Mavzu: MIRZO ULUGBEK Reja: 1.Mirzo Ulugbekning tarix sahnasiga kirib kelishi; 2. Mirzo Ulugbek buyuk davlat arbobi;

Mirzo Ulugbekni tarix sahnasiga kirib kelishi: 1

Amir Temur vafotidan song taxt uchun talash kuchayib ketadi. Temurdan keyingi yirik temuriy- lar avladi bolgan Ulugbek asli ismi Muhammad Taragay bolib 1394-yilda Sultoniya shahrida tavallud topdi. Ulugbekning onasi Gavharshodbegim panohida tarbiyalanadi.

Besh yoshidan boshlab Shayx Ozariy nomi bilan keyinchalik shuhrat topgan mashhur olim Shayx Orif murabbiyligida tarbiyalanadi. Otalq etib tayinlangan Amir Shohmalikdan davlatni idora qilish sanati boyicha konikmalarga ega boladi. Ulugbek Ogabekga unashtirilishi munosabati bilan koragon unvoniga sazovar boladi.

Ulugbek Samarqand taxtiga otirgan vaqtida 15 yoshda boladiShahzoda balogat yoshiga yetguncha davlatni boshqarishni Shohrux ozining sodiq amaldorlaridan biri Shohmalikka topshiradi. Ulugbek Samarqand taxtiga otirgan vaqtida 15 yoshda boladiShahzoda balogat yoshiga yetguncha davlatni boshqarishni Shohrux ozining sodiq amaldorlaridan biri Shohmalikka topshiradi.

Mirzo Ulugbek jahon ilm-fani rivojiga salmoqli hissa qoshgan, millatimiz tarbiyalab yetishtirgan daho, Yan Geveliy tabiri bilan aytganda, dunyo astronomlarining sultonidir.Xalqaro konferentsiya BMT tomonidan «2009 yil Astronomiya yili» deb elon qilinishi va buyuk olim, marifatparvar alloma Mirzo Ulugbek tavalludining 615 yilligi munosabati bilan, aynan Samarqandda, 1420 yili oz faoliyatini boshlagan uning dunyoga mashhur madrasasida chaqirildi.Dastlab, qatnashchilar Mirzo Ulugbek haykali poyiga gulchambarlar qoyishdi.

Anjuman arafasida tamirlanib, yangi eksponatlar bilanboyitilgan muzeyni, shahardagi qadimiy obidalarni tomosha qildilar.Konferentsiyaning yalpi majlisi Ulugbek madrasasi binosida Ozbekiston Fanlar akademiyasi prezidenti Sh.Solihov, viloyati hokimi O. Barnoev va YUNESKOning Ozbekis-tondagi vakili Xorxe Espinallarning tabrik sozlari bilan ochildi. Unda Mirzo Ulugbekning davlat arbobi va olim sifatida tarixdagi roli, uning shoh asari «Zij»ning ahamiyati hamda olim ilmiy merosining organilishi bilan bogliq ilmiy natija va istiqbollarga bagishlangan maruzalar tinglandi.Shundan song konferentsiya oz ishini Ulugbek madrasasi, Tilla Kori madrasasi va «Prezident otel» mehmonxonasida «Mirzo Ulugbekning ilmiy maktabi va uning jahon fani taraqqiyotidagi orni», «Mirzo Ulugbek va uning davri» hamda «Mirzo Ulugbek davrida talim va madaniyat» mavzulariga bagishlangan shobalarda davom ettirdi.Konferentsiya qatnashchilarida Mirzo Ulugbek madrasasining birinchi qavatidagi hujralarda tashkil qilingan «Ozbekistonda talim tizimining boshlangich davridan hozirgi davrgacha rivojlanish tarixi» nomli ekspozitsiya katta qiziqish uygotdi.Konferentsiya ishida 20 nafardan ortiq xorijiy va 100 nafarga yaqin mamlakatimiz olimlari ishtirok etdilar.

