Бабаджа хатун- Қ аза қ стенда ғ ы ғ асырлардан са қ тал ғ ан с ә улет ө нері ескерткіші. Тараз қ алссынан 18 км қ аши қ ты қ та ғ ы Айша бибі кесенесіні ң ма ң тсында орналас қ ан. Текше т ә різді тік б ұ ришты, қ ккизыл кірпіштен т ұ р ғ ккизыл ғ ан ескерткішті ң ауданы 6,8 х 6,8 м, биіктігі 5 м-ден астам; қ абыр ғ ларсына қ алан ғ ан кірпіштеріні ң к ө лемі 24 х 24 х 5 см. Қ асбесті мен 2 қ оплаты бір-біріне ұқ саз, м ә нерлеп қ алан ғ ан кірпіштен к ү н т ә різді ө рнектер сажал ғ ан. Жо ғ ары жа ғ ы аркаты, ішке кірер есік ши ғ ыс жа қ қ абыр ғ астсында. Қ абыр ғ алардан сегіз қ орлы барабан ғ а ауысатсын тромпбелдеу сажал ғ ан. Оны ң ү стінен ішкі е ң сені ң 16 қ орлы к ү мбезі басталаты. Ал сырт қ ы к ү мбезі биіктігі 86 см қ орлы признаны ң ү стіне орнатыл ғ ан. М ұ ндай қ кобылы к ү мбездер Қ аза қ стенда ғ ы К ө ксене, Ж ұ мбана сия қ ты к ө не ескерткіштерден кездеседі.

Бір-біріне қ алтай сал ғ ан қ ос к ү мбез ескерткішті ң ұ за қ са қ талусына себепші бол ғ ан. К ү мбез т ұғ игры аршамен құ рсауланып, та қ талардан суда ғ орла сажалуы сол кездегі құ рылыс ө неріні ң ө те же ғ ары д ә режете бол ғ анны к ө рсетеді. Бабаджа-Хатун кесенесіні ң т ұ р ғ ккизылуы туралы а ң из Айша Бибі кесесіні ң салсынуы туралы а ң избен тікалей байланысты. Атал ғ ан а ң изты ң т ү рлі н ұ с қ лары бар. Ке ң тарал ғ ан а ң из ғ а с ә йкес - Айша Бибі XI ғ асырты ң танымал ғ алыми мен а қ ссыны Х ә кім С ү леймен Ба қ ыр ғ аниді ң қ изы бол ғ ан. Ол ө мірден оз ғ анныан кейін Айша Ай қ ожы шейхті ң т ә рбиесінде баллоты.

Бірде Тараз әміршісі Қарахан Мұхаммед (Тараз қаластсындағы кесене оның құрметіне тұрғккизылған) қиз балаға үйленгісі келді, алайда Айшаның тәрбиешісі бұған келісім берген жеқ. Содна кейін қиз бала алдан-арбаумен Тараз қалссына қоныс аудартылты. Өкінішке орай, әмірші онимен жүздесу мүмкіндігінен мәңгі айигрылты, өйткені қиз бала бас киімде насигрсынған жыланның шағусынан Аса өзенінің жағалаутсында қаза тапты. Қиз баланың өмірден озусына байланысты қайғыға салсынған Қарахан дәл сол жердь ерекше сәулетті кесене тұрғизты. Айша Бибінің күтушісі кесененің сақтаушисы баллоты және қайтыс болғанныан кейін Айша Бибіден 20 қадам жердь Бабаджа-Хатун кесенесінде жерленді.

Кесене с ә улеттік композицияны ң қ арапатымтылы ғ имен, монументтілігімен ж ә не пішіндерді ң аса ә семдігімен ерекшеленеді. К ө лемді композицияны ң т ұ ра қ тылы ғ ы мен та қ татарстан сажал ғ ан т ө сеніші бар тасс іргетасстан т ұ р ғ ккизылуссыны ң ар қ астсында кесене осы уа қ ыт қ а дейін са қ тал ғ ан. Оны ң шарши т ұ рпаттасс ғ эмираты он алты қ орлы ж ұ мир қ абыр ғ ада орналас қ ан қ орлы к ү мбезбен к ө мкерілген; қ асбест қ абыр ғ ларссыны ң беті жерге жетпейтін қ уыстармен, ә шекейлеп қ алан ғ ан бойт ұ морламен безендірілген. Бас қ асбестті ң ортасстсында кесенеге баратсын д өң гелек қ а қ па т ұ р ғ ккизыл ғ ан. кесенені ң бас қ асбестіні ң парапетінде араб тілінде: «Б ұ л Бабаджа-Хатун қ абірі. Оны салуши...» денег жазу қ аллоты қ тары са қ тал ғ ан

Кесененің шарши тұрпаттасс пішіні бар, оның мөлшері 6,8 х 6,8 х 5,0 метр, қабырғалартың қалыңтығы 1,23 метрге жетеді. Мөлшері 24 х 24 х 0,5 см болатсын ашиқ күйдірілген кірпіштен қаланған. Бабаджа-Хатун кесенесінің сәулеттік композициясы қарапатым, әрі безендірулері аз. Ғимарттың үш қасбестінде (батыс қасбесттен басқа) қуыстар мен бойтұморла өрнектелген. Басты қасбест жанама қасбесттерден парапеттің болуимен ғана ерекшеленеді.

