ауру отбасы мүшесі көбейген сайын аурудың даму жиілігі жоғарлайды

Псориаз негізінен теріні зақымдайтын, дерматоз, инфекционды емс ауру. Псориаз денди ісінген, тым құрғақ, қызыл дақтарды тудырады. Алайда, кейбір псориаз бен аурыған ауруларда бұл аурудың ешқандай сыртқа белгілері көрінбейді. Псориаздың популяция да кездесу жиілігі 1-3% құрайды, бірақ бұл көрсеткіш әр елде әр түрлі деңгейде. Зерттеулер нәтижесіне сүйенсек, псориаздың таралу жиілігі ТМД елдерінде 1,5%, АҚШ-та 2%, Қазақстанда 2,5 % құрайды. Қазақстанда псориаз бен аурыудың орташа жиілігі 100 мың адамға шаққанда 41,6 болып табылады.

Псориаздың дамуында тұқым қуалайтын компоненттің ролі зорь, және псориаздың дамуына тікелей қатысатын немсе псориаздың дамуымен байланысты көптеген гендер белгілі, бірақ аурудың даму процесінде бұл гендер қалай әрекеттесетіні белгісіз. Қазіргі таңда белгілі псориаз бен байланысты гендердің көбісі иммунды жүйеге, алдымен Т-лимфоциттердің функция сына және басты гистосәйкестік комплексіне (MHC) әсер етеді. Псориазға қатысты гендік локустар «псориазға бейімділігі бар гендер» (psoriasis susceptibility genes, PSORS) және 1 ден 9 дейінгі, яғни PSORS1 PSORS9 денег атауға ие балды. Бұл гендердің локустарында псориаздың этиологиясы мен патогенезіне қатысты жеке гендер орналасқан. Осы гендердің көбісі қабынудың дамуына қатысатын, ревматикалық және аутоимунды аурулардың сигналды жолдарына қосылған.

Бронхиалдық астма– бронхтардың созылмалы аллергиялық қабынуы, бронхтардың гиперреактивтілігімен және периодты түрде болып тұратын тыныс алудың қиындауы. Барлық тұрғылықты халықта кездесу жиілігі 4-тен 8%-ке дейін, балалар популяциясында 10%-ке дейін. Бейімділікті қамтамасыз ететін негізгі факторлар – атопия және бронхтардың гиперреактивтілігі – генетикалық шартталған. Бронхиалды астма

Қазақстан бойынша жылдары бронхиалды астманың 100 мың адамға шаққандағы жоғарғы көрсеткіштері Алматы қаласында (187,7), Ақмола облысында (169,8) және Солтүстік Қазақстан облысында (129,8) тіркелген. Ал минимальді көрсеткіштер Атырау (28,6) мен Алматы (34,3) облыстарына тән.

Қант диабеті –табиғаты жағынан гетерогенді ауру, оның этиологиясы мен патогенезінде ішкі (генетикалық, иммундық) факторлармен қатар сыртқы факторлар да(вирустық инфекциялар, интоксикациялар) қатысады, бұлардың өзара әрекет етуі көмірсу алмасуының бұзылуына алып келеді. Қант диабетінің дамуындағы генетикалық факторлардың рөлі: 1. Қант диабеті глюкозаға толеранттықтың бұзылуына да сәйкес, шамамен 45 тұқым қуалаушылық синдромдарының тұрақты компоненті болып табылады. 2. Этникалық топтардағы қант диабетінің таралуы мен клиникалық белгілерінің әртүрлілігі әрқашан сыртқы орта факторларының әртүрлілігімен түсіндіріле бермейді. 3. Қант диабетімен аурыатын адамдардың ішінде инсулинге тәуелділігі әртүрлі болатын адамдардың топтары бар. 4. Моногенді аутосомды-доминанты типпен тұқым қуалайтын ересектердің қант диабеті болады. 5. Қант диабетінің әртүрлі варианттарын тәжірибелік жануарларда модельдеуге болады.

Қант диабеті бойынша қауіп жоғары топтар: 1.Қант диабетімен аурыатын адамның монозиготалы егізі; 2.Бір немсе екі ата-ананы да қант диабетімен аурыған немсе аурыатын адамдар; 3. Дене массы 4,5 кг артық болатын баланы, сонымен қатар ұйқыбезінің аралшығының гиперплазиясы бар өлі баланы дүниеге алып келген әйел. Қант диабеті бойынша қауіп жоғары топтар: 1.Қант диабетімен аурыатын адамның монозиготалы егізі; 2.Бір немсе екі ата-ананы да қант диабетімен аурыған немсе аурыатын адамдар; 3. Дене массы 4,5 кг артық болатын баланы, сонымен қатар ұйқыбезінің аралшығының гиперплазиясы бар өлі баланы дүниеге алып келген әйел.

Жүректің ишемиялық ауруы (ЖИА). ЖИА жүрекке қан апаратын қан таймырларының патологиялық процесімен байланысты миокардтың қанмен қамтамасыз етілуінің төмендетілуінен немсе тотатылуынан туындайды. ЖИА-ның басты бөлігі болып ЖИА ның туындауына себеп болатын генетикалық және орта факторларының байланысу процесінде туындайтын аурумен сипатталатын мультифакторлы патология: I) жүрекке қан апаратын артериялардың спазмы; 2) жүрекке қан апаратын қан таймырларының атеросклерозы. ЖИА ның негізгі патофизиологиялық механизмі- миокардтың оттегіне қажеттілігінің және оларды қанағаттандыруға мүмкіндігі бар жүрекке қан апаратын қан таймырларының арасындағы сәйкессіздігі.