1 Koragon – xonning kiyovi; 2 Zafarnoma – Mogiliston ustidan zafarli yurishidan song 1428-yilda Jizzax yaqinida Ilonotti darasida Ulugbek tomonidan yozdiriladi Izohli lugat:

1.Uugbek qachon tugilgan? 2.Ulugbekning otasi kim bolgan? 3.Ulugbek qachon tarix sahnasiga kirib keldi? Mustahkamlash uchun savollar:

Mirzo Ulugbek buyuk davlat arbobi; 2

Temuriylar sulolasining yorqin vakili, olim, hukmdor Mirzo Ulugbek ( ) Markaziy Osiyo tarixida chuqur iz qoldirgan buyuk siymolardan biridir. Uning tarixdagi oziga xos orni, eng avvalo, olimligi bilan belgilanadi. U 20 yoshidayoq ahli ilm orasida yirik astronom va matematik sifatida tanilgan edi. Ulugbekning ilmiy ijodi choqqisi bolmish shoh asari «Ziji jadidi Koragoniy» yangi astronomik jadvallar bolib, u VIII IX asrlarda Sharqda boshlangan astronomik ananani davom ettirish bilan birga, uni yangi ilmiy pogonaga kotardi. Bu asar Sharq va Garbda nihoyatda mashhur bolib, kop martadunyoning bir necha tillariga tarjima qilingan. Ulugbek tavalludining 600 yilligi munosabati bilan 1994 yili «3ij»ning rus tilida chop etilishi olim ilmiy merosi, umuman, sharq aniq fanlar tarixi bilan shugullanuvchi mutaxassislarga yangi tadqiqotlar uchun imkoniyatlar yaratdi. Bu tadbirda arxeolog olim sifatida qatnashayapman, deydi italiyalik olim Dario Jorjetti. Bizning asosiy maqsadimiz Ulugbek davrida ilm-fan taraqqiyotini organishdan iborat. Shuning uchun Eron, Turkiya, Frantsiya singari davlatlardan olimlarni jalb qilgan holda Ulugbek rasadxonasi atrofida keng miqyosda arxeologik qazilma ishlarini olib bormoqchimiz.

U ozining qariyb 40 yillik hukmdorligi davrida Movarounnahrning bir necha shaharlarida madrasalar, masjidlar, kutubxonalar, ariq va yollar qurdirdi. Bugunga qadar saqlanib qolgan ayrim tarixiy obidalar va ilmiy meros namunalari Ulugbek davrida ilm, madaniyat ravnaqi yuqoriligidan guvohlik berib turibdi.1420 yili oz faoliyatini boshlagan Mirzo Ulugbek madrasasida, Giyosiddin Jamshid Koshiy tabiri bilan aytganda, «...olimlarning dunyo boyicha oz ilmining ustolaridan 70dan ortigi...» talabalarga onlab dunyoviy fanlardan dars berganlar va oz ilmining amaliyotlarini rasadxonada tekshirib korganlar. Bu Ulugbekning Samarqanddagi haqiqiy universiteti, akademiyasi bolib, bugungi kundagi kopgina oliy talim muassasalarining, jumladan, Alisher Navoiy nomidagi Samarqand davlat universitetining tarixi bilan mushtarakdir.

