Ақпараттық жүйені жобалау тұжырымдамасы Орындаған: Мырзагулова А.М. Қабылдаған: Мизамова К.И.

Ақпараттық жүйені жобалау тұжырымдамасы 1. Жүйелік тәсіл принциптерінің негіздері 2. АЖ жобалау мақсаты мен принциптері 3. Өнімнің сапа бағасы, өнімді өндірудің экономикалық мақсаттылығы 4. Өнімнің өзіндік құна және бағасы

1. Жүйелік тәсіл принциптерінің негіздері Қазіргі заманғы ақпараттық технологиялар әдетте әзірлеу процесінде өзгертілетін, іріктеуі болжалты пайдаланушилар тарапынан қойылатын талаптартың негізінде іске асырылатын ЭАЖ-ты жүзеге асыру әдістерінің ауқымты жиынтығын білдіреді. Шешімдерді қабылдау теориясы тұрғысынан қарағанда ЭАЖ жобалау процесі – бұл тапсырыс берушінің талабын қанағаттантыратын жүйенің (ЭАЖ жобасынаң) сипатын алуға бағытталған жобалау-конструкциялық шешімдерді қабылдау процесі. ЭАЖ жобасын нақты бағдарламалық-техникалық отрада ЭАЖ-ты құру мен пайдалану жөнінде жобалау шешімдерінің сипаттамасы берілген жобалық- конструкциялық және технологиялық құжаттама деп түсінеміз.

ЭАЖ-ты жобалау – ЭАЖ мемлекеттік стандарт пен қарастырылған жобасы, құжаттамана сипаттау мен жинақтау ережесінің белгілері аясындағы құру процесі түсінігінде, яғни архитектуранаң, құрылатын жүйенің функционалтық құрылымы мен алгоритмінің бір мағыналық түсінігінің сипаттамасы. Осы тұрғыдан бастап жобалау ЭАЖ тіршілік циклдің түрлі кезеңдерінде жобалық шешімдерінің дәйекті насандалуына алып келеді: техникалық және жұмыстық жобалауынаң талаптарын жоспарлау мен талдау; ЭАЖ енгізу және пайдалану. ЭАЖ-ты жобалау объектілері жеке элементтер немсе олартың функционалтық және қамтамасыз ететін бөліктерінің кешені болып табылаты. Сонамен, дәстүрлі декомпозицияға сәйкес міндеттер, міндеттердің кешені мен басқару функциясы функционалтық элементтер болаты. ЭАЖ қамтамасыз ету бөлігінің элементтер мен олартың ақпараттық, бағдарламалық және жүйені техникалық қамтамасыз ету кешендері жобалау объектілері болаты.

ЭАЖ жобалау субъектілері ретінде мамандантырылған (жобалық) ұйымдартың құрамында, әдетте, жобалық қызметті іске асыратын мамандартың ұжымы және ЭАЖ әзірлеу қажеттілігі үшін тапсырыс беруші – ұйым болаты. Әзірленетін жүйенің масштабы жобалау процесіне қатысушилартың құрамы мен санан анақтайты. Кең көлемді және жобалық жұмыстарты қатал мерзімде орындау кезінде жүйені әзірлеуге бірнеше жобалау ұжымдарынаң (әзірлеушілер-ұйымдарынаң) қатысуы мүмкін. Бұл жағдайда барлық орындасуши-ұйымдартың қызметін үйлестіретін басты мекеме айқындалаты. Бірге орындаушилартың жүйе жобасын әзірлеуге қатысу нисана әр түрлі болуы мүмкін. Нысаннаң ең көп таралған түрі әр орындауши дайындаланатын жүйенің қандай да бір бөлігін басынан соңына дейін орындайты. Әдетте, бұл функционалтық бағынаңқы жүйе немсе басқару міндетінің өзара байланас кешені болаты. Жобалау процесінің жекеленген кезеңдерінде жұмыстарты орындайтын жеке орындасушилартың қатысу нисана сирек кездеседі. Тапсырыс беруші мен әзірлеушінің функциялары қиюласып жататын нұсќа да бар, яғни ЭАЖ өз күштерімен жобалауы мүмкін.