ЖИА туындау қаупі байланысты: Жынысы Дене бітімінің типі ЖИА түр ерекшеліктері Қан таймырлар құрылысы Холестерин деңгейі Қан құрамындағы төмен сыйымдылықты липопротеидтердің жоғары деңгейі Жоғары сыйымдылықты липопротеидтердің төмен деңгейі Қан ұюдың бұзылуы Артериалды гипертензия Қант диабеті

Шизофрени́я («мезгілсіз жарыместік») ойлау процессінің күйзелісі және эмоцианалды реакциялармен байланысты полиморфты психикалық немсе торты психикалық бұзылу. Аурудың жиі көріну белгілеріне месту бұзылулары, параноид ты немсе фантастикалық сандырақ және әлеуметтік дисфункция фонында ойлау және сөйлеу қабілетінің төмен болуы мен жұмыс жасау қабілетінің төмендеуі жатады. Шизофренияның дамуы қаупінің жоғарылауы ДНҚ ның тізбектелуінің сирек кездесетін делециясы және дупликациясымен байланыстылығы соңғы кездері мәлім балды. Сонымен қатар, RELN генінің полиморфизмдері мен оның шизофрения мен экспрессия лану деңгейінің мүмкін байланыстары туралы ақпараттар бар. Көп жағдайда генетикалық шарттасылған шизофренияның туындауы ата ананының гендерінде жоқ кездейсоқ мутациялардың себебінен болады.

Швециядағы 168 мыңнан астам психологиялық ем қабылдаған науқастарды зерттеу нәтижесінде: әйелдер ерлерге қарағанда ұзақырақ өмір сүреді; Шизофрениктер ЖИАмен аурыатын адамдарға, наркомандарға қарағанда әлдеқайда ұзақ өмір сүреді; 30 % науқастар ең кем денегде бір рет өздерін өлтіруге талпынады кен; 5-10 % науқастың адам өлімімен қатысты қылмыстық істерге қатысы бар.

А ТЕРОСКЛЕРОЗ қан таймырларының ішкі бетіне холестериннің сіңіп, жиналып, түйін тәрізді шоғырланып қалуы. Холестерин сіңіп қалған орын бастапқы кезде сары жолақ дақ түрінде бокса, келе-келе қатайған түйінге айналады. Бұл түйіндер бір-біріне қосылады. Соның салдарынан таймырдың ішкі қабатында жаралар пайда болады, кальций тұздары шөгіп, тамары қатаяды, қан өтуі қиындайды. Генетикалық факторы: СЕРТ пен А1/С3/А4 кластері Орта факторы: 40 жастағы жүрек аурулары бар адамдардың 3% - да, жас аралығындағы жүрек аурулары, гипертония бар адамдардың 72,4%, гипертониясы жоқтардың 60 % -да кездеседі.

Артериальды гипертония жүрек қан таймырлары жүйесінің ең көп тараған ауруларының бірі. Оның белгісі таймыр тонусы реттелуінің бұзылуынан туған артериялық қысымның (гипертензия) көтерілуі. Себептері: жүйке жүйесіне ұдайы күш түсу психикалық зақымдану шамадан тыс артық тамақтану жүріс-тұрыстың, жалпы қимылдың аздығы Гипертония ауруының бастапқы сатысында артериялық қысымның уақытша көтерілуі үстіне бастық оқтын-оқтын ауруы, жүректің жиі соғуы, кейде жүрек тұсының ауруы, желке тұстан аурылық сезінуі мүмкін. Қазақстанда кездесу жиілігі 2011 жылы 100 мың адамға шаққанда 1013,9 бокса, 2012 жылы 1173,3 құрады.

ІІІ. Қорытынды: Мультифакторлық аурулар тұқым қулайтын факторлармен қатар сыртқы орта факторларының әсерінен де туындайды. Неғұрлым жиі кездесетін мультифакториялды ауруларға ревматоидный артрит, жүректің ишемиялық ауруы, гипертониялық және қабыну аурулары, бауры циррозы, қант диабеті, бронхиалды астма, псориаз, шизофрения және т.б жатады. Полигенді аурулар метоболизмнің туа біткен кемшіліктерімен тығыз байланысты, бұл кемшіліктердің кейбірі метоболиттік аурулар түрінде көрінуі мүмкін. Қазіргі кезде мультифакторлық тұқым қуалайтын ауруларға алкагольды психоз және нашақорлықты да жатқызады.

Пайдаланылған әдебиеттер: 1. С.Ж.Стамбеков «Генетика» 2002 ж. 2. П.Қазымбет,Л.Аманжолова,Қ.Нұртаева «Медициналық биология» Астана 2006 ж. 3. С.Ж.Стамбеков,В.Л.Петухов «Молекулалық биология» Новосибирск 2003 ж 4. Қ.С.Нұртаева,И.М.Ешмухамбетов «Ген,тіршілік және денсаулық» Алматы. 5. bigox.kz