Hujralarda namoyish qilinayotgan ekspozitsiyalar Ozbekistonda talim tizimining naqadar chuqur tarixga ega ekanligini isbotlab turibdi. Garchi Mirzo Ulugbek shaxsi va uning ilmiy merosi shu vaqtga qadar butun dunyoda organib kelinsa-da, lekin hali ochilmagan qirralari, ularning shakllanishiga tasir etuvchi ichki va tashqi omillar, osha davrdagi siyosiy, ijtimoiy va madaniy jarayonlarning etibordan chetda qolgan jihatlari kabi masalalar talaygina.Xalqaro konferentsiyada shu kabi masalalar muhokama qilindi. Anjuman qatnashchilari uchun viloyat hokimligi nomidan tantanali qabul marosimi otkazildi.«MIRZO ULUGBEK» FOJIASI HAQIDAQadrli o'quvchilar! Siz dramadan olingan olim va hukmdor Mirzo Ulug'bek hayotining eng xushnud va hasratli manzaralari aks etgan adabiy parchalar bilan yaqindan tanishdingiz. Tarixdan ma'lumki, temuriylar sulolasining eng mashhur vakillaridan biri bo'Igan Mirzo Ulug'bek (asl ismi Muhammad Tarag'ay)ning taqdiri hozirgi kungacha kishilarni hayratga solib kelyapti. Darhaqiqat, tadbirkor davlat rahbari, adolatli shoh, ilm-fanda yuksak cho'qqilarni egallagan inson, mislsiz ilmiy qobiliyat Mirzo Ulug'bek shaxsida mujassamlanishi hayratlanarli hoi. Shundan bo'lsa kerak, hazrat Navoiy sultonlar orasida uni ulkan daho sifatida baholaydi. Umuman, temuriyzodalar orasida bunday aql sohiblari ko'p uchraydi (Zahiriddin Muhammad Bobur, Husayn Boyqaro kabi).

Alisher Navoiy o'zining «Majolis un-nafois» asarining yettinchi majlisini temuriylarga mansub shoirlar, sakkizinchi majlisini yana bir temuriyzoda - Sulton Husayn Boyqaroga bag'ishlagani bejiz emas.Mirzo UJug'bek - Amir Temurning suyukli nabirasi, ya'ni to'rtinchi o'g'li Shohrux Mirzoning farzandi, u bobosi Temurning barcha yurishlarida ishtirok etgan. Buyuk olim va hukmdor haqida tarixiy ma'lumotlarni ko'plab keltirish mumkin. Bu ishni tarixchi olimlarimizga qo'yaylik-da, suhbatimizni yuqorida siz tanishib chiqqan drama voqealari xususida davom ettiraylik. Ushbu sahna mazmunidan ma'lum bo'lganidek, ulug' adibimiz Maqsud Shayxzoda mazkur asarni yaratishda jiddiy tayyorgarlik ko'rgani,dramani yozishda behisob ilmiy- tarixiy manbalarga tayangani ko'rinib turibdi. Adib asarda Ulug'bek yashagan davrni, u hukmronlik qiigan saroy muhitini ko'z o'ngimizda yaqqof gavdalantirgan. Mirzo Ulug'bek hayotida ko'p voqealaryuz bergan.

U oliy hukmdor, buyuk olim sifatida ko'p narsalarni o'z boshidan kechirgan. Bularni besh pardali tarixiy fojiagasig'diribbo'lmasligini bilgan M. Shayxzoda ushbu asarga asosan ikki yo'nalishdagi voqeaiarni, ya'ni saroy ixtiloflari va buyuk olim olib borgan ilmiy izlanishiami yoritishgajazm qiigan. Asarbilan tanishganingizdasizda ikki xil tuyg'u paydo bo'lgani aniq. Adib Mirzo Ulug'bekni bir tomondan, qattiqqo'l, butun Xurosonni o'z qo'lida saqlab qolish uchun har qanday chorani ko'rishga tayyor hukmdor sifatida, ikkinchi tomondan, ilm-fanning jonkuyari, jahonshumul kashfiyotiar qiigan olim, fan ahlini jonidan ortiq ko'radigan (masalan, Ziji Ko'ragoniyning so'zboshisida shogirdi Ali Qushchini «farzandi arjumand» - aziz farzandim deb ataydi), biroq saroydagi fisq-fasod, ig'vo ishlar oldida ojiz bir inson qabilida tasvirlaydi. O'quvchi hukmdor Ulug'bekning zulm-u zo'ravonligini inkor qilmagan holda, olim va fozil, maVifatparvar Ulug'bekka achinadi, unga ixlosi ortadi. Haqiqatan ham, UlugLbekni tarix oldidagi katta xizmati Lining hukmdorlik faoJiyatidan ko'ra ilm-fanni, ma'rifat va madaniyatni rivojlantirishidadir. Shu ma'noda Ulug'bekning fan, madaniyat ravnaqi yolidagi xizmatlari uning zuim-zo"ravonlik faoiiyatidan ustun ekanligiga kishida shubha qolmaydi. Maqsud Shayxzoda Ulug'bek shaxsidagi shu xususiyatlarni teran anglagan holda o'quvchi diqqatini ko'proq uning ma'rifatparvarlik faoliyatiga qaratadi.