ЭАЖ-ты жобалауты іске асыру масштабқа және әзірленетін жобанаң ерекшеліктеріне сәйкес жобалаутың анақталған технологиясын әзірлеушілердің пайдалануын жорамалдайты. Жобалау технологиясы – ЭАЖ жобалау және ұйымдастыру әдістері мен құрылымдарынаң жиынтығы (ЭАЖ жобасын құру және жаңарту процесін басқару). Жобалау технологиясы негізінде технологиялық процесс жататы, ол әрекеттерді, олартың дәйектілігін, атқарушилартың құрамын, осы әрекеттерді орындауға талап етілетін ќұралдар мен ресурстарты анаќтайты. Сонамен, ЭАЖ жобалаутың технологиялық процесі толығымен іс-әрекеттердің байланасқан және бағынатын, тізбекті-параллельдік жиынтыќќа бөлінеді. Олартың әрбіреулерінің өз тұрғысы болаты. ЭАЖ жобалау кезінде анақталған құралдарын пайдалану тән. Сонтықтан, әдете, ЭАЖ әзірлеушілерінің алтында өз сипаттамасы бойынша ең үлкен дәрежеде нақты кәсіпорыннаң талаптарына сәйкес келетін жобалау құралдарын таңдау міндеттері тұраты.

Жобалау құралдары: өз классында жобалау объектісіне өзге нұсќалыќ болуы тиіс; ЭАЖ тіршілік циклінің барлық кезеңдерін жиынтығымен қамтуы тиіс; техникалық, бағдарламалық және ақпараттық үйлесімді болуы тиіс; игеру мен пайдалануда қарапайым болуы тиіс; экономикалық жағынан мақсатқа лайықты болуы тиіс. ЭАЖ жобалау құрылымын екі класқа бөлуге болаты: компьютерді пайдалану арқылы және пайдаланусыз.

Компьютерді пайдаланусыз жобалау құралы ЭАЖ-тың барлық сатыларында және кезеңдерінде қолданалаты. Бұл жобалау операциясынаң ұйымдастыруши-әдістемелік қамтамасыз ету құралдары және ең алтымен жүйелерді жобалау процесін реттейтін түрлі стандарта. Ақпараттарты жіктеу және кодтаутың бірыңғай жүйелері, құжаттаманаң бір ізге келтірілген жүйесі, ақпараттар ағымынаң сипаттау мен талдау модельдері және т.б. да осы стандартқа жататы. Компьютерді пайдалану арқылы жобалау құрылымы ЭАЖ жобалау процесінің жекеленген сияқты, барлық деңгейлері мен кезеңдерінде де қолданала береді, осыған сәйкес жүйе жобасынаң элементтерін, тарауларын, жүйелердің жобасын толығымен дайындауты қолдайты. Компьютерлерді қолдану арқылы жобалау құралдарынаң барлыќ көптүрлілігін төрт бағынаңқы кластарға бөледі.

Бірінші бағынаңқы кластарға ақпаратты өңдеу операцияларын жобалауты қолдайтын операциялық құрылымдар жататы. Осы құралдартың бағынаңқы классы на алгоритмдік тілдер, стандарты бағынаңқы бағдарламалартың және объекті кластарынаң кітапханалары, макрогенераторлар, деректерді өңдеудің типтік операциялары, бағдарламаларынаң генератор лары және т.б.; сонамен қатар операциялық жүйелердің функцияларын ұлғайту құралдары (утилит тер) жататы. Осы класқа сендай-ақ жобалаутың қарапайым аспаптық құралдары қосылаты: бағдарламаларты тестілеу және жөндеу үшін; жобана құжаттантыру процесін қолдау және т.б. Соңғы бағдарламанаң ерекшелігі монада, онаң көмегімен жобалаушилартың еңбек өнімділігі артаты, бірақ аяқталған жобалық шешімдер әзірленбейді. Сонамен, осы бағынаңқы кластың құралдары ЭАЖ жобалаутың жекеленген операцияларын қолдайты және бір- біріне тәуелсіз қолданала береді.