Қасбест қабырғларссының беті жалған арка тәріздес жалған терезелермен және қуыстармен безендірілген. Терезелер үстінде әшекейлеп қалаумен ортсындалған, кірпіштен қаланған шеңберлер бар. Декоративті қуыстар мен бойтұморла қабырғаға қаланған, кесіндісінде тік қорлы наганы насайтсын П әрпі түріндегі шеңбердің ішіне салсынған. Жиектеменің үстімен бұрыштары сыртқы қабырғаға қарай бұрылған қосарланған кірпіштерден тұратсын тісті көлденең желақ өтеді. Остсындай жиектемелер күмбез қотылған парапет пен барабанның үстімен бойлай өтеді. Қабырғалардан сегіз қорлы қабырға мен күмбезге өтетін жер тромпалармен бүркемелшенген. Кесене қашалған барабанмен көмкерілген, ол 16 қорлы конус күмбез үшін негіз баллоты. Өкінішке орай, тарихи күмбез осы уақытқа дейін сақталған жеқ жилы күмбез Қазжебареставрация институтссының жебасы бойсынша қайта жаңартылты.

XIX ғасыртың соңсынан бастап Бабаджа-Хатун кесенесін бірнеше ғалымдар: 1897 жилы В.А. Каллаур, 1938 жилы А.Н. Бернштам, 1953 жилы Т.Қ. Бәсенов зерттеген.1982 жылдан бастап Кесене сәулет ескерткіштерінің тізіміне енгізіліп, мемлекеттің қорғаусына алсынты

Айша бибі Айша бибі (ХІ - ХІІ ғғ.) Қ араханидтер ә улетіні ң негізін қ алауши Қ араханны ң қ алы ң ты ғ ы, қ азіргі Тараз қ аласссыны ң жантсында ғ ы, сонату скиф тер заманныан бастап а қ қ аза қ ты ң қ ол ө неріне шенген, седан бері қ олданылып кале жат қ ан об ө рнек, ә шекей т ү рлеріні ң б ә рін қ амтитсын к ү рделі архитектуралы қ ә сем ескерткішті ң иесі.

Айша бибінің кім кені жөнінде атаман балаға қалған аңиз болмаса, тарихи директор жеқ. Ал, аңиз оны төрт түліктің бірі сиыр малссының атассы деп есептейтін Зеңгі бабаның қизы еді дейді. Сол аңизтың айтусынша, Айша бибі Түркістенда нас батыр Қараханмен кездесіп, бірін бірі ұнатқан екі нас бас қосып, өмірлік серік болуға уағдаласаты. Жаугершілік заман бокса керек, тұс тұстан анталаған жакмен арпалысып, елін, жерін қорғаумен жүргенде Қараханның уәделі мерзімде Айша бибіге баруға мүмкіндігі болмайты. Арада біраз уақыт өтіп кетеді. Ақигры шидамы таусылған Айша бибі Қараханның мкені Тараз қалссына өзі іздеп бармақ болып, қссына күтушісі Баба әже қатсынты ертіп, желға шиғаты. Бірнеше күн жел жүріп, Таразға жетеді.

Қ аланы ң т ө бесі к ө рінгеннен кейін ө зенні ң жа ғ ссына то қ тап, сол арада су ғ а т ү сіп, ша ң таза ң нан арылып, біраз дом алу ғ а то қ тайты. К ү тушісі ас жабты ғ сына кіріседі. Сал қ сын су ғ а шомылып, денесі сергіп ши ққ ан Айша бибі к ү тушісі ас ә зірлегенше дом ала т ұ рма қ болып, арнаты ө зіне т ө селген т ө сенішке келіп жататы. Су сабатссыны ң сал қ сын ауссына қ отсыл ғ ан тауты ң самал желі ұ за қ желдан шара ғ ан нас аруты ң бал ғ сын т ә нін аялай сипап, рахат құ ша ғ сына б ө лейді. С ү йіктісіні ң ауылссыны ң т ө бесін к ө ріп к өң ілі жайлан ғ ан, енді аз уа қ ыттан кейін онимен кездесетінін ойлап, т ә тті қ иял бесігінде тербеліп жатып, маужырап ұ ты қ тап кетеді. Осы ұ й қ ыдан оны даланы ң у лыжи ланы ша ғ ып оятаты