Buni dramadagi Mirzo Ulug'bek so'zlaridan ham anglasa bo'ladi:Ma'rifatning dargohiga qo'ydim ixlosim. Ogir boidi qismat menga origan vazifa. Men, sultonlar o'rtasida bo'ldim donishmand, Donishmandlar tepasida sulton sanaldim. Ma'rifatni hukumaiga qilib rahnamo, Bu o'lkaning yerida ham yulduzlar yoqdim.Agar Ulug'bekning «ma'rifatni hukumatga qilib rahnamo, Bu o'lkaning yerida ham yulduzlar yoqdim», degan so'zlariga e'tibor beradigan boMsak, uning davlatchilik faoliyati ma'rifatchilik asosiga qLirilganiga amin bo'lamiz.Dramada Ulug'bek qiyofasi lining ko'proq asardagi boshqa obrazlar orqali ochilgan, masalan, Ali Qushchi, Sakkokiy,Shayxulislom Burhoniddin, Chin, Hind, Farang, Misr, Rus elchilari bilan bo'lgan mufoqotda ilm-fan homiysi, buyuk olim, rna'rifat fidoyisi kabi xislatlari namoyon boisa, Abdullatif Mirzo, uning mahrami Abbos, Qozi Miskin kabi saltanat dushmanlari, ig'volarga nisbatan boigan munosabatida mutaassiblikka qarshi ashaddiy kurashgan inson sifatidagi xarakteri ochilgan.Mirzo Ulug'bek hukmdor, katta saltanat egasi bo'lganiga qaramay, avvalo, insoniy fazilatlardan begona boimagan, o'z farzandiga mehribon ota. Shundan bo'lsa kerak, saltanat, ilm-fan ishlari bilan mashgvul bolib, o'z o'g'lLni unga dushman sifatida qayrab, uni avval taxtidan, so'ng hayotdan mahrum qilish uchun amalga oshirilgan fitnaiardan bexabar bo'lib g'aflatda qoladi. O'gii Abdullatif otasiga qarshi isyon ko'taradi va uning buyrug'i bilan Ulug'bek qatl ettiriladi. Shu o'rinda marhum shoirimiz Muhammad Yusufning Ulug'bek tilidan aytgan quyidagi so'zlari asl haqiqat sifatida jaranglaydi:Yufduzlarda ekan nigohim, bilmadim ne edi gunohim... Men dardimni kimga aytaman.Qancha g'amga botmagan edim, qancha og'u yutmagan edim... O'z bolamdan kutmagan edim... men dardimni kimga aytaman.Ulug'bekning haqiqiy insonparvar sifatidagi qiyofasi uning taxtdan iste'fo berishi sahnasida yorqin ifodalangan.

Izohli lugat: 1. Ziji Jadidayi Koragoniy ta yulduzning joylashishi haqidagi Ulugbekning kitobi; 2. Masjidi Muqatta, Kokaldosh – oz davrining yuksalgan jome masjidlari

Mustahkamlovchi savollar: 1. Ulugbek qanday masjidlar qurdirgan? 2. Ulugbek buyuk davlat arbobi deganda nimani tushunasiz? 3. Ulugbek yaratgan asarlar haqida nimalar bilasiz? 4. Ulugbek qotili kim?

Mustaqillik yillarida Ulugbek qurdirgan inshoatlarning qayta tamirlangan korinishi quyidagilar;

Mustaqillik yillaridagi Uugbek haykallari;

ETIBORINGIZ UCHUN RAXMAT