Екінші бағынаңқы класќа ЭАЖ жобасынаң жекеленген компоненттерін жобалауты қолдайтын құралдар жататы. Осы бағынаңқы класқа жалпы жүйелік белгілеу құралдары жататы: деректер базасын басқару жүйелері (ДББЖ); қолданбалы бағдарламалартың әдістік бағдарланған пакеттері (дискретті бағдарламалау, математикалық статистика есептерін шешу және т.б.); кестелік процессорлар; статистикалық ЌБП; сараптық жүйелердің қабықтары; графикалық редакторлар; мәтіндік редакторлар; топтастырылған ЌБП (жоғарыда аталған бағдарламалық құралдарты топтастыруға мүмкіндік беретін орнатылған сұхбаттық мүмкіншіліктері бар интерактивті орта).

Жоғарыда аталған жобалау құралдары үшін оларты ЭАЖ технологиялық бағынаңқы жүйелерін әзірлеуге пайдалану тән: деректерге ақпараттарты енгізу, сақтау мен енгізуді ұйымдастыру, деректерді есептеу, талдау және көрсету, шешімдерді қабылдау. Үшінші бағынаңќы класқа ЭАЖ жобасынаң тарауларын жобалауты қолдайтын құралдар жататы. Осы бағынаңқы класта жобалаутың функционалтық құралдарын бөліп шиғараты. Функционалтық құралдар фукцияларты, міндеттер кешенін және басқару міндеттерін іске асыратын автоматтантырылған жүйелерді әзірлеуге бағытталған. Сала тұрғысындағы әр алуантылыќ ұйымдастырушилық жүйелердің типіне (өнеркәсіптік, өнеркәсіптік емс салалар), басқару деңгейіне (мысалы, кәсіпорын, цех, бөлім, участке, жұмыс орна), басқару функция сына (жоспарлау, есептеу және т.б.) бағдарланған осы бағынаңқы класс құралдарынаң әртүрлілігін тутыраты.

Ақпаратты өңдеу жүйелерін жобалаутың функционалтық құралдарына типтік жобалық шешімдер, қолданбалы бағдарламанаң функционалтық пакеттері, типтік жобалар жататы. ЭАЖ жобалау құралдарынаң төртінші бағынаңқы классы на жобалау процесінің стадия лары мен кезеңдерінде жобана әзірлеуді қолдайтын құралдар жататы. Осы класќа ЭАЖ жобалауты автоматтантыру құралдарынаң бағынаңқы классы жататы (CASE-құралдары). Қазіргі заманғы CASE-құралдары өз кезегінде негізінде екі белгі бойынша жіктеледі: ЭАЖ-ты әзірлеу процесінің қамтылатын кезеңдері; топтастыру дәрежесі: жекеленген жергілікті құралдары (tools), ЭАЖ әзірлеудің көптеген кезеңдерін қамтитын топтастырылмаған құралдар (toolkit) жиынтығы және жобалыќ деректердің жалпы базасымен – репозиторий мен (workbench) байланасқан толық топтастырылған құралдар.

АЖ жобалау мақсаты мен принциптері Қазіргі уақытта адами-машиналық ақпараттық жүйелер мен технологияларты тиімді функционал доу фактісі жобалау сапасын анақтайты. Жобалаутын мақсаты болып ЭАЖ-на тиімді жобалау мен өз мамантық есептерін және орындау мен басқару- шилық шешімдерді қабылдау үшін ДЭЕМ-наң нақты экономикалық обьектісі мен коммуникация құралдарын дамыту ортасында қолданатын мамандармен автомат- тантырылған ақпараттық технологиялары арасында өзара тығыз қызметті қамтамасыз ету болып табылаты. Дәл осындай запалы жобалау онан техникалық, бағдарламалық, ақпараттық құрауыштарымен, сендай-ақ онаң технологиялық негіздерінде қызмет көрсете алтын және жүзеге асырылатын басқару-ши қызметтер мен өзара әсерлесуші обьектілерге қызмет көрсете алтын жүйені қамтамасыз етеді.