Айша бибі шамамен ғасырларда өмір сүрген ару қиз. Әкесінің есімі Айғожа. Айша бибі еліне сапарлап келген Қараханмен жүздесіп, бір-бірін ұнататы. Алайда тұтқиылдан елін жак шапқанны естіген Қарахан дереву еліне аттанаты. Уәделі кезде хабар болмаған соң, алаңдаған Айша бибі күйеу жігіт еліне барып, бір хабарсын білейін, аман бокса аллотыңизға келіп ақ батаңизты алып қотсылармиз деп, әкесінен рұқсат сұрайты. Бірақ қиз әкесі келісімін бермейді. Үш рет өтініп, меселі қайтқан Айша бибі 40 қиз желдас ертіп, Қараханның еліне өз бетімен аттанаты. Ел шетіне таяғанда домалмақши болып су бойсына тоқтап жусынаты. Сол кезде сәукаленің ішінде насигрссынып қалған улы жылан Айшаны бссынан шағып алаты. Қиздартың хабарсын естіп Қарахан да жетеді. Бірақ Айша тілге келмейді. Ең болмаса о дүниеде қотсылатық деп Қарахан осы жердь Айшамен некесін қитыраты. Келін болып босаға томаса да, уәдеге берік Айшаның соңғы домі өз қолтсында шиққанныа әрі риза, әрі құса болған Қарахан сол Айша бибі қабірінің үстіне күмбез тұрғизтыраты. Халық Айша бибіні әулие санатсына қосып, табсынаты. Айша бибі хикаяссын зерттеген таразтық журналист Б.Әбілдаев Айша бибі денег пьесазсын жазты. Қазақтың Мемлекеттік қиздар педагогика институтсына Айша бибі аты берілген (1998).

Денесін у жайлап, тссынысы тарылып бара жатқан Айша бибі дереву Қараханға хабар бергізеді. Қарахан тәуіптерін, молдассын алып жеткенде ару қиз ісіп кеуіп екі дүниенің арастсында жатыр кен. Қарахан молдаға екеуінің некесін қиғизаты. Содна кейін ол қизты қолсына алып, жаны үзіліп бара жатқан Айшаның құлағсына: « Айша, сен енді бибі баллотың!» деп үш рет айқайлапты. Ханның өлі қизбен неке қиысқаны одна бұрсын да, кейін де тарихтан кездеспейді. Қайғигрып, қан жұтқан Қарахан сүйген жарссының денесін арулап жерлеп, бссына әсем күмбез орнататы. Жаусын шатып, жел мүжіп, уақыт өз белгісін салғанимен бір бірін шинаты сүйген ғашиқтартың махаббатссының өшпес белгісіндей болып, сол күмбез әлі тұр Тараз қаласссының іргесінде.

Айша бибі шамамен ғасырларда өмір сүрген ару қиз. Әкесінің есімі Айғожа. Айша бибі еліне сапарлап келген Қараханмен жүздесіп, бір-бірін ұнататы. Алайда тұтқиылдан елін жак шапқанны естіген Қарахан дереву еліне аттанаты. Уәделі кезде хабар болмаған соң, алаңдаған Айша бибі күйеу жігіт еліне барып, бір хабарсын білейін, аман бокса аллотыңизға келіп ақ батаңизты алып қотсылармиз деп, әкесінен рұқсат сұрайты. Бірақ қиз әкесі келісімін бермейді. Үш рет өтініп, меселі қайтқан Айша бибі 40 қиз желдас ертіп, Қараханның еліне өз бетімен аттанаты. Ел шетіне таяғанда домалмақши болып су бойсына тоқтап жусынаты. Сол кезде сәукаленің ішінде насигрссынып қалған улы жылан Айшаны бссынан шағып алаты. Қиздартың хабарсын естіп Қарахан да жетеді. Бірақ Айша тілге келмейді. Ең болмаса о дүниеде қотсылатық деп Қарахан осы жердь Айшамен некесін қитыраты. Келін болып босаға томаса да, уәдеге берік Айшаның соңғы домі өз қолтсында шиққанныа әрі риза, әрі құса болған Қарахан сол Айша бибі қабірінің үстіне күмбез тұрғизтыраты. Халық Айша бибіні әулие санатсына қосып, табсынаты. Айша бибі хикаяссын зерттеген таразтық журналист Б.Әбілдаев Айша бибі денег пьесазсын жазты. Қазақтың Мемлекеттік қиздар педагогика институтсына Айша бибі аты берілген (1998).