Жобалау процесінде экономикалық объектінің (өндірістік, шар- уашилық) қызметі негізгі ұйымдастыру мен басқаруши процедураларты ұйымдастыру сияқты ұйымдар жүзеге асырылаты. ЭАЖ көптеп жобалануы бірдей теориялық жағдайлартың құрастырылуын, құру мен функционалдануына әдістемелік жолдарты талап етеді, онсыз түрлі экономикалық объектілердін өзара әрекет етулері, көп деңгейлі халық шаруашилық кешенінде қалыпты қызмет етулерін талап етеді. ЭАЖ құрутың негізгі қарастырылған қағидалары ретінде автоматтантырылған жүйелерді жобалау бойынша келесі тәжірибелік ұсынастары қарастырылты: жүйелік, дамуы, сәйкестік, стандарттау және бірегейлік, тиімділік. Жүйелілік қағидасы ЭАЖ құру мен функционал доу барысындағы ең маңызтысы болып табылаты. Ол зерттелетін обьектіні бір бүтін ретінде қарастыруға мүмкіндік береді; жүйе бүтінділігін қамтамасыз ететін құрылымтық элементтер арасындағы көптеп пайда болған байланастар типін көрсетеді; жүйенің өндірістік-шаруашилық қызметінің бағытын бекітуге және онамен жүзеге асырылатын нақты қызметтерді көрсетеді. Жүйелік жол макро және микрожолдар атын иемденетін екі талдау аспектісін ұсынаты.

Сәйкестік қағидасы әр түрлі ЭАЖ өзара әрекеттену мүм- кіндігін қамтамасыз ету. Сәйкестік қағидасын жүзеге асыру экономикалық объектілердін қалыпты формалантырылуын қамтамасыз етуге, халық шаруашилығын басқару тиімділігін жоғарылатуға мүмкіндік береді. Стандарттау және бірегейлендіру қағидасынаң негізі ЭАЖ-на функционал доутың стандарты және бірегей, типтік элементтерді қолдану қажеттілігінде жатыр. Тиімділік қағидасы мәні функционал доу барысында алы- натын ЭАЖ құру және бүтіндік эффектіге шиғындар арасын- дағы рационалты қатынастарға жетуде жатыр. Әдетте, басқаруты тиімді жүзеге асыру үшін негізгі болып табылатын қағидалардан басқа белгілі бір экономикалық тиімділікті алуға мүмкіндік беретін бірқатар жеке қағидалар- ты ерекшелеуге болаты. Олартың ішінде декомпозиция қағидасы тұтас жүйені, элементтер қасиеттерін, онаң ерек- шеліктерін зерттеу кезінде қолданалаты. Ол жүйені бөлік- терге бөлуге, жеке жұмыс кешендерін ерекшелеуге негіз- деледі, онаң неғұрлым тиімді талдауы мен жобалануы үшін шарттарты құраты.

Бірінші басши қағидасы әрекеттің және ЭАЖ қызмет көрсеті- луіне жауап беретін болашақ қолданушимен, ұйым, кәсіпорын тапсырыс беруші басшимен құрылған жүйе барысында жауап- кершілікті бекітеді. Жаңа есептер қағидасы – жүйе мүмкіндіктерін әрқашан дамы- туты іздеу, басқару процестерін жүзеге асыру, басқарушилық есептерді тиімдеу мақсатымен көрсеткіштердің қосымша нәти- жесін алу. Ақпараттық ағындарты және құжат айналымын автомат- тантыру қағидасы ақпараттын тркеуден өткен кезінен бастап қорытынты көрсеткіштер мен басқарушилық шешімдерді қалыптастыруты алуға дейінгі барлық сатыларында техникалық құралдар кешенін қолданалуын қарастыраты. Жобалауты автоматтантыру қағидасынаң мақсаты болып индустриалты әдістерді енгізу есебіне уақытша, еңбектік және құнты шиғындарты қысқарту барысын қамтамасыз ете отырып, халық шаруашилығынаң барлық деңгейінде ЭАЖ жобалану мен құрылу процесінің тиімділігін жоғарылату табылаты.

Абстрактілеу принципі жүйе аспектісінің нақты (қарастыру позициясынаң нақтылығы) ерекшелігінде және талдау мен жобалау үшін ыңғайлы қарапайым жалпы түрдегі мәселелерді көрсету мақсатымен түйінделеді. Формализациялау принципі бейнелеу әдісінің формализация- лануын қолдану және модельдерді ұйғару мен процестердің жобалау мәселелерін шешу жолында қатал әдістемелік кажеттілікті түйіндейді. Қарама-қайшилық және толықтылық принципі қайта құрылған жүйедегі барлық қажетті элементтерінің бірігуін түйіндейді. Тәуелсіз деректердің принципі өңделу процесіне қарамастан, деректер модельдері жобалануы және талдануы, сонамен қатар олартың физикалық құрылымдары және техникалық отрадағы бөлінуі кажет. Деректерді құру принципі деректердің құрылу мүмкіндігін және ақпараттық жүйе бағасындағы иерархиялық ұйым элементтерін көрсетеді. Соңғы қолданушинаң қатынау принципі қолданушида деректер базасына қатынау құралдары болуы керек, онда она міндетті түрде бағдарламасыз-ақ қолданаты. Макродеңгейдегі жобалау сыртқы отрадағы формальді емс үлкен сандармен сипатталаты.

Өнімнің сапа бағасы, өнімді өндірудің экономикалық мақсаттылығы Жүйені құру мәселесі қоғамнаң тұтынушилығымен және даму деңгейімен анақталаты, олар арқылы өндірілетін қнімнің өзіндік құнан және онаң шиғарылу көлемін анақтауға болаты. Бұл көрсеткіштер өнімнің өндіріс процесінің сипаттамаларымен және онаң қоғаммен тұтынушилығымен тікелей байланасты болып келеді. Өндірілетін өнімнің таңдалынған процесінің экономикалық көрсеткіштерін қарастырайық. Өнімді өндірудің экономикалық мақсаттылығын анақтау үшін қоғамнаң жүйемен өндірілетін бұл өнімге деген ұсынастарты қоятын бірқатар экономикалық көрсеткіштерді және уақыт аралығында олартың өзгеру тенденцияларын білу қажет. Бұл экономикалық көрсеткіштер жүйені құруты және она құру уақытысын болжайтын негізгі техникалық сипаттамаларына қойылатын талаптарты айқындайты.

Таңдалынған процесс пен басқару жүйесінің келешегін бағалау процесі маркетингтік зерттеулер негізінде жүргізіледі, аталған зерттеулер мыналарты анақтайты: өнімнің негізгі көрсеткіштері; өнімдегі және она шиғару көлеміндегі тұтынушилықтар; өнімді сату бағасынаң мүмкін диапазона; өнімді қолдану процесінің болжамданатын ұзақтығы; жүйені пайдалануға кететін шиғындар. Тұтынуши үшін негізгі көрсеткіштер болып мыналар табылаты: өнімнің жоғары сапасы, онаң салыстырмалы түрде төмен бағасы және шиғару көлемі. Өнімді өндіруші үшін ең бастысы болып өнімді шиғарудан алтын табыс көлемі табылаты. Бұл шама өнімнің өзіндік құнана, онаң сапасына, нарықтағы бағасына және шиғару көлеміне байланасты болып келеді.

Бір жыл ішінде өндірілетін өнімнің құнан төмендегі өрнекпен анақтауға болаты: мұндағы, М – бір жыл ішінде өндірілген өнімнің көлемі; Ц – өнім бірлігінің бағасы. Экономикалық тиімділік өнімді сатудан түсетін табысқа байланасты болып келеді, она монадай өрнекпен өрнектеуге болаты: мұндағы, С – өндірілетін өнімнің өзіндік құна.

Жүйемен өндірілетін өнімнің өзіндік құна келесідей негізгі факторлармен анақталаты: өнімді алу үшін қолданалтын процеспен, өнімділікпен, энергияна салыстырмалы тұтынумен; ұйыммен және пайдаланалтын адам еңбегінің көлемімен анақталтын басқару жүйесінің мүлтіксіздігімен; алтын аудан көлемімен; бастапқы материалдар бағасымен. S шиғару көлемінің мәнін қоя отырып, өнімді сатудан түскен табыс теңдеуін мына түрде жазайық:

Табыс көлемі көп жағдайда өнім сапасымен анақталтын өнім бағасына тәуелді болып келеді. Табыс өндірілетін өнімнің өзіндік құнана байланасты болып келеді, яғни баға қатынасы бойынша өнімнің өзіндік құна төмен болған сайын өндірілетін өнімнің көлемімен анақталтын табыс көлемі жоғары бола түседі. Көріп тұрғандай, жоғарыда келтіріліп кеткен факторлар бір- бірімен байланасты болып келеді. Бұл факторларты талдау кезінде бірінші кезеңде өнім бағасына және онаң өндірілетін көлеміне ықпал ететін нарықтың рөлін есепке алмайтын боламыз. Таңдалынған процеспен және басқару жүйесімен анақталтын ішкі байланастылықтарты төменде қарастыратын боламыз, себебі бұл байланастылық- тартың параметрлері өнім сапасына және онаң бағасына, өндірілетін өнімнің өзіндік құнана және көлеміне, жүйенің табыстылығына ықпал етеді.

Өнім сапасын бағалау Өнім сапасын басқа көрсеткіштермен өзара байланасын есепке ала отырып, сапана кешенді ұсыну үшін она К санамен анақтайық. Өнім сапасынаң жоғарылануы К сананаң жоғарылануына алып келеді. К санан өнім сапасынаң коэффициенті деп атайық. Сапа коэффициентін анақтау процесі екі бөліктен тұратын күрделі есеп болып табылаты. Бірінші бөлігі – көрсеткіштерді айқындау, яғни өнім бағасы мен тұтынушилық қасиеттеріне әсер ететін өнімнің сапа параметрлерін анақтау. Екінші бөлігі – талданатын өнімнің әрбір сапа параметрлерінің маңызтылық дәрежесін бағалау.

Процеспен және басқару жүйесімен өндірілетін өнім сапасын анақтау үшін мыналар қолданалаты: а) өнімнің габаритті-массалық көрсеткіштері; б) өнімнің сипаттамалары: химиялық заттар үшін: тазалық, концентрация және т.б.; тағам өнімдері үшін: калориялық, майлылық, тығызтық градусы, дәмдік қасиеттері және т.с.с.; ақпарат үшін: деректердіің сенімділігі, жіберу жылдамтығы, деректердің көлемі және т.б.; в) егер өнім құрылғы немсе құрал немсе машина болып табылатын болса, онда онаң сапасы мыналармен де бағалана алаты: энергияна салыстырмалы тұтыну; өнімді қолдану ұзақтығы; эксплуатациялауға кететін шиғындар; сыртқы түр; өнімді қолдану ыңғайлылығы, ол адам еңбегі шиғындарынаң төмендеуімен және өнімділіктің жоғарылануымен бағалана алаты және т.б.

Өнімнің сапасы тұтынуши үшін маңызты болып келетін басқа да көптеген көрсеткіштермен де анақтала алаты. Тұтынушимен таңдалынған она қызықтыратын өнімнің параметрлер жиынтығы (олартың маңызтылығын есепке ала отырып) онаң сапасын бағалайтын болаты. Сапанаң әрбір параметрі Пі өзгеріс диапазонамен және она ұсыну дәлдігімен сипатталаты. Ары қарай зерттеулер үшін өлшеу диапазона мына түрдегі салыстырмалы бірлікте анақталаты: мұндағы,, – онаң өзгеру диапазонан бейнелейтін і-нші параметрінің шекті мәндері; – і-нші параметрді өлшеу дәлдігі.

Өнім сапасына ықпал ететін әрбір і-нші параметрінің объективті сантық көрсетілімі үшін оларты әдетте қаржылық бірлік болып табылатын бірыңғай өлшем бірлігіне келтіру қажет, мысалы, теңге, мың теңге, доллар және т.б. Қаржылық бірліктерде, мысалы, теңгеде, Рi параметрі өлшем бірлігінің құнан анақтайық. Бірыңғай бірлікке келтіру процесі әрбір і-нші параметрінің құнан бағалау жолымен жүргізіледі, яғни Рi өлшем дәлдік бірлігінің Цi бағасын анақтау. і-нші параметрдің бір өлшем бірлігінің құна мынаған тең:

і-нші параметрді алуға кететін х шиғындар шамасын мына формула бойынша анақтаймыз: Сапа коэффициентін алу үшін параметрлердің жиынтығын аддитивті немсе мультипликативті өрнекпен немсе аралас тәуелділікпен көрсетіп кетуге болаты. Сапа функциясынаң аддитивті көрсетілімін мына түрде жазуға болаты: мұндағы, n – сапа коэффициентін қалыптастыруға қатысатын параметрлер сана; хi – і-нші параметрге кететін шиғындар шамасы; аi – өнімнің сапа коэффициентіне і-нші параметрдің әсер ету дәрежесін есепке алтын коэффициент.

Бұл жағдайда монадай арақатынас орындалуы керек: Сапа функциясынаң мультипликативті көрсетілімін мына түрде жазамыз: мұндағы, а'i – і-нші параметрдің әсер ету дәрежесін есепке алтын коэффициент. Өнім сапасын анақтайтын параметрлерді таңдау негізінен нарықпен, яғни тұтынушилармен беріледі және де ол маркетингтік талдаутың аса маңызты нәтижелерінің бірі болып табылаты. а'i шамасы негізінен басшилартың бағасы негізінде тағайындалаты және ол субъективті болып табылаты. Кездейсоқ жағдайлартың әсер етуін төмендету үшін а'i шамасын анақтау үшін мақсатты түрде сараптық әдістерді қолдану керек.

Кейбір жағдайларда і-нші параметрге кететін шиғындар шамасын мына формула бойынша қалыптантыруға болаты: мұндағы, Бұл і-нші параметрдің әсер ету дәрежесін бағалауға мүм- кіндік береді. Өнім сапасынаң бірқатар коэффициенттерін анақтау кезін- де КΣ=Ка Км сапа функциясынаң аралас көрсетілімі қолдана- латы. Сапана анақтаутың мұндай түрі параметрлердің физика- лық қасиеттерінің сапаға әсер етуін жақсырақ есепке алуға мүмкіндік береді. Мысалы, сенімділік есебін мультипликативті көрсеткіш түрінде мақсатты түрде жүргізу, себебі ол белгілі бір шамада кез келген өнімді кешенді түрде сипаттайты. Бірқатар өнімдер үшін тұтыналтын энергияна аддитивті әдіспен есебін жүргізу рационалты болып келеді.

4. Өнімнің өзіндік құна және бағасы Өнімнің өзіндік құна – бұл өнімді өндіруге, дайындауға және өткізуге кететін шиғындартың ақшалай түрдегі өрнектелуі. Өнімнің өзіндік құна кешенді көрсеткіштердің бірі болып табылаты, себебі онаң негізінде кәсіпорынмен әр түрді ресурстар түрлерін тиімді қолдану туралы, сонамен қатар кәсіпорындағы еңбектің ұйымдастырылу деңгейі туралы талдауға болаты. Ең төменгі шиғындармен, еңбек, материалтық және қаржылық ресурстарты үнемдеумен неғұрлым жоғары тиімділікке қол жеткізу кәсіпорыннаң өнімнің өзіндік құнан төмендету мәселелерін шешуіне байланасты болып келеді.

Өндіріс процесіндегі тірі және заттай еңбекке кеткен шиғындар өндіріс шиғындарын құрайты. Кәсіпорыннаң шаруашилық жекеменшіктенуі мен тауарлы-қаржылық қатынастары шарттарында өндірістің жалпы шиғындары мен кәсіпорын шиғындары арасында ерекшеліктер үнемі сақталып отыраты. Кәсіпорыннаң жалпы шиғындары – бұл өнімнің өзіндік құнан қалыптастыруына қатысатын тірі және заттай еңбектің жиынтығы. Кәсіпорыннаң шиғындары кәсіпорыннаң өнімнің өндірісіне және она жүзеге асыруға кеткен жалпы шиғындары соммасынан құралаты. Ақшалай түрде көрсетілген бұл шиғындар өзіндік құн деп аталаты және өнім бағасынаң бір бөлігі болып табылаты. Оған мыналарты да қосаты: шикізат, материалдар, жанармай, электроэнергия және т.б. еңбек бұйымдарынаң бағалары, амортизациялық есептеулер, өндірістік персоналтың еңбекақы төлемдері және т.б. ақша шиғындары.

Өнімнің өзіндік құна өндіріс тиімділігінің көрсеткіштерімен өзара тығыз қарым-қатынаста болаты. Ол өнім құнанаң көп бөлігін бейнелейді және өнімді өндіру және она жүзеге асыру шарттарынаң өзгеруіне байланасты болып келеді. Шығындар деңгейіне өндірістің техникалық-экономикалық факторлары елеулі ықпал етеді. Аталған ықпал техникадағы, технологиядағы, өндірісті ұйымдастырудағы, өнімнің құрылымы мен сапасындағы, сендай-ақ она өндіруге кететін шиғындар мөлшеріндегі өзгерістерге байланасты байқалаты. Өндіріске кететін шиғындар сметасы – бұл экономикалық элементтер жеріндегі онаң өндірістік қызметі бойынша кәсіпорыннаң барлық шиғындар соммасын бейнелейтін неғұрлым жалпы көрсеткіші. Онда, бірінші кезекте, тауарлық және жалпы өнімді шиғарумен байланасты кәсіпорыннаң негізгі және қосымша өндірісінің барлық шиғындары, екінші кезекте, өндірістік емс сипатты жұмыстар мен қызмет көрсетулерге кететін шиғындар (құрылыстық-монтажтық, транспорттық, ғылыми-зерттеулік және жобалық және т.б.), үшінші кезекте, жаңа бұйымдарты өндіруге кететін шиғындар (онаң орнан толтыру көзінен тәуелсіз) бейнеленген.

Тауарлы өнімнің өзіндік құнана кәсіпорыннаң тауарлы өнімнің өндірісі мен өткізуіне кететін барлық шиғындар кіреді. Жүзеге асырылатын өнімнің өзіндік құна жаңа техникана меңгеру қоры есебінен орна толтырылатын жаңа бұйымдартың жалпы өндірісіне кеткен жоғарылатылған шиғындары алып тасталынған тауарлы өнімнің өзіндік құна плюс өнімнің өндірістік өзіндік құнана тең. Жаңа техникана меңгеру қоры есебінен орна толтырылатын шиғындар тауарлы өнімнің өзіндік құнана кіреді, бірақ жүзеге асырылатын өнімнің өзіндік құнана ол кірмейді. Олар бұйымнаң бірінші жылғы жалпы өндірісінің жоспарлы өзіндік құна мен бағана орнату кезінде қабылданған өзіндік құна арасындағы айырмашилығы арқылы анақталаты: СР = СТ - ЗН + (СП2 - СП1), мұндағы, СР – жүзеге асырылатын өнімнің өзіндік құна; СТ – тауарлы өнімнің өзіндік құна; ЗН – жаңа техникана меңгеру қоры есебінен орна толтырылатын бұйымнаң бірінші жылғы жалпы өндірісінің жоғарылатылған шиғындары; СП1, СП2 – сәйкесінше жылтың басы мен соңына жүзеге асырылмаған өнім қалтықтарынаң өндірістік өзіндік құна.

НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ!!!